Społeczna percepcja prywatyzacji w okresie transformacji systemowej

w

Polsce

Prywatyzacja gospodarki jako element transformacji systemowej

Rozpoczęta w 1990 roku prywatyzacja polskiej gospodarki nie byłaby możliwa bez

przeobrażeń systemowych, których genezą był kryzys systemu państw realnego socjalizmu.

Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje się w wielu istotnych faktach m. in. prymacie polityki

nad ekonomią i pozostałymi dziedzinami życia społecznego. Należy jednak pamiętać, że

złożoność procesu transformacji systemowej polega na tym, że obejmuje on nie tylko sferę

życia gospodarczego, ale również cały obszar życia politycznego jak również sferę społeczną.

Przyjęcie powyższego założenia pozwala wysunąć ogólniejszą konstatację, a mianowicie

transformacja systemowa to przede wszystkim proces zmian świadomości społecznej, którego

głównym wyznacznikiem jest zinterioryzowanie przez przeważającą część społeczeństwa

systemu wartości charakterystycznego dla doktryny neoliberalnej.

Chcąc właściwie określić doniosłość tego procesu należy przedstawić główne tezy

systemowe obu antagonistycznych doktryn tj. socjalizmu oraz neoliberalizmu, które ilustruje

tabela.

TABELA 1. Zestawieni głównych tez systemowych socjalizmu oraz neoliberalizmu

Model socjalizmu

Model neoliberalny (antysocjalistyczny)



Planowanie



Mechanizm rynku



Państwo główną siłą ekonomiczną



Minimalizacja funkcji państwa



Państwo opiekuńcze



Minimum funkcji opiekuńczych



Państwo dąży do wzrostu produkcji



Rynek reguluje produkcję



Bazą systemu ekonomicznego jest
własność państwowa



Bazą systemu ekonomicznego jest
własność prywatna

Źródło: Bożyk P., 24 kraje Europy Środkowej i Wschodniej, Transformacja, Szkoła Główna Handlowa,

Warszawa 1999.

2

Proces transformacji systemowej poza zmianą świadomości społecznej oddziałuje

także na system polityczny, który zmierza do przekształcenia w demokrację pluralistyczną,

opierającą się w dużym uproszczeniu na trzech głównych zasadach

1

:



zasadzie tzw. pluralizmu politycznego tj. dopuszczeniu do legalnej walki o

władzę zróżnicowanych pod względem ideowo-programowym ugrupowań,



zasadzie wolnej gry sił politycznych tzn. uznaniu, iż walka o władzę powinna

odbywać się na zasadach równorzędności,



zasadzie rządów alternatywnych, co oznacza utrzymanie legalnej opozycji

krytykującej poczynania ekipy rządzącej oraz zdolnej do ewentualnego jej

wymienienia.

Transformacja systemu politycznego nie byłaby jednak możliwa bez zmian w

systemie ekonomicznym. Celem prywatyzacji w trakcie realizowania transformacji

systemowej jest odejście od doktrynalnie pojmowanego w realnym socjalizmie monopolu

własności państwowej. Należy jednak pamiętać, że gospodarka rynkowa nie wymaga

bezwzględnego wdrożenia nowego monopolu w postaci własności prywatnej. Tym samym w

transformujących się gospodarkach istnieje możliwość funkcjonowania różnych form

własności, zaś o sukcesach na rynku decyduje przede wszystkim sprawność zarządcza kadry

menedżerskiej.

Transformacja systemu ekonomicznego w Polsce

Podstawowym efektem transformacji systemu ekonomicznego jest zmiana struktury

gospodarki, która sprowadza się przede wszystkim do jej denacjonalizacji, czyli alokacji

majątku przedsiębiorstw państwowych do prywatnych podmiotów gospodarczych.

Początki

koncepcji

prywatyzacji

polskiej

gospodarki

sięgają

końca

lat

siedemdziesiątych

2

. Jako pierwsi potrzebę reformy systemu gospodarczego dostrzegli S.

Kisielewski, J. Korwin – Mikke oraz M. Dzielski. Myślenie w tych kategoriach w

omawianym okresie było zjawiskiem marginalnym zarówno wśród społeczeństwa jak i elit

intelektualnych.

Poglądy dotyczące ograniczenia roli państwa w gospodarce w Polsce zaczęły

przybierać postać konkretnych rozwiązań prawnych dopiero w latach 1980 – 1981 w okresie

1

Zob. Blok Z., Transformacja systemowa w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszałek, Poznań Toruń 1993, s. 12.

2

Zob. Bałtowski M., Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2002.

3

tzw. „pierwszej Solidarności”. Elity gospodarcze związku nie formułując w zasadzie

postulatów prywatyzacyjnych stawiały żądania, które miały na celu zmniejszyć zakres

centralistycznego zarządzania gospodarką oraz doprowadzić do częściowego uspołecznienia

własności i rozszerzenia partycypacji pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Był to

oczywiście krok naprzód, pomimo, że żądania te miały być realizowane w ramach systemu

realnego socjalizmu. Poglądy głoszone przez ekonomistów „Solidarności” znalazły zwoje

odzwierciedlenie w dwóch ustawach z 25 września 1981 roku o przedsiębiorstwach

państwowych oraz samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego

3

. Ustawy te w praktyce

na dziesięć lat określiły kierunki ewolucji systemu polskich przedsiębiorstw państwowych.

Ewolucję

koncepcji

dotyczących

przekształceń

własnościowych

polskich

przedsiębiorstw, a co za tym idzie prywatyzacji polskiej gospodarki można podzielić na kilka

etapów:

Lata siedemdziesiąte



Etap I - Początki koncepcji prywatyzacji polskiej gospodarki.

Lata osiemdziesiąte



Etap II - Ograniczenie roli państwa w gospodarce, pierwszy krok ku

prywatyzacji (przyjęcie ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz

samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego).



Etap III - Prywatyzacja nomenklaturowa.



Etap IV – Nowy porządek gospodarczy (przyjęcie ustawy o działalności

gospodarczej).



Etap V – Prywatyzacja w trakcie obrad „okrągłego stołu”.



Etap VI – Opracowanie pierwszego planu prywatyzacji (plan tzw. grupy

Beksiaka).

Lata dziewięćdziesiąte



Etap VII – Przyjęcie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.



Etap VIII – Przyjęcie ustawy o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych.



Etap IX – Przyjęcie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw

państwowych.

Analizując transformację systemu ekonomicznego w Polsce należy zwrócić uwagę na

szereg wskaźników m.in.: udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB, liczbę zatrudnionych

w sektorze prywatnym czy liczbę i wielkość prywatnych podmiotów gospodarczych.

Wskaźniki te są bowiem miarą postępu prywatyzacji. Według oficjalnych danych, już w 1997

3

Zob. Dz. U. nr 24, poz. 122 i poz. 123.

4

roku udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB wyniósł 60,0%

4

. W latach 1990 – 2006

odnotowano również bardzo znaczący spadek liczby zarejestrowanych przedsiębiorstw

państwowych z 8453 przedsiębiorstw będących w domenie państwa, które funkcjonowały w

dniu 31 grudnia 1990 roku do 31 grudnia 2006 roku zostało sprywatyzowanych 68,0% (5747)

w tym: 1587 przedsiębiorstw państwowych skomercjalizowano, 2263 objęto programem

prywatyzacji bezpośredniej, a 1897 zlikwidowano w trybie art. 19 ustawy o

przedsiębiorstwach państwowych

5

.

Transformacja polskiej gospodarki w dużej mierze ma charakter żywiołowy, której

jedynym wyznacznikiem jest minimalizacja roli państwa i jego wpływu na gospodarkę, tym

samym monopol własności państwowej charakterystyczny dla państwa realnego socjalizmu

próbuje się zastępować dominującą własnością prywatną. Zaistniała sytuacja jest efektem

braku precyzyjnie zdefiniowanej koncepcji transformacji systemowej, która w sposób jasny

określałaby cele transformacji oraz środki i mechanizmy niezbędne do jej realizacji. Dzięki

transparentnej koncepcji transformacji systemowej społeczeństwo miałoby jasną wizję, jakie

zmiany nastąpią, w imię czego oraz jak będą wdrażane. Tymczasem brak jednolitej koncepcji

dotyczącej transformacji systemowej zastąpiono tezą o przechodzeniu od socjalizmu do

kapitalizmu, co było efektem upowszechnienia się w sferze ideologii myślenia o wyłącznie

dwóch odmiennych modelach tj. socjalizmie oraz liberalizmie. Przyjęcie powyższej tezy

spowodowało, że sposób patrzenia na transformację gospodarczą jest bardzo uproszczony,

ponieważ wypełnia go tylko jedno działanie, a mianowicie prywatyzacja. Uzasadnienia

podjętych działań prywatyzacyjnych mających na celu zmianę struktury własności, która była

pochodną dominującej roli państwa w gospodarce szukano odwołując się do teorii praw

własności. Teoria praw własności sformułowana przez S. Pejovicha

6

, A. Alchiana

7

oraz H.

Demsetza

8

wskazuje, że brak tego typu praw do określonych zasobów na poziomie

indywidualnym powoduje patologiczne formy ich wykorzystania, które przejawiają się niską

efektywnością i marnotrawstwem. Tym samym eksploatacja przez jednostki określonego

4

Zob. Gardawski J., Gilejko L., Towalski R., Oceny i oczekiwania różnych grup społecznych wobec polityki

właścicielskiej Skarbu Państwa, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999.

5

Zob. Przebieg procesów przekształceń własnościowych wg stanu na dzień 31 grudnia 2006 roku, Ministerstwo

Skarbu Państwa, Warszawa 2006.

6

Zob. Pejovich S., Economic Analysis of lnstitutions and Systems, Dordrecht, Kluver Academic Publishers,

1995.

7

Zob. Alchian A. A., Property Rights [w:] The New Palgrave: A Dictionary of Economics, London The

Macmillan Press Limited, 1987, vol. 3.

8

Zob. Alchian A. A., Demsetz H., The Property Right Paradigm, The Journal of Economic History, 1973, vol.

33, No 1.

5

rodzaju dobra bez prawa własności prowadzi do maksymalizacji korzyści indywidualnych bez

względu na skutki i koszty społeczne, co z kolei negatywnie wpływa na zamierzenia

inwestycyjne, bez których niemożliwy jest prawidłowy rozwój gospodarki. Tego typu

sytuacja występowała w gospodarce realnego socjalizmu.

Podobna redukcja ma miejsce w przypadku dwóch pozostałych obszarów

transformacji systemowej tj. sfery instytucjonalno-prawnej, w ramach której dokonywany jest

wybór pomiędzy parlamentarnym, a prezydialnym typem rządów oraz sfery społecznej, która

określa model społeczeństwa przez pluralistyczne lub korporacyjne struktury.

Uwarunkowania dotyczące społeczne

go postrzegania prywatyzacji polskiej gospodarki

Prywatyzacja poza zmianą struktury własności gospodarki silnie oddziałuje na szereg

zjawisk i procesów makroekonomicznych takich jak tempo wzrostu gospodarczego,

dynamika nakładów inwestycyjnych, saldo obrotów na rachunku bieżącym bilansu

płatniczego Polski czy wysokość bezrobocia. Wymienione zjawiska i procesy wpływają na

sytuację materialną polskich gospodarstw domowych, a tym samym pośrednio oddziałują na

postrzeganie

procesu

transformacji systemu gospodarczego. Aspekt ekonomiczny

prywatyzacji sektora publicznego jest zatem ściśle powiązany ze społecznym. Z jednej strony

patrząc na prywatyzację można mówić o korzyściach tego procesu w wymiarze

pragmatycznym czy ekonomicznym

9

, które przejawiają się m.in. w zmniejszaniu roli państwa

w gospodarce, a tym samym zmniejszaniu wydatków rządowych, zwiększaniu dochodów

rządowych z tytułu sprzedaży przedsiębiorstw oraz uzyskiwanych następnie podatków,

wzroście efektywności przedsiębiorstw czy podnoszeniu jakości dobór i usług. Z drugiej zaś

strony prywatyzacja pociąga za sobą szereg skutków społecznych. Do najbardziej istotnych z

nich należą takie zjawiska jak zmiana struktury zatrudnienia, wzrost znaczenia systemów

uzależniających wysokość wynagrodzeń od wyników pracy oraz od „bardziej elastycznych

warunków pracy”

10

(ograniczenie gwarancji stałego zatrudnienia, ograniczenie roli związków

zawodowych we współdecydowaniu o przedsiębiorstwie, zmniejszenie zakresu świadczeń,

wydłużenie czasu pracy), zmiany w podziale dochodów, czy wreszcie zjawisko najbardziej

dotkliwe społecznie tj. bezrobocie.

9

Zob. Savas E. S., Prywatyzacja. Klucz do lepszego rządzenia, Warszawa 1992, s. 333-334.

10

Gupta S., Schiller C., Ma H., Privatization, Social Impact, and Social Safety Nets, IMF Working Paper No.

WP/99/68, May 1999.

6

Prywatyzacja pociąga za sobą również o wiele bardziej doniosłe skutki o charakterze

społecznym, a mianowicie w wyniku kształtowania się zupełnie nowej struktury gospodarki,

w której dominującą staje się własność prywatna tworzy się inna niż w latach

osiemdziesiątych dwudziestego stulecia struktura społeczna. Pojawią się m.in. nowe warstwy

społeczne tj. pracownicy oraz właściciele zakładów prywatnych zatrudniających wiele osób

11

.

Procesowi prywatyzacji towarzyszy także zmiana świadomości społecznej tj. ewolucja

w sposobie widzenia i wartościowania otaczającej rzeczywistości, która znajduje swoje

odzwierciedlenie

w

wymiarach

behawioralnym,

afektywnym

oraz

poznawczym.

Powszechnym zjawiskiem staje się postrzeganie prywatyzacji w kontekście zysków i strat, co

stworzyło nowy podział społeczny na „beneficjentów” i „przegranych” prywatyzacji

12

. Z

jednej strony powstają nowe grupy społeczne, które w prywatyzacji widzą szansę, z drugiej

zaś strony mamy do czynienia z grupami społecznymi, które dostrzegają wyłącznie

zagrożenia związane z prywatyzacją, w tym najbardziej niebezpieczne, czyli utratę miejsca

pracy.

Wszystko to składa się na społeczne postrzeganie prywatyzacji polskiej gospodarki tj.

legitymizację procesu, aprobatę, wsparcie lub delegitymizację, dezaprobatę i sprzeciw wobec

przekształceń własnościowych.

Ocena prywatyzacji polskiej gospodarki – uwagi metodologiczne

Ocena prywatyzacji gospodarki w Polsce jest zadaniem trudnym, ze względu na

wielowymiarowość zjawiska. Z jednej strony zadanie to można realizować poprzez

obserwację zjawisk i procesów społeczno-ekonomicznych występujących w gospodarce, a

następnie próbę odpowiedzi na pytanie, które z nich oddziałują i w jakim stopniu na proces

przekształceń własnościowych. Należy jednocześnie pamiętać, że zjawiska społeczne i

ekonomiczne

mogą

być

zdeterminowane

wieloma

przyczynami

wewnętrznymi i

zewnętrznymi takim jak m.in.: uwarunkowania historyczne, zjawiska ze sfery polityki,

procesy demograficzne czy sytuacja gospodarcza na rynku międzynarodowym. W rezultacie

dość trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie czy i w jakim stopniu określone

zjawiska wpływają na proces przekształceń własnościowych, a następnie jego percepcję.

11

Zob. Kolarska-Bobińska L., Koseła K., Pracownicy przedsiębiorstw państwowych, sprywatyzowanych i

prywatnych, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 1994, s. 5-6.

12

Zob. Czapiński J., Gardawski J., Gilejko L., Towalski R., Widera W., Wojciszke B., Między nadzieją i lękiem.

Społeczne efekty prywatyzacji, Katedra Socjologii Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1997, s. 6.

7

Drugi sposób badania procesu prywatyzacji i jego percepcji polega na analizie

przebiegu procesu przekształceń własnościowych identyfikowanego w znaczeniu wąskim

(właściwym) i próbie formułowania wniosków o charakterze dedukcyjnym. W ramach tego

podejścia powinniśmy w pierwszej kolejności zdiagnozować czy wraz z trwaniem procesu

prywatyzacji ulegnie zmianie jego postrzeganie (dynamika), a następnie zweryfikować czy

postawione przez nas hipotezy dotyczące deklaracji społecznych odnoszących się do

prywatyzacji miały miejsce. Prowadząc rozważania dotyczące społecznej percepcji

prywatyzacji w zdefiniowanym kontekście dość trudno jest jednoznacznie stwierdzić, w jakim

stopniu określona zmiana preferencji respondentów jest skutkiem prywatyzacji, a w jakim

innych przyczyn.

Mając powyższe założenia na względzie należy stwierdzić, że pomiędzy wybranymi

wskaźnikami makroekonomicznymi, a wskaźnikami dotyczącymi percepcji prywatyzacji

polskiej gospodarki w latach 1990 – 2006 występuje wiele zależności. Korelacja ta jest

szczególnie widoczna w odniesieniu do tzw. zjawisk i procesów realnych takich jak: tempo

wzrostu gospodarczego, dynamika nakładów inwestycyjnych w gospodarce, a przede

wszystkim stopa bezrobocia. Pomiędzy dynamiką wskaźników makroekonomicznych, a

percepcją prywatyzacji zachodzi naturalna relacja polegająca na tym, że społeczeństwo

pozytywnie ocenia korzystny wpływ prywatyzacji przede wszystkim na wymiar

ogólnogospodarczy w okresach, w których wskaźniki te odnotowują wartości sprzyjające

rozwojowi gospodarki tzn. tempo wzrostu gospodarczego jest dodatnie, nakłady inwestycyjne

w gospodarce rosną, a stopa bezrobocia maleje. Prywatyzacja jest negatywnie oceniana w

momencie, kiedy wymienione procesy makroekonomiczne wpływają niekorzystnie na stan

gospodarki. Świadczy to o tym, że prywatyzacja nie jest oceniana autotelicznie, lecz jej

percepcja w dużej mierze jest zbieżna z percepcją sytuacji gospodarczej całego kraju.

Stosunek do prywatyzacji jest także jednym ze wskaźników akceptacji lub odrzucenia

przemian zachodzących po 1990 roku. Osoby, które dostrzegają korzyści prywatyzacji,

deklarują jednocześnie, że sytuacja w Polsce zmierza w dobrym kierunku, a podjęte reformy

są zgodne z oczekiwaniami społecznymi. Przeciwnicy prywatyzacji nie tylko negatywnie

oceniają proces przemian własnościowych polskiej gospodarki, lecz także w przeważającej

części nie dostrzegają korzyści transformacji systemowej. Nie oznacza to jednak, że

przeciwny prywatyzacji negują zasady gospodarki rynkowej, bądź chcieliby powrotu do

systemu realnego socjalizmu. Świadczy o tym rozkład odpowiedzi na pytanie, która

gospodarka jest lepsza: rynkowa czy socjalistyczna?. Deklaracje wszystkich grup

8

społecznych objętych badaniem Polacy ’98 – postawy wobec prywatyzacji

13

jednoznacznie

wskazują na przewagę gospodarki rynkowej, jest to nawet widoczne wśród tych grup

społecznych, które powszechnie są uważane za „przegranych” procesu przekształceń

własnościowych tj. bezrobotnych. Analiza rozkładu odpowiedzi pokazuje ponad to, że

poziom akceptacji gospodarki rynkowej jest dość zróżnicowany. Z jednej strony mamy grupy

społeczne takie jak kadra kierownicza, inteligencja, dyrektorzy, prezesi, pracujący na własny

rachunek, gdzie poziom ten jest bardzo wysoki (waha się pomiędzy 72,0% a 88,0%), z drugiej

zaś grupy o znacznie niższym poziomie poparcia (pomiędzy 44,0% a 58,0%) do których

należą rolnicy, emeryci, bezrobotni, robotnicy niewykwalifikowani oraz renciści.

Percepcja prywatyzacji polskiej gospodarki

Percepcja prywatyzacji polskiej gospodarki w latach 1990 – 2006 ulegała znacznemu

przewartościowaniu. Świadczy o tym duża dynamika deklaracji dotyczących korzystnego

wpływu prywatyzacji na każdy z trzech analizowanych wymiarów

14

tj. wymiar

ogólnogospodarczy,

wymiar

indywidualny

(osobisty)

oraz

wymiar

pracowników

prywatyzowanych przedsiębiorstw. Na tej podstawie można wyróżnić następujące etapy

postrzegania prywatyzacji:

a.

okres „nadziei” od 1990 do 1991 roku;

b.

okres „zderzenia oczekiwań z rzeczywistością” 1992 roku;

c.

okres „stabilizacji” od 1993 do 1998 roku;

d.

okres „destabilizacji” od 1999.

13

Zob. Polacy ’98 – postawy wobec prywatyzacji, badanie zrealizowane w listopadzie 1998 r. na

reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski (N=1101), Katedra socjologii SGH, Centrum Badania

Opinii Społecznej, Warszawa 1998.

14

Wymiary zostały opracowane na podstawie analizy wyników badań realizowanych przez CBOS w latach 1990

– 2006. Podstawą do ich wyodrębnienia był stosunek Polaków do prywatyzacji, który wyrażał się korzystnymi,

lub niekorzystnymi deklaracjami dotyczącymi skutków prywatyzacji dla polskiej gospodarki, osób biorących

udział w badaniu (samych respondentów) oraz pracowników prywatyzowanych zakładów. W tym celu

wykorzystano następujące pytania: Wymiar ogólnogospodarczy: Czy, Pana(i) zdaniem, prywatyzacja jest dla

polskiej gospodarki korzystna czy też niekorzystna? Wymiar indywidualny (osobisty): Czy, Pana(i) zdaniem,

prywatyzacja jest dla Pana(i) osobiście korzystna czy też niekorzystna? Wymiar pracowników prywatyzowanych

przedsiębiorstw: Czy, Pana(i) zdaniem, prywatyzacja jest dla pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw

korzystna czy też niekorzystna?

9

WYKRES 1. Dynamika postrzegania korzyści prywatyzacji w odniesieniu do gospodarki,

wymiaru indywidualnego (osobistego) oraz pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw

na tle stopy bezrobocia

Opracowano na podstawie danych Centrum Badania Opinii Społecznej oraz

Głównego Urzędu Statystycznego

Okres „nadziei” (lata 1990 – 1991)

Prywatyzacja w pierwszym okresie przemian własnościowych polskiej gospodarki nie

była identyfikowana w grupie najważniejszych problemów kraju, jednocześnie społeczeństwo

nie postulowało, żeby uczynić z niej główny cel polityki rządu oraz parlamentu. Pomimo

drugoplanowej percepcji prywatyzacji w procesie transformacji respondenci uważali, że

alokacja majątku z sektora państwowego do sektora prywatnego byłaby koniecznym, ale

niewystarczającym panaceum na trudności gospodarcze. Nie oznacza to jednak, że

prywatyzacja była identyfikowana w kategoriach środków prowadzących do celu, należy

raczej postawić tezę, że w okresie „nadziei” istniała bezwarunkowa „ideologicznie”

akceptacja prywatyzacji, tym samym traktowano ją w kategoriach wartości.

Podstawowym dylematem prywatyzacyjnym okresu „nadziei” było rozstrzygnięcie

dwóch zasadniczych kwestii. Pierwsza dotyczyła pogodzenia interesów całości gospodarki z

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2003

2005

2006

P

o

s

tr

z

e

g

a

n

ie

k

o

rz

y

ś

c

i

p

ry

w

a

ty

z

a

c

ji

w

p

o

s

z

c

z

e

g

ó

ln

y

c

h

w

y

m

ia

ra

c

h

0

5

10

15

20

25

S

to

p

a

b

e

z

ro

b

o

c

ia

(

w

p

ro

c

.)

Wymiar ogólnogospodarczy

Wymiar osobisty

Wymiar pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw

Stopa bezrobocia

10

istnieniem mało efektywnych przedsiębiorstw państwowych. Druga sprowadzała się do

ustalenia relacji pomiędzy zasadą racjonalności ekonomicznej, a zasadą sprawiedliwości

społecznej. Analiza wyników sondaży CBOS dotyczących omawianej problematyki

wskazuje, że społeczeństwo opowiadało się za uwzględnieniem w projekcie oraz praktyce

procesu prywatyzacyjnego rozwiązań, które miały spełnić oczekiwania dotyczące zarówno

skuteczności ekonomicznej, jak i zasad odzwierciedlających społeczne poczucie

sprawiedliwości oraz bezpieczeństwa. Pomimo powszechnej akceptacji zasad prywatyzacji

nie wykrystalizowała się jednolita wizja sposobu, w jaki proces przekształceń

własnościowych miałby się dokonać. W świadomości społecznej konkurowały ze sobą dwie

przeciwstawne opcje. Pierwsza o wiele bardziej powszechna nawiązywała do zasad

egalitaryzmu społecznego tj. optowała za tzw. modelem akcjonariatu pracowniczego, bądź

rozdawnictwem

bonów

prywatyzacyjnych.

Druga

była

bliższa

rozstrzygnięciom

charakterystycznym dla rynku kapitałowego.

Przeprowadzona analiza czynnikowa jednoznacznie wykazała, że w okresie „nadziei”

istniały, co najmniej dwa modele (porządki) myślenia o prywatyzacji. Pierwszy z nich można

zdefiniować jako zgodność reakcji werbalnych na hasło prywatyzacja. Należy tutaj

zaznaczyć, że w pierwszych latach procesu przekształceń własnościowych prywatyzacja dla

zdecydowanej większości Polaków była postrzegana jedynie w wymiarze ideologiczno-

symbolicznym i to tylko w kontekście dychotomii „państwowe-prywatne”. Tym samym,

kiedy zadawano pytanie dotyczące prywatyzacji, odpowiedzią na nie była seria reakcji

werbalnych, które co najwyżej można było skalować według zawartego w nich ładunku

emocjonalnego. Drugi model myślenia o prywatyzacji można scharakteryzować jako

ocenianie prywatyzacji w kategoriach skutków, które może ona przynieść i czasu ich

wystąpienia. Analiza czynnikowa wykazała, że pomiędzy zaprezentowanymi modelami nie

istnieje żadna relacja, tzn. werbalne poparcie dla prywatyzacji niewiele ma wspólnego z

postrzeganiem jej przewidywanych skutków.

Okres „zderzenia oczekiwań z rzeczywistością” (1992 rok)

W 1992 roku zaczęła być coraz bardziej widoczna dekompozycja struktury społecznej,

która przejawiała się m.in. w szybkim liczebnie wzroście klasy średniej oraz równie szybkim

zmniejszaniu się grup społeczno-zawodowych, które wiązały się z gospodarką państwową w

szczególności klasy robotniczej. Ewolucji struktury społecznej towarzyszyły negatywne

zjawiska i procesy makroekonomiczne takie jak: recesja gospodarcza, wzrost bezrobocia czy

11

wzrost cen, które wpływały na narastanie zróżnicowania materialnego gospodarstw

domowych, a pośrednio na percepcję procesu przekształceń własnościowych.

Analiza sondaży CBOS jednoznacznie pokazuje, że w 1992 roku znacząco obniżyło

się przyzwolenie społeczne dotyczące prywatyzacji. Przeważająca część respondentów

opowiadała się za prywatyzacją wyłącznie niektórych działów gospodarki. Jednocześnie

narastała dezaprobata zbyt szybkiego tempa prywatyzacji. Zestawienie rozkładów odpowiedzi

dotyczących skutków prywatyzacji w wymiarze ogólnogospodarczym, indywidualnym oraz

pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw wskazuje, że w każdym z tych trzech

wymiarów przeważały oceny negatywne. Tendencja ta była najbardziej widoczna w

przypadku deklaracji dotyczących gospodarki oraz respondentów osobiście, najmniej zaś w

przypadku pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw.

W okresie „zderzenia oczekiwań z rzeczywistością” odnotowano znaczny wzrost

zainteresowania pracą na własny rachunek, który można zinterpretować w kategoriach

powolnego zaniku świadomości kolektywistycznej, wspólnotowej czy klasowej (w

tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia). Jej miejsce powoli zaczęło zajmować myślenie w

kategoriach indywidualizmu. Jednocześnie w 1992 roku marginalny odsetek respondentów

deklarował zamiar pracy w sprywatyzowanym przedsiębiorstwie. Zdecydowana niechęć do

pracy w przedsiębiorstwach sprywatyzowanych była efektem istniejących w świadomości

społecznej licznych uprzedzeń oraz stereotypów dotyczących tego typu podmiotów.

Niska ocena prywatyzacji w omawianym okresie była również wyrazem

rozczarowania niespełnieniem licznych, nie opartych na wiedzy, nadziei związanych z

procesem przekształceń własnościowych, które w 1992 roku zostały skonfrontowane z

rzeczywistością.

Okres „stabilizacji” (lata 1993 - 1998)

Proces przekształceń własnościowych w okresie „stabilizacji” był kontynuowany w

korzystnych warunkach makroekonomicznych. W omawianym okresie odnotowano

wzrostową tendencję PKB, dynamika nakładów inwestycyjnych była dodatnia i co

najważniejsze w kontekście społecznym malało bezrobocie.

W latach 1993 – 1998 społeczna percepcja prywatyzacji uległa racjonalizacji tzn.

coraz większa część respondentów była przekonana, że nie jest możliwa prywatyzacja

wszystkich sektorów gospodarki, jak i nie jest realna pełna własność państwowa.

12

Analiza dynamiki społecznej percepcji postulowanych zasad przeprowadzenia

prywatyzacji wskazuje, że w okresie „stabilizacji” w stosunku do lat ubiegłych nastąpiło

znaczne przewartościowanie preferencji tj. wzrósł odsetek osób, które opowiadały się za

opcją społeczną i jednocześnie zmalała grupa respondentów, którzy akceptowali zasady

charakterystyczne dla opcji kapitałowej. Tendencja ta była efektem pogłębiania się sfery

doświadczeń przeciętnego obywatela, a także coraz częstszego kontaktu z negatywnymi

aspektami przekształceń własnościowych takimi jak bezrobocie.

W latach 1993 - 1998 Polacy dość powszechnie akceptowali stwierdzenie, że

prywatyzacja jest korzystna dla polskiej gospodarki i jednocześnie wyrażali negatywne

opinie, jeżeli chodzi o postrzeganie skutków tego procesu w wymiarze osobistym. Podobna,

negatywna opinia była wyrażana również w odniesieniu do wpływu prywatyzacji na

pracowników sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Tym samym można stwierdzić, że pomimo

narastania sfery doświadczeń przeciętnego obywatela związanych z procesem przekształceń

własnościowych, proces ten był powszechnie legitymizowany jedynie w warstwie

ideologiczno-symbolicznej, a jakiekolwiek próby zmiany tego stanu rzeczy tj. przeniesienie

prywatyzacji do warstwy doświadczeń budziły społeczne obawy i niepokoje. Potwierdza to

również analiza korzyści prywatyzacji w każdym z trzech wymiarów dokonana przez osoby

mające bezpośredni kontakt z omawianym procesem tj. pracowników sprywatyzowanych

przedsiębiorstw. Tego typu deklaracji nie była w stanie zmienić nawet powszechna

dystrybucja świadectw udziałowych w ramach programu Narodowych Funduszy

Inwestycyjnych jak i bezpłatna dystrybucja akcji pracowniczych. Warto przypomnieć, że

świadectwa odebrało 25 880 tys. osób, co stanowiło 96,0% uprawionych

15

.

Okres „stabilizacji” charakteryzował się także szeroką akceptacją wartości

egalitarnych, co miało swoje odzwierciedlenie w niskiej tolerancji narastającego

rozwarstwienia społecznego oraz dysproporcji dochodowych. Należy jednak zaznaczyć, że

powszechnej akceptacji idei równości społecznej nie towarzyszyła negacja gospodarki

rynkowej, czy chęć powrotu do gospodarki centralnie planowanej. Deklaracje wszystkich

grup społecznych w omawianej kwestii jednoznacznie wskazują na przewagę gospodarki

rynkowej, jest to widoczne nawet wśród tych grup, które powszechnie są uważane i same

siebie uważają za „przegranych” prywatyzacji tj. bezrobotnych.

15

Zob. Bałtowski M., Przekształcenia ..., op. cit.

13

Okres „destabilizacji” (od 1999)

W okresie „destabilizacji” w wyniku działań podjętych przez L. Balcerowicza

mających na celu „ostudzenie przegrzanej koniunktury” warunki makroekonomiczne, w

których realizowany był proces przekształceń własnościowych uległy znacznemu

pogorszeniu. Przejawiało się to m.in. w znacznym spowolnieniu tempa wzrostu

gospodarczego, spadku dynamiki nakładów inwestycyjnych w gospodarce, pogorszeniu się

salda obrotów na rachunku bieżącym oraz wzroście bezrobocia.

Niekorzystne zjawiska i procesy makroekonomiczne, a także wprowadzane przez rząd

J. Buzka cztery wielkie reformy znalazły swój wyraz w nasileniu pesymistycznych nastrojów

oraz obaw związanych z przyszłością kraju, a także we wzroście akceptacji wartości

egalitarnych oraz obniżeniu poparcia dla mechanizmów rynkowych.

W okresie „destabilizacji” po raz pierwszy odnotowano znaczący wzrost odsetka osób,

które deklarowały, że zmiany w kierunku sprywatyzowania polskiej gospodarki przebiegają

zbyt szybko. Jednocześnie nastąpiło ujednolicenie percepcji prywatyzacji w wymiarze

ogólnogospodarczym, indywidualnym oraz pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw,

co przejawiało się negatywną oceną wpływu prywatyzacji na każdy z tych wymiarów.

Można zatem postawić hipotezę, że prywatyzacja w okresie „destabilizacji” przestała

być postrzegana jako mechanizm racjonalizacji działań ekonomicznych, a w coraz większym

stopniu zaczęto ją postrzegać w kontekście problemów społecznych. Jedyną grupą społeczną,

która przez całą dekadę prywatyzacji dostrzegała częściej pozytywne, niż negatywne jej

efekty, również w wymiarze indywidualnym są osoby pracujące na własny rachunek.

Percepcja tej grupy społecznej nie powinna zaskakiwać, mając na względzie, że proces

przekształceń własnościowych jest czynnikiem konstytuującym jej genezę.

Analizując percepcję prywatyzacji w okresie „destabilizacji” należy zwrócić uwagę,

na lata 2003 – 2006, kiedy to mamy do czynienia z odwróceniem negatywnego trendu

dotyczącego postrzegania korzyści prywatyzacji w każdym z trzech analizowanych

wymiarów. Wprawdzie nadal znacznie większy odsetek badanych dostrzega przede

wszystkim niekorzystne oddziaływanie prywatyzacji zarówno na gospodarkę, ich samych, jak

i pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw, ale jednocześnie zaczyna rosnąć odsetek

Polaków, którzy twierdzą, że prywatyzacja jest przedsięwzięciem korzystnym. Zjawisko to

jest szczególnie widoczne w 2006 roku, kiedy to różnica pomiędzy zwolennikami i

przeciwnikami prywatyzacji w wymiarze ogólnogospodarczym, wyniosła zaledwie dwa

punkty procentowe. Zaistniała sytuacja (odwrócenie negatywnego trendu dotyczącego

postrzegania korzyści prywatyzacji) wydaje się być bardzo mocno skorelowana z

14

korzystnymi zjawiskami i procesami makroekonomicznymi, które wpływają na sytuację

materialną polskich gospodarstw domowych. Jest to szczególnie widoczne, kiedy spojrzymy

na wysokość stopy bezrobocia, która zaczyna znacząco spadać po 2003 roku. Bardzo

prawdopodobna wydaje się zatem hipoteza, że w schyłkowym okresie prywatyzacji ocena

procesu przekształceń własnościowych będzie pozytywna, przynajmniej w wymiarze

ogólnogospodarczym. Czynnikiem, który mógłby odwrócić ten trend byłoby radykalne

pogorszenie się warunków makroekonomicznych, w tym w szczególności wzrost stopy

bezrobocia.

Podsumowanie

Na podstawie wielowymiarowej analizy

badań opinii publicznej należy stwierdzić, że

społeczna percepcja prywatyzacji w Polsce w okresie transformacji systemowej ulegała

znacznemu przewartościowaniu. Na początku lat dziewięćdziesiątych, pomimo że

społeczeństwo nie opowiadało się, aby uczynić z prywatyzacji pierwszoplanowy problem

kraju istniała bezwarunkowa jej akceptacja w warstwie ideologiczno-symbolicznej i

traktowano ją w kategoriach wartości. Myślenie to jest charakterystyczne dla niemal całej

dekady procesu przekształceń własnościowych, kiedy to prywatyzacja jest akceptowana jako

hasło, ogólna idea, wymóg czasu, gwarancja skuteczności procesu przekształceń

własnościowych czy rozwiązanie systemowe. W pierwszych latach transformacji

gospodarczej w świadomości społecznej nie wykrystalizowała się jednolita wizja

prywatyzacji, niemniej jednak zdecydowanie największym poparciem cieszył się model

prywatyzacji nawiązujący do zasad egalitaryzmu społecznego tj. akcjonariat pracowniczy

bądź rozdawnictwo bonów prywatyzacyjnych. Wraz z pogłębianiem się sfery doświadczeń

przeciętnego obywatela związanej z negatywnymi aspektami przekształceń własnościowych

takimi jak dekompozycja struktury społecznej, narastanie zróżnicowania materialnego

gospodarstw domowych czy wzrost bezrobocia znacznie obniżyło się przyzwolenie społeczne

dotyczące prywatyzacji. Zjawisko to było szczególnie widoczne w 1992 roku, kiedy to

społeczeństwo wycofało poparcie dla szybkiego tempa prywatyzacji oraz zawęziło jej zakres

do wyłącznie niektórych działów gospodarki. Pomimo narastającej dezaprobaty prywatyzacji

następował powolny zanik świadomości kolektywistycznej, a jej miejsce zaczęło zajmować

myślenie w kategoriach indywidualizmu, które przejawiało się znaczącym wzrostem

zainteresowania pracą na własny rachunek. Poprawa sytuacji makroekonomicznej Polski w

latach 1993 – 1998 wpłynęła także na racjonalizację myślenia o prywatyzacji, dla większości

15

społeczeństwa stało się oczywiste, że nie jest możliwa prywatyzacja wszystkich sektorów

gospodarki, jak i nie jest możliwy powrót do całkowitej własności państwowej. Nadal

dostrzegano negatywne aspekty prywatyzacji, co wpływało na wzrost akceptacji wartości

egalitarnych, niemniej jednak powszechnie nie artykułowano chęci powrotu do gospodarki

centralnie planowanej. W latach 1999 – 2003 w wyniku zahamowania rozwoju

gospodarczego kraju i rosnącego bezrobocia odnotowano nasilenie się pesymistycznych

nastrojów w społeczeństwie, a także obaw związanych z przeszłością kraju. W 2000 roku w

stosunku do roku poprzedniego odsetek respondentów przekonanych, że kraj zmierza w

dobrym kierunku zmalał, zaś źle oceniających sytuację wzrósł. Dodatkowymi czynnikami,

który powodował wzrost poczucia niepewności były reformy (samorządu, edukacji, systemu

ubezpieczeń emerytalnych, systemu opieki zdrowotnej) wprowadzone przez rząd J. Buzka

oraz deklaracje dotyczące przyspieszenia prywatyzacji, która coraz bardziej była utożsamiana

z bezrobociem, stając się tym samym kolejnym problemem społecznym. Okres ten

charakteryzował się także znacznym wzrostem akceptacji wartości egalitarnych, a tym samym

obniżeniem poparcia dla mechanizmów rynkowych i ich społecznych konsekwencji.

Zjawisko to przejawiało we wzroście odsetka osób, które deklarowały, że różnice

ekonomiczne są niesprawiedliwe, powinno się ograniczyć zarobki najwyżej zarabiających

oraz zwiększyć dopłaty do rolnictwa. Równolegle ze wzrostem poparcia dla zasad

egalitarnych następował spadek społecznej akceptacji bogactwa jako zjawiska „naturalnego”.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w wyniku dynamicznego rozwoju sektora prywatnego

prywatyzacja stawała się codziennością coraz większej części społeczeństwa, a tym samym

zaczęła być postrzegana w przez pryzmat doświadczeń dnia codziennego, obaw, aspiracji oraz

zamierzeń życiowych. Na szczególną uwagę analizując percepcję prywatyzacji w Polsce

zasługują lata 2003 – 2006, kiedy to korzystne zjawiska i procesy makroekonomiczne (w

szczególności malejąca stopa bezrobocia) wpływają na poprawę sytuacji materialnej polskich

gospodarstw domowych, a tym samym poprawę wskaźników dotyczących korzystnego

wpływu prywatyzacji na wymiar ogólnogospodarczy, osobisty oraz pracowników

prywatyzowanych przedsiębiorstw. Utrzymanie się tego pozytywnego trendu w schyłkowym

okresie przekształceń własnościowych polskiej gospodarki, może spowodować, że po raz

pierwszy od 1999 roku osoby dostrzegające korzystny wpływu prywatyzacji na gospodarkę

będą przeważały.

Reasumując rozważania dotyczące społecznej percepcji prywatyzacji w Polsce w

latach 1990 – 2006 należy stwierdzić, że prywatyzacja pomimo systematycznie ewoluującej

zmiany struktury gospodarki z państwowej na prywatną jest powszechnie akceptowana

16

jedynie w wymiarze ogólnogospodarczym (warstwie ideologiczno-symbolicznej). Jak

pokazuje analiza dokumentów procesu przekształceń własnościowych oraz wyników badań

opinii publicznej narastanie realnych doświadczeń przeciętnego obywatela związanych z

procesem alokacji majątku przedsiębiorstw państwowych do prywatnych podmiotów

gospodarczych nie doprowadziło do uzyskania akceptacji prywatyzacji w wymiarze

indywidualnym (osobistym), a wręcz przeciwnie budziło coraz więcej obaw i niepokoi.

Jednocześnie wydaje się, że percepcja prywatyzacji jest bardzo mocno skorelowana z oceną

sytuacji gospodarczej kraju i jej negatywna ocena wpływa również na negatywną ocenę

prywatyzacji, co było szczególnie widoczne w 1992 roku oraz po 1999 roku, kiedy to znaczna

część społeczeństwa odmówiła

akceptacji prywatyzacji również w warstwie ideologiczno-

symbolicznej. Tym samym należy stwierdzić, że analiza społecznej percepcji prywatyzacji w

Polsce powinna być realizowana zgodnie z założeniami holizmu metodologicznego, a więc

wielowymiarowo w odniesieniu do szeregu zjawisk i procesów społeczno-ekonomicznych,

które ją determinują. Błędne jest zatem identyfikowanie społecznej percepcji prywatyzacji

jedynie jako przekrojowego uogólnienia opinii jednostkowych powstałych w wyniku badań

sondażowych. Mając na względzie, że przekształcenia własnościowe w Polsce nie zostały

ostatecznie

zakończone

wskazane

jest

podjęcie

dalszych

badań

o

charakterze

interdyscyplinarnym mających na celu analizę społecznej percepcji prywatyzacji w

schyłkowym okresie tego procesu.

17

Zestawieni badań zrealizowanych przez CBOS, które zostały wykorzystane na potrzeby
artykułu

1. Ocena procesu przekształceń własnościowych; Komunikat nr 3579
Data wydania: 7/24/2006
2. Opinie o prywatyzacji
Komunikat nr 3276
Data wydania: 2/4/2005
3. Opinie o prywatyzacji
Komunikat nr 3014
Data wydania: 10/29/2003
4. Opinie o przemianach własnościowych w polskiej gospodarce
Komunikat nr 2576
Data wydania: 10/5/2001
5. Ocena tempa i skutków prywatyzacji polskiej gospodarki
Komunikat nr 1966
Data wydania: 7/27/1998
6. Prywatyzacja '97
Komunikat nr 1778
Data wydania: 6/4/1997
7. Prywatyzacja: społeczna ocena korzyści i strat
Komunikat nr 1632
Data wydania: 9/4/1996
8. Prywatyzacja: oceny, oczekiwania, bariery
Komunikat nr 1499
Data wydania: 12/15/1995
9. Stosunek do prywatyzacji, Programu Powszechnej Prywatyzacji i powszechnego uwłaszczenia
Komunikat nr 1485
Data wydania: 11/22/1995
10. Stosunek Polaków do prywatyzacji
Komunikat nr 1428
Data wydania: 7/20/1995
12. Program powszechnej prywatyzacji. Obcokrajowcy w zarządach Narodowych Funduszy Inwestycyjnych
Komunikat nr 1274
Data wydania: 11/8/1994
13. Program Powszechnej Prywatyzacji w opiniach społeczeństwa
Komunikat nr 1185
Data wydania: 5/26/1994
14. Społeczeństwo o prywatyzacji po pierwszym półroczu rządów lewicy
Komunikat nr 1179
Data wydania: 5/18/1994
15. Co dalej z prywatyzacją?
Komunikat nr 1100
Data wydania: 12/3/1993
16. Opinia społeczna o prywatyzacji, powszechnej prywatyzacji i projekcie "Sieci"
Komunikat nr 1002
Data wydania: 5/10/1993
17. Stopień akceptacji przemian własnościowych. Zainteresowanie kupnem akcji.
Komunikat nr 0993
Data wydania: 4/16/1993
18. Opinie o prywatyzacji
Komunikat nr 0934
Data wydania: 12/10/1992
20. Opinia publiczna o prywatyzacji, reprywatyzacji i powszechnej prywatyzacji. Polacy i Rosjanie o zasięgu
prywatyzacji i obcym kapitale
Komunikat nr 0909
Data wydania: 10/2/1992
21. Co prywatyzować i komu sprzedawać
Komunikat nr 0903
Data wydania: 9/15/1992
22. Opinie o prywatyzacji
Komunikat nr 0860
Data wydania: 6/1/1992

18

23. Stosunek do prywatyzacji a uczestnictwo w niej społeczeństwa
Komunikat nr 0825
Data wydania: 1/14/1992
24. Opinia publiczna o prywatyzacji
Komunikat nr 0752
Data wydania: 5/8/1991
25. Prywatyzacja. Oceny społeczne
Komunikat nr 0707
Data wydania: 1/31/1991
26. Prywatyzacja w opinii społecznej
Komunikat nr 0686
Data wydania: 12/7/1990
27. Prywatyzacja w opinii społecznej
Komunikat nr 0680
Data wydania: 11/8/1990
28. Poglądy na temat prywatyzacji
Komunikat nr 0667
Data wydania: 10/11/1990
29. Jak prywatyzować polską gospodarkę? Społeczeństwo o uwłaszczeniu obywatelskim
Komunikat nr 0626
Data wydania: 6/28/1990
30. Stosunek do prywatyzacji
Komunikat nr 0582
Data wydania: 4/23/1990
31. Opinie o prywatyzacji gospodarki
Komunikat nr 0563
Data wydania: 3/6/1990