1

HUSARIA - BROŃ PANCERNA XVII WIEKU

Mirosław Nagielski

Od husarzy wymagano nie tylko zręczności w posługiwaniu
się kopią czy koncerzem, ale także szybkiej oceny sytuacji na
polu walki. Dowódca szarży musiał zawsze brać pod uwagę
teren, zależny od wyszkolenia poziom umiejętności swoich
ludzi, a także możliwości koni. Dobór tych ostatnich stanowił
nie lada problem. Były to rosłe i silne półkrwi araby, siodłane
na sposób wschodni, nie ugniatający kręgosłupa zwierzęcia,
co pozwalało unieść znacznie większy ciężar. Szkielet siodła
polskiego miał po bokach dwie płaskie poziome deski,
opierające się o boki konia, co dawało sporo wolnej
przestrzeni między siedzeniem jeźdźca a grzbietem
wierzchowca. Właśnie dzięki temu ciężar wyposażenia
ochronnego nie wpływał ujemnie na tempo manewrów. A
składał się na nie m.in. ważący 8–9 kg napierśnik o grubości
dochodzącej do 7–8 mm, który przy początkowej słabej
celności i małej skuteczności broni palnej zabezpieczał
jeźdźca przed kulami.
Przeprowadzenie szarży wymagało podejścia do przeciwnika
na odległość kilkuset metrów. W obawie przed skutkami
salwy szeregi rozrzedzano, ścieśniając je dopiero w ostatniej
fazie przed starciem. Zwykle podchodzono do nieprzyjaciela
na odległość kilkuset metrów.

Wojciech Kossak, Husaria hetmana

Chodkiewicza w obronie Chocimia

(1621), 1936

Kłusem pokonywano pierwsze 200–300 m, przez kolejne 80–100 m jeźdźcy zmuszali konie do galopu,
zwierając jednocześnie szeregi, by na ostatnich 60–80 m przejść w cwał, wbijając się w szeregi wroga.
Dobry dowódca nie zwiększał tych odległości, gdyż po udanej szarży jeźdźców czekała go pogoń za
uciekającymi albo – w razie klęski – konie musiały wynieść swych panów z pola bitwy. Jeśli, jak pod
Kłuszynem, niektóre roty husarskie szarżowały nawet ośmio- czy dziesięciokrotnie, to oszczędzanie sił
końskich było koniecznością.
Bronią zaczepną była mierząca 4–5 m kopia, po której skruszeniu chwytano za koncerz. Husarze posiadali
pistolety, a nawet muszkiety. Jak pisał Szymon Starowolski: husarz drzewko porzuciwszy, służy za rajtara,
zbroję zdjąwszy, za kozaka stanie.

ZŁOTA ERA
Swe walory husaria wykazała w wojnach polsko-szwedzkich w Inflantach. Jej wyższość nad karakolującą
jazdą czy stosującą kontrmarsz piechotą potwierdziła bitwa pod Kircholmem 27 września 1605 roku.
Nieliczne roty husarskie Wincentego Woyny wraz z rajtarią kurlandzką związały walką ponad 3 tys. piechoty
szwedzkiej w centrum, podczas gdy klęskę Szwedom zadały uderzenia jazdy polsko-litewskiej ze skrzydeł. Na
lewym Tomasz Dąbrowa, mający 910 jeźdźców (w tym 300 husarzy), zniósł zgrupowanie Fryderyka
Mansfelda liczące 1 tys. rajtarów, na prawym zaś Jan Piotr Sapieha rozgromił rajtarów szwedzkich pod
Henrykiem Brandtem (1200 ludzi). Nie pomogło użycie szwedzkiego odwodu, tym bardziej że w bok rajtarii
ścierającej się z rotami sapieżynskimi uderzyły dwie chorągwie z drugiego rzutu Chodkiewicza, dowodzone
przez Teodo-
ra Lackiego. Wynik starcia był przesą-dzony, a tratowana przez uciekających własnych jeźdźców piechota
szwedzka została kompletnie unicestwiona.
Wielką rolę odegrała husaria w bitwie pod Kłuszynem 4 lipca 1610 roku, gdy rozbiła siły szwedzko-
moskiewskie. Tym razem nie udało się przełamać ugrupowania nieprzyjaciela wstępną szarżą z powodu
trudnych warunków terenowych. Opisał je hetman Stanisław Żółkiewski w Progressie wojny moskiewskiej:
Płot był między nami długi, jako się wyżej wspomniało. Dziury jednak były w onym płocie, tak iż nam,
gdyśmy do nich na potkania szli, przyszło onymi dziurami wypadać. Uczestnik bitwy, towarzysz chorągwi
księcia Janusza Poryckiego Samuel Maskiewicz pisał, że szarże trzeba było powtarzać: to jedno przypomnę,
do wierzenia niepodobne, że drugim rotom się trafiało razów óśm albo dziesięć przyjść do sprawy i potykać
się z nieprzyjacielem.
Husaria, odnosząca sukcesy w pierwszej połowie XVII wieku w walkach ze Szwedami i Moskwą, znacznie
mizerniej prezentowała się na teatrze ukraińskim, gdzie przychodziło toczyć boje z Tatarami. Ciężkie konie
nie mogły dogonić lotnej ordy, unikającej starcia z przygotowanym przeciwnikiem. Zdaniem Żółkiewskiego
(list do Wawrzyńca Gembickiego z 4 listopada 1618) Tatary gromić tak to niemal podobna, jako kiedy by kto

2

chciał ptaki na powietrzu latające pobić. Trafi się czasem, że ptaka i kilku w powietrzu zabiją; toż samo jest i
z Tatary. Do walki z ordą używano więc lżejszych chorągwi uzbrojonych po kozacku, a od połowy XVII wieku
rot wołosko-tatarskich. Oczywiście, gdy nie zawiodło rozpoznanie i przeciwnik musiał bronić kosza z jasyrem,
husaria znosiła czołowym atakiem czambuły, jak pod Martynowem w 1624 i Ochmatowem w 1644 roku.

OZNAKI ZMIERZCHU
W czasie wojny ze Szwedami w Prusach Królewskich blask husarii nieco przygasł. Pierwszą jej porażką
zakończyła się bitwa pod Gniewem we wrześniu 1626 roku. Zbroje ochronne przestały chronić towarzystwo
przed śmiercią. Już w trakcie kłusu na Polaków posypał się grad kul armatnich (pociski kartaczowe donosiły
do ok. 300 m) i muszkietowych (donosiły skutecznie do 250 m). Zapewne na szwedzką nawałę ogniową
złożyło się kilka salw muszkietowych odpalonych z bliskiej odległości (ok. 60 m). Wielkie straty pierwszego
rzutu, szczególnie w koniach, spowodowały, że następne bez ataku odstąpiły od pozycji nieprzyjacielskich.
Zaznaczmy, że w bitwie tej z ok. 3 tys. husarzy zawodowi żołnierze stanowili tylko szóstą część, na resztę
złożyły się chorągwie powiatowe i magnackie o zróżnicowanym stopniu wyszkolenia. Nie da się jednak ukryć,
że zasadniczą wadą wojsk polskich okazał się brak artylerii i trudny teren, uniemożliwiający rozwinięcie
większej liczby rot husarskich.
Tymczasem taktyka jazdy szwedzkiej powoli upodobniła się do polskiej, co wyraźnie widać w czasie wojny z
lat 1626–1629. Rajtaria po oddaniu salwy z pistoletów uderzała na białą broń. Przykre porażki Litwinów pod
Walmojzą w 1625 oraz Stanisława Rewery Potockiego pod Górznem w 1629 roku są wymownym przykładem
efektów reform wojskowych Gustawa Adolfa. Nadal jednak pozbawiona wsparcia ogniowego piechoty i
artylerii jazda szwedzka nie mogła równać się z polską. Nawet sam Gustaw Adolf nie ustrzegł się przykrej
porażki pod Trzcianą (25 czerwca 1629).
Tak czy inaczej, wojna w Prusach pokazała, że w konfrontacji z zachodnią sztuką wojenną Polacy pozostają
w tyle pod względem organizacji działań i logistyki. Konieczny był rozwój artylerii i inżynierii. Stąd werbunki
gotowych kompanii piechoty cudzoziemskiej, rajtarii i dragonii za granicą. Kontakt ze szwedzką i cesarską
sztuką wojenną przyczynił się do podjęcia reform w przededniu wojny smoleńskiej z lat 1632–1634. Reformy
Władysława IV: utworzenie autoramentu cudzoziemskiego oraz rozbudowa logistyki (inżynieria, architektura
wojskowa, artyleria), tworzyły podstawy nowoczesnej armii, nie pozostającej w tyle za siłami zbrojnymi
państw walczących w wojnie trzydziestoletniej. Słuszność tych rozwiązań podkreślał na sejmie 1634 roku
hetman Krzysztof Radziwiłł. Odnosząc się do zmiany proporcji między piechotą i jazdą na korzyść tej
pierwszej, stwierdzał: okazało się, jako mądre i potrzebne pedestrem militiam adiustar cudzoziemskiej
instytuowałeś WKMść. Bo lubo to jeszcze pierwsze tej reformacji rudimenta były, wszakże konnemu wojsku
odsieczy smoleńskiej i dalszym imprezom, ile w tak niesposobnych, jakie tam były, miejscach, wielce
pomocne, a nieprzyjacielowi srodze straszne były.
Brak sukcesów husarii oraz ciężkie klęski ponoszone w starciach z siłami kozacko-tatarskimi w dobie
powstania Chmielnickiego, począwszy od Żółtych Wód po Batoh, spowodowały spadek liczebny formacji
husarskich. Sam Jan Kazimierz był przeciwny rozbudowywaniu tego typu jazdy, gdyż okazała się mało
elastyczna na polu walki. Do rozpoznania walką i działań zaczepnych wystarczały roty pancerne, do pościgu
– lekkie chorągwie typu wołosko-tatarskiego. Husarze okazali się nieprzydatni do działań oblężniczych
(używano wtedy jazdy do dezorganizacji zaplecza przeciwnika), nie nadawali się też do służby garnizonowej,
odmawiając pełnienia wart. Trudno było także zmusić towarzystwo chorągiewne do frontalnego ataku
wspomagającego piechotę przy szturmowaniu umocnień nieprzyjacielskich. Uczestnictwo husarzy w zdobyciu
Tykocina w styczniu 1657 roku należy do chlubnych wyjątków. Zmniejszenie liczby husarzy powetowano
rozbudową rajtarii i dragonii – formacji ogniowych, wspierających działania piechoty autoramentu
cudzoziemskiego. Dla przykładu: jeśli w dobie batalii beresteckiej w 18 rotach było 2240 koni husarskich, to
w pierwszym kwartale 1655 liczba ta spadła do 822 koni w pięciu rotach.
Gdy przed sejmem czerwcowym 1654 roku ważyły się losy komputu, na ręce Jana Kazimierza wpłynął
memoriał hetmana polnego Stanisława Rewery Potockiego – projekt powiększenia armii na potrzeby wojny z
Moskwą. Zdaniem hetmana: ponieważ z Moskwicienem sprawa, starodawna polska armatura z kopijami
potrzebna jest; rozumiałbym tedy, aby usarza było 3000, kozaków 18000, rajtaryjej 1000, piechoty
cudzoziemskiej 6000, dragonii 4000, piechoty węgierskiej 4000. W projekcie stosunek zaciągu narodowego
do cudzoziemskiego ma się jak 1 do 0,44 na korzyść tego pierwszego. Poważne zwiększenie liczby jazdy
towarzyskiej może dziwić. Rozumiejąc to i znając przekonania króla, hetman powołuje się na specyfikę walk
z Moskwą. Faktycznie zaś przewidując znaczną liczbę zaciągu krajowego, realizuje postulaty szlachty
powtarzane w instrukcjach sejmikowych, gdzie domagano się zmniejszenia etatów w wojsku cudzoziemskim.
Chodziło o stworzenie możliwości kariery wojskowej rzeszom średnio zamożnej i drobnej szlachty. Służba
wojskowa gwarantowała wszak możliwość awansu, a zdobyte łupy mogły podreperować niejeden budżet
rodzinny. Projektu hetmana nie zrealizowano i liczba husarzy nie zwiększyła się.

BABIE LATO W EPOCE WOJEN TURECKICH

3

Znaczenie husarii nieco wzrosło w dobie potopu. Na polach praskich 28–30 lipca 1656 roku rozegrała się
największa batalia tej wojny. W drugim dniu z sił polsko-litewskich wydzielono "szpicę pancerną" w postaci 8
rot husarskich w sile ok. 800–900 koni. Mimo nie sprzyjających warunków terenowych atak rozwijał się
pomyślnie, gdyż husarze dotarli do pierwszego rzutu sił szwedzko-brandenburskich, wprowadzając także
zamieszanie w szwadronach drugiego rzutu. Brak wsparcia chorągwi pancernych oraz silny ogień boczny
piechoty wroga zmusił atakujących do odwrotu. W czasach potopu husaria nie miała już więcej zabłysnąć, a
pierwszoplanową rolę przejęły jednostki ogniowe z autoramentu cudzoziemskiego, szczególnie po tym, gdy
począwszy od oblężenia Torunia w 1658 roku działania przeniosły się do Prus Królewskich.
Renesans husarii nastąpił w drugiej połowie XVII wieku, w trakcie działań przeciwko Turcji. Zwycięstwa pod
Chocimiem w 1673 i Wiedniem w 1683 roku odbiły się głośnym echem w kraju i za granicą. W przededniu
kampanii przeciw Turkom, w czasie sejmu koronacyjnego 1676 roku, Jan III przedstawił memoriał Sposób i
porządek obrony Rzeczypospolitej podczas wojny tureckiej, w którym zaprezentował plan nowego komputu.
Domagał się od sejmujących powiększenia liczby husarzy do 3 tys., ponieważ i teraźniejsza, i dawniejsza
pokazała to na oko eksperiencja, że to jest robur militiae i może się nazwać sprawiedliwie Królestwa tego
decus et praesidium, bo z nich i ozdoba, i obrona, a nade wszystko, że takiej milicjej żaden inszy naród nie
ma i mieć nie może. Ta pochwalna
opinia jest przesadzona. Świadczą o tym głosy innych współczesnych pisarzy. Zakochany w staro-polskim
sposobie wojowania Andrzej Maksymilian Fredro pisał w swych Konsyderacyjach około porządku wojennego:
kopia dobra na spiśnika pieszego niemieckiego, na husarzów węgierskich i tureckie dzidy, dla rozerwania i
przesiągnięcia długością swoją, lecz na rajtara niemieckiego, na Kozaka pieszego, na Tatrzyna konnego
lepsza krótka rohatyna, bo dla lekkości tam i ówdzie łatwo się z nią obrócić. Analizując przemiany jazdy
polskiej w drugiej połowie XVII wieku, Jan Wimmer zwrócił uwagę, że jej wartość bojowa stopniowo malała,
a z braku "drzewek" husarze służyli z bronią palną, upodabniając się do arkebuzerów. Utrzymanie w
kompucie koronnym tak dużej liczby husarzy tłumaczyć należy raczej przywiązaniem szlachty do tego robur
militiae niż jego przydatnością do walk z ruchliwym przeciwnikiem – Tatarami.

UPADEK HUSARSKICH SKRZYDEŁ
Wraz z wybuchem wielkiej wojny północnej husaria stanęła ponownie przeciw jednej z najlepszych armii
europejskich – Szwedom dowodzonym przez Karola XII. Już w bitwie pod Kliszowem (19 lipca 1702) okazało
się, że nie potrafi przełamać pozycji przeciwnika uzbrojonego w nowoczesne karabiny skałkowe. Atak na
pozycje szwedzkie wykonał pułk hetmański wraz z chorągwią husarską królewicza Aleksandra, pod komendą
por. Jana Krosnowskiego. W skład grupy uderzeniowej wchodziły 4 roty husarskie i 6 pancernych o łącznej
liczebności ok. 580 ludzi. Mimo morderczej salwy szwedzkiej husaria dotarła do szyków wroga. Po złamaniu
kopii jeźdźcy ruszyli do ataku na białą broń, lecz nie zdołali przełamać szyku szwedzkiej kawalerii
dowodzonej przez płk. Ridderchantza. Napływające szeregi rot pancernych nie poprawiły sytuacji. Zgodnie
ze staropolską sztuką wojenną Krosnowski wycofał swe zgrupowanie na ok. 60–80 m, aby przygotować się
do nowej szarży. Jednak piechota szwedzka zdążyła ponownie nabić broń i przywitała atakujących nawałą
ognia. Jak pisał naoczny świadek: polskie skwadrony z gołemi brzuchami, jak na jatki prowadzone były.
Resztki husarii i pancernych cofnęły się poza zasięg ognia, kończąc tym samym swój udział w bitwie.
Inny, zapewne gorszy, materiał ludzki, coraz większy upadek morale i dyscypliny powodowały, że strona
polska nie mogła pochwalić się znaczącymi sukcesami. Honor i reputacja nie przeszkadzały dowodzącym
zgrupowaniami jazdy narodowej uciekać przed Szwedami jak zające: dbano jedynie, aby nie dać się rozbić.
Dlatego podstawowymi działaniami wojska koronnego były walki podjazdowe. Chorągwie husarskie nie
odegrały większej roli w tego typu starciach. Zmiany w strukturze organizacyjnej rot husarskich
(zmniejszenie pocztów towarzyskich do 1–2 koni) świadczą o postępującym zubożeniu kraju. Brak ducha
walki wynikał nie tylko z przewagi taktycznej wojsk szwedzkich, ale przede wszystkim z niewiary we własne
siły przy przewadze organizacji i wyszkoleniu karolińskich sił zbrojnych. Zgodnie z postanowieniem sejmu
niemego 1717 roku w osiemnastotysięcznym kompucie wojska koronnego husaria miała liczyć 1000 koni.
Wielkie przywiązanie braci szlacheckiej do tej jazdy spowodowało pozostawienie jej w kompucie, choć
należało ją rozwiązać i zaciągnąć potrzebną piechotę. Husaria przetrwała jeszcze kilkadziesiąt lat, aż do
połowy lat siedemdziesiątych XVIII wieku, gdy utworzono brygady kawalerii narodowej. Nadal jednak roty
husarskie świetnie prezentowały się podczas parad i uroczystości pogrzebowych. To właśnie skłoniło
Tadeusza Korzona do nazwania husarzy rycerstwem pogrzebowym wieku XVIII.