Hγρo ռռεмατα βγzαռτιռα

ռ

Prace ofiarowane profesorowi

Maciejowi Salamonowi

pod redakcją

Jacka Bonarka i Stanisława Turleja

Piotrków Trybunalski 2017

Hγρo ռռεмατα βγzαռτιռα

ռ

Recenzent

dr hab. Jarosław Dudek

(Instytut Historii, Uniwersytet Zielonogórski)

Redakcja, korekta

Zespół

Projekt okładki, DTP

© Copyright by Autorzy

ISBN 978-83-946626-5-3

I n s t y t u t H i s t o r i i i S t o s u n k ó w M i ę d z y n a r o d o w y c h

Uniwersytetu Jana Kochanowskiego

Filia w Piotrkowie Trybunalskim

ul. J. Słowackiego 114/118, 97-300 Piotrków Trybunalski

tel.: [phone], wew. 243

http://www.ihpt.pl, e-mail: ihism@unipt.p

Gooptas Ltd.

IHiSM

Jacek Bonarek

(Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych
UJK Filii w Piotrkowie Trybunalskim)

Śmierć Nikefora Fokasa w historiografii wschodniej

(Stefan z Taronu, Yahia z Antiochii, Mateusz z Edessy,

Michał Syryjczyk, Smbat Sparapet, Bar Hebraeus)

Skrytobójczy mord na panującym cesarzu nie należał do rzadkości
w dziejach Bizancjum, a opisy takowych zbrodni są szczególnie smako-
wicie przedstawione w źródłach.

Przykładem może być 15 września 668 r., kiedy to w Syrakuzach

został zamordowany cesarz Konstans II z dynastii heraklejskiej. Zgod-
nie ze źródłami niejaki Andrzej towarzyszący cesarzowi podczas kąpieli
w łaźni zwanej Dafne, kiedy władca namydlił głowę, uderzył go w nią,
a ogłuszony cesarz utopił się

1

. Inny przykład zabójstwa w kąpieli miał

miejsce w XI w., dokładnie 11 kwietnia 1034 r. Wówczas to schorowany
i najprawdopodobniej podtruwany Roman III Argyros został utopiony
w cesarskiej łaźni w Konstantynopolu

2

.

1

Theophani Chronographia, ed. I. Classeni, Bonn 1839, s. 537; The Chronicle

of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History AD 284–813, ed. C. Mango,
R. Scott, Oxford 1997, s. 490-491; Theophilus of Edessa's Chronicle and the Circulation
of Historical Knowledge in Late Antiquity and Early Islam, ed. R. G. Hoyland, Liverpool
2011, s. 162-164; G. Ostrogorsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, München
1963, s. 102; J . Haldon, Byzantium in the Seventh Century. The Transformation of
a Culture, Cambridge 1990, s. 60-61; W. Treadgold, A History of the Byzantine State and
Society, Stanford 1997, s. 320-322; G. Ravegnani, I Bizantini in Italia, Bologna 2004,
s. 115.

2

Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin-New York 1973, s. 389,

390 (dalej: Jan Skylitzes); Michel Psellos, Chronographie, ed. E. Renauld, t. I, Paris 1926,
s. 49-53; Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum libri XVIII, ed. M. Pinder, t. III, Bonn
1897, s. 584-585 (dalej: Jan Zonaras); G. Ostrogorsky, op. cit., s. 267-268; L. Garland,
Byzantine Empresses. Women and Power in Byzantium, AD 527-1204, London-New York
1999, s. 138-139; S. Efthymiades, Michael Psellos and the Death of Romanos III
(Chronographia III 26): A Failed Bath of Regeneration and a Non-Ascent from Hades,
[w:] Zwischen Polis, Provinz und Peripherie. Beiträge zur byzantinischen Geschichte und
Kultur, ed. L.M. Hoffmann, A. Monchizadeh, Wiesbaden 2005, s. 255-265; T. Kotala,
Sprawa śmierci cesarza bizantyńskiego Romana III Argyrosa (1028-1034), „Acta Universi-
tatis Lodzensis. Folia Historica” 2005, t. 80, s. 101-116; J. Bonarek, Bizancjum w dobie

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

28

W bizantyńskich źródłach można znaleźć również opisy bardziej

krwawych zbrodni. W 820 r. podczas mszy bożonarodzeniowej, bez-
skutecznie broniąc się krzyżem, został zamordowany przez współtowa-
rzyszy Leon V

3

, a prawie pięć dekad później, 23 bądź 24 września

867 r., wnuk jego mordercy, Michał III upojony winem i odpoczywający
po uczcie został zgładzony przez swego przyjaciela Bazylego

4

.

Jednym z najbardziej brutalnych wydarzeń w dziejach Bizancjum,

chociaż popełnionych w afekcie, a nie w wyniku zaplanowanej zbrodni,
było torturowanie i zamordowanie przez tłum cesarza Andronika I Kom-
nena w roku 1185

5

. Trzeba jednak przyznać, że Andronik wcześniej

sam dopuścił się mordów na swoich krewnych, trując cezarissę Marię
Komnenę

6

, a także dusząc młodocianego Aleksego II Komnena

7

. Po wy-

buchu paroksyzmu wściekłości nastąpiło już świadome profanowanie

bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagrożenia seldżuckiego w polityce bizantyńskiej
w XI wieku, Kraków 2011, s. 30; E. Malamut, De la mort aux funérailles de l’empereur
à Byzance, [w:] La mort du prince de l’Antiquité à nos jours, ed. J. Foa, E. Malamut,
Ch. Zaremba, Aix-en-Provence 2016, s. 40. Zob. też ciekawe rozważania Jarosława Dud-
ka proponujące odmienne spojrzenie na te wydarzenia (J. Dudek, Poabdykacyjne żywoty
cesarzy bizantyńskich w XI wieku, [w:] Orbis hominum: civitas, potestas, universitas.
W kręgu badań na kształtowaniem cywilizacji w wiekach średnich, red. M. Goliński,
S. Rosik, Wrocław 2016, s. 47-48).

3

Iosephi Genesii Regum libri quattuor, ed. A. Lesmuller-Werner, I. Thurn, Berlin-New

York 1978, s. 19 (dalej: Józef Genesios); Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata,
Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I. Bekker, Bonnae 1838, s. 38-40 (dalej:
Theophanes Continuatus); Jan Skylitzes, s. 22-23; Jan Zonaras, s. 334-335; G. Ostro-
gorsky, op. cit., s. 170; W. Treadgold, The Byzantine Revival, 780-842, Stanford 1988,
s. 224-225; D. Afinogenov, The Conspiracy of Michael Traulos and the Assassination
of Leo V: History and Fiction, „Dumbarton Oaks Papers” 2001, t. 55 s. 329-338; E. Mala-
mut, op. cit., s. 32.

4

Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, Bonn 1842, s. 250-251; Georgi

Monachi vitae imperatorum recentiorum, [w:] Theophanes Continuatus, Ioannes
Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, s. 836-837;
patrz też: Józef Genesios, s. 80; Theophanes Continuatus, s. 210; Jan Skylitzes, s. 113-
114; Jan Zonaras, s. 416-417; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 193; W. Treadgold, A History ...,
s. 454-455.

5

Nicetae Choniatae Historia, rec. J. A. van Dieten, Berlin-New York 1975, s. 349-351

(dalej: Niketas Choniates); G. Ostrogorsky, op. cit., s. 331; O. Jurewicz, Andronik I. Kom-
nenos, Warszawa 1962, s. 132-133; C. M. Brand, Byzantium confronts the West (1180-
1204), Cambridge Mass. 1968, s. 70-73; M. Angold, The Byzantine Empire 1025-1204.
A political history, London-New York 1984, s.268-269; W. Treadgold, A History ..., s. 654-
656; J.-Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1996, s. 119;
E. Malamut, op. cit., s. 38.

6

Niketas Choniates, s. 242; O. Jurewicz, Andronik ..., s. 103; M. Angold, op. cit.,

s. 265; W. Treadgold, The History ...., s. 652.

7

Niketas Choniates, s. 272-274; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 327; O. Jurewicz, An-

dronik ..., s. 106; M. Angold, op. cit., s. 265; W. Treadgold, A History ..., s. 653.

Śmierć Nikefora Fokasa…

_____________________________________________________________________________

29

zwłok cesarza, które ostatecznie porzucono na hipodromie i nie pozwo-
lono ich pogrzebać

8

.

Słynną ofiarą skrytobójstwa stał się również Nikefor II Fokas, który

– jako pierwszy i ostatni przedstawiciel możnego rodu Fokasów

9

– zdołał

zyskać tron cesarski

10

. Objął on władzę w Bizancjum w roku 963

11

,

a zakończył swe panowanie w 969 r. zamordowany w wyniku spisku
zawiązanego wokół osoby jego przyjaciela i krewniaka Jana Tzimiske-
sa

12

. Istotną rolę w owym zabójstwie odegrała również żona Nikefora

8

Niketas Choniates, s. 352 ; E. Malamut, De la mort ..., s. 32-33.

9

Fokasi pochodzili z Kapadocji (Jan Skylitzes, s. 382) i najprawdopodobniej mieli

korzenie armeńskie (A. P. Každan, Armiane v sostave gospodstvujuščego klassa vizanti-
jskoi imperii v XI-XII vv., Erevan 1975, s. 72; J.-Cl. Cheynet, Pouvoir ..., s. 213), aczkol-
wiek zgodnie z bizantyńskim przekazem wywodzili swe pochodzenie od rzymskich Fabiu-
szy (Miguel Attaliates, Historia, ed. I. Pérez Martin, Madryt 2002, s. 159-161; I. ðurić,
Porodica Foka, „Zbornika Radova vizantološkog Instituta” 1976, t. 17, s. 281;
J.-Cl. Cheynet, Les Phocas, [w:] Le Traité sur la guerilla (De velitatione) de l’empereur
Nicéphore Phocas (963-969), ed. G. Dagron et alii, Paris 1986, s. 289-290; M. Whittow,
The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025, Berkeley-Los Angeles 1996, s. 348).

10

Wcześniej władzę cesarską próbował przejąć jego stryj Leon Fokas (Teophanes

Continuatus, s. 395-397; Jan Skylitzes, s. 204; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 220), później
podobne próby podjęli: Bardas Fokas (Leonis Diaconis Caloënsis Historiae libri decem, ed.
C.B. Hasii, Bonnae 1828, s. 173-174 (dalej: Leon Diakon); Jan Skylitzes, s. 332-338; Jan
Zonaras, s. 550-554; Michel Psellos, Chronographie, ed. E. Renauld, t. I, Paris 1926,
s. 7-11; Povestvovanie vardapeta Aristakesa Lastivertci, ed. K.N. Juzbašian, Moskwa
1968, s. 64; Histoire de Yahiā ibn Sa’īd d’Antioche, ed. I. Kratchovsky et alii, Patrologia
Orientalis, t. 23, s. 417-426; J.-Cl. Cheynet, Pouvoir ..., s. 31-32; C. Holmes, Basil II and
the Governance of Empire (976-1025), Oxford 2005, s. 240-289) oraz Nikefor Fokas zwany
Barytracheios (Jan Skylitzes, s. 366-367; Jan Zonaras, s. 567; Histoire de Yahiā ibn Sa’īd
d’Antioche, ed. I. Kratchovsky et alii, Patrologia Orientalis, t. 47, s. 239-240; G. Dédéyan,
L’immigration arménienne en Cappadoce au XIe siècle, “Byzantion” 1975, t. 45, s. 101-
102; J.-Cl. Cheynet, Pouvoir ..., s. 36-37).

11

Leon Diakon, s. 38-45; Jan Skylitzes, s. 256-257; Jan Zonaras, s. 496-497;

G. Schlumberger, Un empereur byzantin au X

e

siècle: Nicéphore Phocas, Paris 1890,

s. 252-308; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 237-238; R. Jenkins, Byzantium: the Imperial
Centuries AD 610-1071, London 1966, s. 277; J.-Cl. Cheynet, Pouvoir ..., s. 20-21, 326;
M. Whittow, op. cit., s. 348; L. Garland, op. cit., s. 129; M. J. Leszka, Rola cesarzowej
Teofano w uzurpacjach Nicefora Fokasa (963) i Jana Tzymiskesa (969), [w:] Zamach stanu
w dawnych społecznościach, pod red. A. Sołtysika, Warszawa 2004, s. 229-230;
Ch. Personnaz, L’empereur Nicéphore Phocas. Byzance face à l’islam 912-969, Paris 2013,
s. 109-120.

12

Leon Diakon, s. 85-90; Michaelis Pselli Historia Syntomos, ed. W. J. Aerts, Berlin-

New York 1990, s. 100, 102; (dalej: Michał Psellos, HS); Jan Skylitzes, s. 279-280; Jan
Zonaras, s. 516-519; G. Schlumberger, op. cit., s. 745-756; R. Guilland, Le palais du
Boukoleon. L’assassinat de Nicéphore II Phokas, „Byzantinoslavica” 1952, t. 13/1, s. 101-
136; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 242-243; M. Whittow, op. cit., s. 353-354; J.-Cl. Cheynet,
Pouvoir ..., s. 22-23; L. Garland, op. cit., s. 131-132; M. J. Leszka, op. cit., s. 231;
B. Krsmanović, D. Dželebdžić, Jovan Cimiskije i Nikifor II Foka: pozadina i motivy jednog
ubistva z predumišljajem, „Zbornik Radova vizantološkog Instituta” 2010, t. 47, s. 83-
120; Ch. Personnaz, op. cit., s. 193-201.

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

30

i zarazem wdowa po jego poprzedniku, Romanie II, Teofano. Piszący
w końcu X w., bliski więc wydarzeniom, Leon Diakon, podkreślając
zaangażowanie cesarzowej w działania zmierzające do pozbawienia tro-
nu Fokasa, nie wspomniał wprawdzie o uczuciu łączącym matkę Bazy-
lego i Konstantyna z siostrzeńcem ich ojczyma

13

, jednakże zgodnie

z pozostałymi źródłami opisującymi ten dramatyczny i krwawy incydent
Teofano miał połączyć romans z Janem Tzimiskesem

14

. Kochankowie

wspólnie zawiązali spisek przeciwko Fokasowi i zamordowali cesarza.
Właśnie owe powiązania rodzinno-uczuciowe spowodowały, że morder-
stwo na osobie Nikefora Fokasa stało się słynne.

Ciekawe w kontekście wspomnianego powyżej końca panowania

i życia Nikefora II Fokasa są również informacje zawarte w części źródeł
proweniencji wschodniej, wśród których na czoło wysuwają się prace
Stefana z Taronu

15

, Yahii z Antiochii

16

, Mateusza z Edessy

17

, Michała

Syryjczyka

18

, Smbata Sparapeta

19

oraz Grzegorza Bar Hebraeusa

20

.

13

Leon Diakon, s. 84-85.

14

Ten aspekt podkreśla w swej Historii syntomos Michał Psellos (Michał Psellos, HS,

s. 102). Bardzo wyraźnie akcentuje to piszący na przełomie XI i XII w. Jan Skylitzes (Jan
Skylitzes, s. 279) oraz korzystający z jego dzieła XII-wieczny historyk Jan Zonaras (Jan
Zonaras, s. 516-517), a echa romansu pobrzmiewają również w źródłach zachodnich (np.
Chronicon Salernitanum, ed. H. G. Pertz, MGH SS, t. 3, Hanowe 1839, s. 556); rzecz zro-
zumiała, że podchwyciła to również literatura przedmiotu, np.: G. Schlumberger, op. cit.,
s. 746; G. Ostrogorski, op. cit., s. 242-243; M. Whittow, op. cit., s. 354; L. Garland,
op. cit., s. 131; M. J. Leszka, op. cit., s. 232; Ch. Personnaz, op. cit., s. 198-199.

15

Stefan z Taronu był armeńskim historykiem żyjącym na przełomie X i XI w., auto-

rem Historii powszechnej doprowadzonej do 1004 r.; N. Eminym, Predislovie, [w:] Vseo-
bščaia istoria Step’anosa Taronskago Asoch’ika po prozvaniu, pisatela XI stol’tja,
red. N. Eminym, Moskwa 1864, s. I-XVIII; V. A. Arutiunova-Fidanian, Armianskie sred-
nevekovye istoriki ob ekspansii Vizantijskoi imperii na Vostok v X-XI vv., „Istoriko-
Filologičeskij Žurnal” 1978, t. 2, s.193-194; R. T[homson], Asołik, [w:] The Oxford Diction-
nary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan et alii, t. 1, Oxford 1991, s. 209.

16

Yahia ibn Said ibn Yahia al-Antaki znany jako Yahia z Antiochii urodził się w la-

tach siedemdziesiątych X w. w chrześcijańskiej rodzinie w Egipcie, zmarł natomiast na
emigracji w Antiochii, w 1066 r. Głównym jego dziełem jest kontynuacja Historii Euty-
chiosa z Aleksandrii. Praca Yahii stanowi ważne źródło do dziejów Bizancjum w X i XI w.;
M. Canard, Les sources arabes de l’histoire byzantine aux confins Xe et XIe siècles, „Revue
des Études Byzantines” 1961, t. 19, s. 500-511; L. I. C[onrad], Yahia of Antioch, [w:] The
Oxford Dictionnary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan et alii, t. 3, Oxford 1991, s. 2213.

17

Mateusz z Edessy, mnich armeński, którego życie przypadło głównie na pierwszą

połowę XII w. Prawdopodobna data jego śmierci to rok 1144, kiedy trwało oblężenie Ede-
ssy przez Zankiego. Dzieło Mateusza, obejmujące wydarzenia od roku 951 do 1129, pozo-
staje jednym z najważniejszych źródeł do dziejów regionu w XI i XII w.; V. A. Arutiunova-
Fidanian, op. cit., s.197-201; A. E. Dosturian, Introduction, [w:] The Chronicle of Matthew
of Edessa, ed. A. E. Dostourian, New York 1993, s. 1-16; R. W. Thomson, The concept of
‘history’ in medieval Armenian historians, [w:] Eastern Approaches to Byzantium. Papers
from the Thirty-third Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Warwick, Con-
ventry, March 1999, ed. A. Eastmond, Aldershot 2001, s. 95-96; T. Greenwood, Armenian

Śmierć Nikefora Fokasa…

_____________________________________________________________________________

31

Stefan z Taronu w swej Historii powszechnej sprawę śmierci Nikefo-

ra Foksa kwituje krótko, że w roku 969 r. Jan Tzimiskes w porozumie-
niu z cesarzową zamordował w pałacu Fokasa i sam wstąpił na tron

21

.

Z kolei Yahia z Antiochii szczegółowo relacjonuje okoliczności

śmierci Nikefora II Fokasa. Według tego historyka konflikt pomiędzy
Nikeforem a jego żoną pojawił się w momencie, kiedy cesarz, planując
nową wyprawę wojenną, postanowił ster rządów powierzyć swemu
bratu kuropalatesowi Leonowi

22

. Propozycja ta wywołała sprzeciw Teo-

fano, obawiającej się o los swoich synów z powodu ambicji politycznych
cesarskiego brata oraz z powodu posiadania przez niego potomstwa

23

.

Sources, [w:] Byzantines and Crusaders in Non-Greek Sources, 1025-1204, ed. M. Whitby,
Oxford 2007, s. 225, 234; J. Dudek, Pęknięte zwierciadło – kryzys i odbudowa wizerunku
władcy bizantyńskiego od 1056 do ok. 1095 roku, Zielona Góra 2009, s. 25-26.

18

Michał Syryjczyk znany również jako Michał Starszy. Urodził się w on Melitene

w 1126 r., w roku 1166 został wybrany jakobickim patriarchą, którą to funkcję sprawo-
wał aż do śmierci w 1199 r. Był płodnym autorem, publikując prace na temat liturgii
i doktryny jakobickiej oraz prawa kanoniczego, jednakże największą sławę zdobył jako
twórca jednej z najdłuższych i najważniejszych kronik w języku syryjskim obejmującej
historię od stworzenia świata do końca XII w. (1194/1195 rok), opartej na licznych zagi-
nionych źródłach; R. A. Gusejnov, “Chronika” Michaila Sirijca, „Palestinskij Sbornik”
1960, nr 5 (68), s. 85-105; S. H. G[riffith], Michael I the Syriac, [w:] The Oxford Dictionnary
of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan et alii, t. 2, Oxford 1991, s. 1362-1363; W. Witakowski,
Syriac Historiographical Sources, [w:] Byzantines and Crusaders in Non-Greek Sources,
1025-1204, ed. M. Whitby, Oxford 2007, s. 255-261; J. Dudek, Pęknięte zwierciadło ...,
s. 28-29.

19

Smbat Sparapet uodził się w 1208 r., zmarł natomiast w 1276 r. Wywodził się

z królewskiego rodu Hetumidów w Cylicji, od roku 1126 był głównodowodzącym wojsk
cylicyjskich, stąd też pochodzi jego przydomek. Jako poseł przebywał w Karakorum na
dworze mongolskiego władcy. Zdobyte doświadczenie wykorzystał w dziełach literackich,
przede wszystkim w Kronikach, gdzie przedstawił dzieje Armenii od roku 951 do 1274; S.
der Nersessian, The Armenian Chronicle of the Constable Smpad, „Dumbarton Oaks Pa-
pers” 1959, t. 13, s. 143-168; A. G. Galstjan, Vvedenie, [w:] Smbat Sparapet, Letopis’,
red. A. G. Galstjan, Erewań 1974, s. I-XXXIX (dalej: Smbat Sparapet); R. Th[omson],
Smbat the Konstable, [w:] The Oxford Dictionnary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan et alii,
t. 3, Oxford 1991, s. 1918.

20

Bar Hebraeus urodził się w 1226 r. nieopodal Melitene. Będąc duchownym jako-

bickiego kościoła, stworzył dzieła o charakterze encyklopedycznym, komentarze do Biblii
oraz traktaty teologiczne. Jego ważną pracą jest niewątpliwie kronika zwna popularnie:
Chronicon Syriacum oraz Chronicon Ecclesiasticum. Jakobicki historyk w swej pracy opie-
rał się na Kronice Michała Syryjczyka, uzupełniając jednak informacje o inne mniej znane
źródła. Zmarł w 1286 r.; R. A. Gusejnov, Sirijskije istočniki po istorii Zakavkaza
X-XIV vekov, „Istoriko-Filologičeskij Žurnal” 1974, nr 2, s. 52-53; W. Witkowski, op. cit.,
s. 264-269; J. Dudek, Pęknięte zwierciadło ..., s. 29.

21

Stefan z Taronu, s. 127.

22

Leon Fokas był bardzo niepopularny wśród mieszkańców Konstantynopola, przede

wszystkim z powodu spekulacji zbożem; Leon Diakon, s. 64; Jan Skylitzes, s. 278.

23

R. Morris, The Two Face of Nikephoros Phokas, „Byzantium and Modern Greek

Studies” 1988, t. 12, s. 111.

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

32

Spór małżonków miał doprowadzić nawet do tego, że Nikefor II zagroził
kastracją swych pasierbów oraz przeniesieniem władzy na brata

24

.

Wobec takiej postawy męża Teofano zmieniła sposób działania i za-

interesowała się współpracownikiem Fokasa, którym był Jan Tzimiskes.
Cesarzowa obiecała mężowi, że wpłynie na Tzimiskesa, by spowinowacił
się z jego rodem

25

, a faktycznie została jego kochanką, planując wraz

z nim usunięcie Nikefora. Zapłatą za ową zbrodnię miało być małżeń-
stwo z Teofano oraz cesarskie rządy Jana wraz z Bazylim i Konstanty-
nem

26

.

Dalsze losy cesarza Fokasa zostały w ten sposób przypieczętowane.

Jak podaje Yahia z Antiochii, Teofano przyjęła w pałacu spiskowców

27

,

w nocy natomiast wpuściła przez okno Tzimiskesa wraz ze sługą, którzy
zamordowali leżącego w łożu Nikefora

28

. Warto podkreślić, że w narracji

antiocheńskiego historyka sam moment mordu został przedstawiony
skrótowo.

Mateusz z Edessy z kolei, opisując wydarzenia w Bizancjum, infor-

muje, że po śmierci cesarza Romana basileusem został Nikefor, czło-
wiek życzliwy, pobożny i świątobliwy, przepełniony cnotą i uczciwością
oraz współczuciem wobec prawowiernych chrześcijan, obrońca sierot
i ubogich, odwiedzający wdowy i więźniów, a zarazem odważny i zwy-
cięski wódz. Mateusz z Edessy uwypukla też pomyślne wyprawy Nikefo-
ra Fokasa na Wschód, zdobycie tamtejszych twierdz, niezliczonych jeń-
ców oraz wielkie łupy. Podkreśla również szacunek, jakim darzy swych
pasierbów, Bazylego i Konstantyna

29

.

Armeński historiograf opisuje także dokładnie okoliczności śmierci

Nikefora Fokasa. Zgodnie z jego przekazem odpowiedzialna za śmierć
cesarza jest jego żona, zła i podła Teofano, która w tajemnicy przed mę-

24

Histoire de Yahiā ibn Sa’īd d’Antioche, ed. I. Kratchovsky et alii, Patrologia

Orientalis, t. 18, s. 417-426 (dalej Yahia z Antiochii), s. 827; o groźbie kastracji synów
Teofano wspomina równie Michał Psellos (Michał Psellos, HS, s. 102) oraz Jan Zonaras,
s. 516; G. Schlumberger, op. cit., s. 746, przyp. 1; R. Morris, op. cit., s. 112.

25

Jan Tzimiskes był siostrzeńcem Nikefora Fokasa; Leon Diakon, s. 38; M. Whittow,

op. cit., s. 353; B. Krsmanović, D. Dželebdžić, op. cit., s. 85; L. Androllio, Les Kourkouas
(IXe-XIe siècles), „Studies in Byzantine Sigillography” 2012, t. 11, s. 71.

26

Yahia z Antiochii, s. 828.

27

Z imienia zostali wymienieni dwaj spiskowcy: Michał Burtzes oraz Izaak Bracha-

mios. Michał Burtzes był zdobywcą Antiochii, jednakże popadł w niełaskę u Nikefora
Fokasa i czynnie zaangażował się w spisek przeciwko cesarzowi (Jan Skylitzes, s. 279;
M. Whittow, op. cit., s. 353-354; C. Holmes, op. cit., s. 332-333), Izaak Brachamios zaś
wraz z nim zdobywał Antiochię, a następnie zaangażował się w sprzysiężenie
(J.-Cl. Cheynet, J.-F. Vannier, Études prosopographiques, Paris 1986, s. 58).

28

Yahia z Antiochii, s. 829.

29

Mateusz z Edessy, s. 21.

Śmierć Nikefora Fokasa…

_____________________________________________________________________________

33

żem sprowadziła z wygnania Jana Tzimiskesa, obiecawszy mu jako za-
płatę za zgładzenia Fokasa swoją rękę oraz tron cesarski. Tzimiskes
naturalnie przystał na ową propozycję

30

.

Opis samego morderstwa jest bardzo szczegółowy. W dzień wyda-

rzenia, wieczorem, Nikefor, określony jako święty, miał zasiąść na tro-
nie, by oddać się lekturze Pisma Świętego. Wówczas Teofano podeszła
i objęła cesarza, a jednocześnie zręcznie zacisnęła wiszący u tronu pas,
by uniemożliwić dobycie miecza

31

. Kiedy to uczyniła, udała się do Tzi-

miskesa, który następnie wtargnął do cesarskiej sypialni i mieczem
pozbawił życia Nikefora II. Cesarz nie zdołał z powodu podstępu nie-
wiernej żony wydobyć swojego i zdążył jedynie nazwać Tzimiskesa
wściekłym psem. Mateusz z Edessy określa śmierć cesarza niemal mę-
czeńską

32

.

Narrację Mateusza powtarza Smbat Sparapet

33

. Zgodnie z jego sło-

wami Nikefor Fokas był pobożny, miłosierny oraz zwycięski

34

. Przeciwko

cesarzowi spisek zawiązała jego żona, która potajemnie sprowadziła
z przebywającego na zesłaniu Jana Tzimiskesa. Jako bezpośrednią
przyczynę spisku autor podaje to, że pobożny cesarz nie ulegał żądzy
złej żony. Sam opis morderstwa Fokasa jest również podobny do przed-
stawionego powyżej. Nikefor miał zwyczaj co wieczór udawać się do
komnaty, czytać biblię i zmówiwszy modlitwy zasypiać, jednakże
w dzień zabójstwa żona weszła do komnaty, usiadła w łożu męża, obda-
rzyła go pieszczotami, jednocześnie mocno wiążąc miecz, a później
udała się do swojego wspólnika, który wtargnął do pokoju cesarza
i bezlitośnie go zamordował

35

.

Zdaniem Sparapeta główną winowajczynią była Teofano i jej niepo-

skromiona seksualna żądza

36

. To jej działania spowodowały, że Fokas

nie mógł się bronić, gdyż jego miecz został unieruchomiony, a zwierzę-
cej furii Tzimiskesa – podobnie jak w narracji Mateusza z Edessy – nie

30

Ibidem.

31

Michał Psellos w swej Historii Syntomos podaje, że miecz Nikefora Fokasa wisiał

gdzieś w komnatach (Michał Psellos, HS, s. 102).

32

Mateusz z Edessy, s. 22.

33

Najprawdopodobniej Smbat Sparapet wykorzystał pracę Mateusza z Edessy bądź

też korzystał z tych samych źródeł, co jego poprzednik; S. der Nersessian, op. cit., s. 143,
146;. G. Galstjan, op. cit., s. XXXVII-XXXVIII.

34

Smbat Sparapet, s. 1.

35

Smbat Sparapet, s. 2-3.

36

Jan Skylitzes podaje, iż cesarzowa zupełnie zaprzestała współżycia z mężem (Jan

Skylitzes, s. 279).

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

34

oparła się nawet koźla skóra pod purpurowym odzieniem cesarza

37

.

Notabene wcześniej sam cesarz nazywa Tzimiskesa dzikim psem

38

.

Inaczej natomiast okoliczności śmierci Nikefora Fokasa przedstawia

Michał Syryjczyk. Wprawdzie i on wprost mówi o spisku zawiązanym
przez Teofano oraz Jana Tzimiskesa

39

, jednakże winą za to obarcza sa-

mego Nikefora, a zwłaszcza jego potęgującą się gnuśność oraz niewier-
ność wobec żony

40

, podając również, że Tzimiskes jako usprawiedliwie-

nie mordu na cesarzu miał wykorzystać brak troski tego ostatniego
o sprawy państwa

41

. Narrację Michała Syryjczyka powtarza również

w pewien sposób Grzegorz Bar Hebraeus, przytaczając jednakże plotki
o zamyśle dokonania przez Fokasa kastracji na Bazylim oraz Konstan-
tynie, a także o niewierności Fokasa wobec żony

42

. Barwnym elemen-

tem w opisie Bar Hebraeusa jest niewątpliwie informacja, że zama-
chowcy zostali przez Teofano wprowadzeni w kobiecych przebraniach

43

.

Wszystkie źródła wschodnie mają świadomość, że śmierć Nikefora

Fokasa nastąpiła w wyniku spisku zawiązanego przez Teofano i Jana
Tzimiskesa. Mateusz z Edessy oraz Smabat Sparapet całkowicie za
śmierć cesarza obciążają winą Teofano, która w ich relacji jawi się jako
wcielenie Lilit. śona Nikefora diabelskimi sztuczkami, jakimi byłby nie-
oczekiwane pieszczoty wobec męża, nie pozwoliła, aby cesarz dopełnił
wieczornego rytuału, na który składała się lektura biblii oraz modlitwa.
Yahia z Antiochii, Michał Syryjczyk oraz Bar Hebraeus nie są tak kate-
goryczni, wspominając o groźbie kastracji synów Teofano i Romana II
czy o narastającej gnuśności Nikefora. Różnice w przedstawieniu wyda-
rzenia nie zmieniają jednakże faktu, że autorzy kręgów wschodnich
mieli dobre rozeznanie spraw związanych z wydarzeniami na konstan-
tynopolitańskim dworze.

37

Smbat Sparapet, s. 3; Mateusz z Edessy, s. 22.

38

Smbat Sparapet, s. 3.

39

Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche (1166-1199),

ed. J.-B. Chabot, t. III, Paris 1905, s. 129 (dalej: Michał Syryjczyk).

40

Patrz też: M. J. Leszka, op. cit., s. 232.

41

Michał Syryjczyk, s. 128-129.

42

The Chronography of Gregory Abû’l-Faraj 1225-1286, the son of Aaron, the Hebrew

Physician commonly know as Bar Hebraeus, ed. E. A. W. Budge, t. I, Amsterdam 1976,
s. 173 (dalej: Bar Hebraeus).

43

Bar Hebraeus, s. 173; L. Garland, op. cit., s. 133.

Śmierć Nikefora Fokasa…

_____________________________________________________________________________

35

Słowa kluczowe: Bizancjum, Nikefor Fokas, morderstwo, historio-

grafia

Keywords: Byzantium, Nikephoros Phokas, murder, historiography

Abstract

The death of Nikephoros Phokas in the historiography of the East

(Stephen of Taron, Yahya of Antioch, Matthew of Edessa,

Michael the Syrian, Sembad the Constable, Bar Hebraeus)

A secret assassination of a ruling emperor was not a rare event in

the history of Byzantium, and astonishingly vivid descriptions of such
crimes are meticulously rendered in historical reference materials. The
testimony to such acts of violence is visible in the tragic death of Leo V,
Michael II or Andronicus I Comnenus, to name but a few. The fate of a
victim to secret murder was also the sad experience of Nikephoros II
Phokas, whose tragic death was widely reported in the writings of sev-
eral Byzantine historians, including Leo the Deacon, Michael Psellos,
John Skylitzes or John Zonaras. Moreover, interesting insights into
these events can be found in some of the sources of eastern origin,
namely, those by Stephen of Taron, Yahya of Antioch, Matthew of
Edessa, Michael the Syrian, Sembad the Constable (Smbat Sparapet),
Bar Hebraeus. All the eastern sources admit the fact that the death of
Nikephoros Phokas was due to the plot carried out by Theophano and
John Tzimiskes. Thus, it is apparent that the authors of the East had a
good knowledge of the intrigues and events taking place at the Court of
Constantinople.

Bibliografia:

Afinogenov D., The Conspiracy of Michael Traulos and the Assassination

of Leo V: History and Fiction, „Dumbarton Oaks Papers” 2001, t. 55.

Androllio L., Les Kourkouas (IXe-XIe siècles), „Studies in Byzantine Sigil-

lography” 2012, t. 11.

Angold M., The Byzantine Empire 1025-1204. A political history, London-

New York 1984.

Arutiunova-Fidanian V. A., Armianskie srednevekovye istoriki ob ekspansii

Vizantijskoi imperii na Vostok v X-XI vv., „Istoriko-Filologičeskij Žurnal” 1978,
nr 2.

Bonarek J., Bizancjum w dobie bitwy pod Mantzikert. Znaczenie zagrożenia

seldżuckiego w polityce bizantyńskiej w XI wieku, Kraków 2011.

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

36

Brand C. M., Byzantium confronts the West (1180-1204), Cambridge Mass.

1968.

Canard M., Les sources arabes de l’histoire byzantine aux confins Xe et XIe

siècles, „Revue des Études Byzantines” 1961, t. 19.

Cheynet J.-Cl., Les Phocas, [w:] Le Traité sur la guerilla (De velitatione)

de l’empereur Nicéphore Phocas (963-969), ed. G. Dagron et alii, Paris 1986.

Cheynet J.-Cl., Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), Paris 1996.
Cheynet J.-Cl., Vannier J.-F., Études prosopographiques, Paris 1986.
The Chronicle of Matthew of Edessa, ed. A.E. Dostourian, New York 1993.
The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History

AD 284–813, ed. C. Mango, R. Scott,. Oxford 1997.

Chronicon Salernitanum, ed. H. G. Pertz, MGH SS, t. 3, Hanowe 1839.
Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche (1166-1199),

ed. J.-B. Chabot, t. III, Paris 1905.

The Chronography of Gregory Abû’l-Faraj 1225-1286, the son of Aaron, the

Hebrew Physician commonly know as Bar Hebraeus, ed. E. A. W. Budge, t. I,
Amsterdam 1976.

Conrad L. I., Yahia of Antioch, [w:] The Oxford Dictionnary of Byzantium,

ed. A. P. Kazhdan et alii, t. 3, Oxford 1991.

Dédéyan G., L’immigration arménienne en Cappadoce au XIe siècle, „Byzan-

tion” 1975, t. 45.

Dosturian A. E., Introduction, [w:] The Chronicle of Matthew of Edessa,

ed. A. E. Dostourian, New York 1993.

Dudek J., Pęknięte zwierciadło – kryzys i odbudowa wizerunku władcy bi-

zantyńskiego od 1056 do ok. 1095 roku, Zielona Góra 2009.

Dudek J., Poabdykacyjne żywoty cesarzy bizantyńskich w XI wieku,

[w:] Orbis hominum: civitas, potestas, universitas. W kręgu badań na kształto-
waniem cywilizacji w wiekach średnich, red. M. Goliński, S. Rosik, Wrocław
2016.

ðurić I., Porodica Foka, „Zbornika Radova vizantološkog Instituta” 1976,

t. 17.

Efthymiades S., Michael Psellos and the Death of Romanos III

(Chronographia III 26): A Failed Bath of Regeneration and a Non-Ascent from
Hades, [w:] Zwischen Polis, Provinz und Peripherie. Beiträge zur byzantinischen
Geschichte und Kultur, ed. L.M. Hoffmann, A. Monchizadeh, Wiesbaden 2005.

Eminym N., Predislovie, [w:] Vseobščaia istoria Step’anosa Taronskago

Asoch’ika po prozvaniu, pisatela XI stol’tja, red. N. Eminym, Moskwa 1864.

Garland L., Byzantine Empresses. Women and Power in Byzantium, AD 527-

1204, London-New York 1999.

Georgi Monachi vitae imperatorum recentiorum, [w:] Theophanes Continu-

atus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I. Bekker,
Bonn 1838.

Greenwood T., Armenian Sources, [w:] Byzantines and Crusaders in Non-

Greek Sources, 1025-1204, ed. M. Whitby, Oxford 2007.

Śmierć Nikefora Fokasa…

_____________________________________________________________________________

37

Guilland R., Le palais du Boukoleon. L’assassinat de Nicéphore II Phokas,

„Byzantinoslavica” 1952, t. 13/1.

Gusejnov R. A., “Chronika” Michaila Sirijca, „Palestinskij Sbornik” 1960,

nr 5 (68).

Gusejnov R. A., Sirijskije istočniki po istorii Zakavkaza X-XIV vekov, „Isto-

riko-Filologičeskij Žurnal” 1974, nr 2.

Haldon J., Byzantium in the Seventh Century. The Transformation of a Cul-

ture, Cambridge 1990.

Histoire de Yahiā ibn Sa’īd d’Antioche, ed. I. Kratchovsky et alii, Patrologia

Orientalis, t. 23, t. 47.

Holmes C., Basil II and the Governance of Empire (976-1025), Oxford 2005.
Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin−New York

1973.

Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum libri XVIII, ed. M. Pinder, t. III, Bonn

1897.

Jenkins R., Byzantium: The Imperial Centuries, AD 610-1071, New York

1966.

Iosephi Genesii Regum libri quattuor, ed. A. Lesmuller-Werner, I. Thurn,

Berlin-New York 1978.

Jurewicz O., Andronik I. Komnenos, Warszawa 1962.
Každan A. P., Armiane v sostave gospodstvujuščego klassa vizantijskoi im-

perii v XI-XII vv., Erevan 1975.

Kotala T., Sprawa śmierci cesarza bizantyńskiego Romana III Argyrosa

(1028-1034), „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Historica” 2005, t. 80.

Krsmanović B., Dželebdžić D., Jovan Cimiskije i Nikifor II Foka: pozadina i

motivy jednog ubistva z predumišljajem, „Zbornik Radova vizantološkog Insti-
tuta” 2010, t. 47.

Leonis Diaconis Caloënsis Historiae libri decem, ed. C.B. Hasii, Bonnae

1828.

Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, Bonn 1842
Leszka M. J., Rola cesarzowej Teofano w uzurpacjach Nicefora Fokasa (963)

i Jana Tzymiskesa (969), [w:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, pod
red. A. Sołtysika, Warszawa 2004.

Malamut E., De la mort aux funérailles de l’empereur à Byzance, [w:] La

mort du prince de l’Antiquité à nos jours, ed. J. Foa, E. Malamut, Ch. Zaremba,
Aix-en-Provence 2016.

Michaelis Pselli Historia Syntomos, ed. W. J. Aerts, Berlin-New York 1990.
Michel Psellos, Chronographie, ed. E. Renauld, 2 vol., Paris 1926-1928.
Miguel Attaliates, Historia, ed. I. Pérez Martin, Madryt 2002.
Morris R., The Two Face of Nikephoros Phokas, „Byzantium and Modern

Greek Studies” 1988, t. 12.

Nersessian S. der, The Armenian Chronicle of the Constable Smpad, „Dum-

barton Oaks Papers” 1959, t. 13.

Nicetae Choniatae Historia, rec. J. A. van Dieten, Berlin-New York 1975.

J. Bonarek

_____________________________________________________________________________

38

Ostrogorsky G., Geschichte des Byzantinischen Staates, München 1963.
Personnaz Ch., L’empereur Nicéphore Phocas. Byzance face à l’islam 912-

969, Paris 2013.

Povestvovanie vardapeta Aristakesa Lastivertci, ed. K. N. Juzbašian, Mos-

kwa 1968.

Ravegnani G., I Bizantini in Italia, Bologna 2004.
Schlumberger G., Un empereur byzantin au X

e

siècle: Nicéphore Phocas,

Paris 1890.

Smbat Sparapet, Letopis’, red. A. G. Galstjana, Erewań 1974.
Theophani Chronographia, ed. I. Classeni, Bonn 1839.
Theophilus of Edessa's Chronicle and the Circulation of Historical Knowl-

edge in Late Antiquity and Early Islam, ed. R. G. Hoyland, Liverpool 2011.

Thomson W., The concept of ‘history’ in medieval Armenian historians,

[w:] Eastern Approaches to Byzantium. Papers from the Thirty-third Spring Sym-
posium of Byzantine Studies, University of Warwick, Conventry, March 1999,
ed. A. Eastmond, Aldershot 2001.

Treadgold W., The Byzantine Revival, 780-842, Stanford 1988.
Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford 1997.
Vseobščaia istoria Step’anos Taronskago Asoch’ika po prozvaniu, pisatela XI

stol’tia, red. N. Eminym, Moskwa 1864.

Whittow M., The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025, Berkeley-Los

Angeles 1996.

Witakowski W., Syriac Historiographical Sources, [w:] Byzantines and Cru-

saders in Non-Greek Sources, 1025-1204, ed. M. Whitby, Oxford 2007.

Spis treści

Jarosław Bodzek, Krzysztof Tunia, Marcin Wołoszyn

Ze studiów nad obiegiem monety bizantyńskiej na terenie Pol-
ski w VI-VII w. Znaleziska z Sędowic oraz Zakopanego (?) ……… 7

Jacek Bonarek

Śmierć Nikefora Fokasa w historiografii wschodniej (Stefan z
Taronu, Yahia z Antiochii, Mateusz z Edessy, Michał Syryjczyk,
Smbat Sparapet, Bar Hebraeus) ………………………………………

27

Marcin Böhm

Szwabowie przeciwko Normanom w bitwie pod Civitate w 1053
r. Pomiędzy skandynawską a bizantyńską sztuką prowadzenia
wojny ………………………………………………………………………… 39

Piotr Ł. Grotowski

O sztuce cytowania - chresis jako źródło w badaniach nad re-
cepcją idei obrazu w Bizancjum ………………………………………. 55

Rafał Kosiński

Rola chrześcijaństwa w relacjach Rzymu z Iranem w 1. połowie
IV wieku …………………………………………………………………….

95

Małgorzata Smorąg-Różycka

Dawid euchomenos pierwowzorem obrazu Leona VI Mądrego?
Kilka uwag o nowatorstwie miniatur Psałterza Chłudowa ……… 105

Michał Stachura

Studia oblicza pola bitwy – nowa narracja czy nowa metoda
historii starożytnej wojskowości ………………………………………. 119

Stanisław Turlej

Herulowie i Bizancjum na początku panowania Justyniana I …. 135

Kamilla Twardowska

Fundacje kościelne cesarzowej Pulcherii w Konstantynopolu
według przekazu Teodora Lektora ……………………………………. 153