66

OBRONA

HAKIN9 3/2009

I

nformacja posiadająca wartość gospodarczą
jest niezbędna do efektywnego i skutecznego
kierowania biznesem. Z tego powodu wymaga

odpowiedniej ochrony.

Coraz większe uzależnienie od systemów

teleinformatycznych powoduje, że zasoby
informacyjne narażone są na stale zwiększającą
się liczbę i coraz większą różnorodność zagrożeń.

Definicja zagrożeń

Potocznie, według definicji zawartej w Wikipedii,
zagrożenie to zjawisko wywołane działaniem
sił natury bądź człowieka, które powoduje, że
poczucie bezpieczeństwa maleje bądź zupełnie
zanika. W dziedzinie, jaką jest bezpieczeństwo
informacji, według polskiej normy PN-I-13335-
1:1999, zagrożenie to potencjalna przyczyna
niepożądanego incydentu, którego skutkiem
może być szkoda dla systemu lub instytucji. Z
terminem zagrożenie wiąże się bezpośrednio
pojęcie podatności. Wspomniana norma
definiuje je następująco: podatność to
słabość zasobu lub grupy zasobów, która
może być wykorzystana przez zagrożenie.
Żeby doszło do materializacji zagrożenia,
musi istnieć podatność, którą może ono
wykorzystać. Możemy więc mówić o triadzie:
zagrożenie – zasób informacyjny – podatność.
Najczęściej nie mamy wpływu na zagrożenia.
W celu ochrony zasobów informacyjnych
stosuje się zabezpieczenia. Stosowane
zabezpieczenia powinny redukować ryzyko

ANDRZEJ GUZIK

Z ARTYKUŁU

DOWIESZ SIĘ

o zagrożeniach związanych

z przetwarzaniem informacji,

poznasz klasyfikację zagrożeń,

poznasz metody identyfikacji

zagrożeń.

CO POWINIENEŚ

WIEDZIEĆ

znać podstawowe

zasady ochrony zasobów

informacyjnych,

znać podstawy analizy ryzyka.

związane z wykorzystaniem podatności
przez zagrożenie. Zabezpieczenia powinny
być adekwatne do kategorii przetwarzanych
informacji oraz do zagrożeń. Podatność
sama w sobie nie powoduje szkody. Jest
jedynie warunkiem lub zbiorem warunków,
które mogą umożliwić zagrożeniu wpłynięcie
na zasoby. Podatność istnieje dopóty, dopóki
zasoby się nie zmienią tak, że podatność
nie będzie się do nich odnosić. Podatności
stanowią jedynie okazje, które mogą pozwolić
zagrożeniu wyrządzić szkodę. Dlatego należy
zająć się tymi podatnościami, z którymi
związane są zagrożenia. Środowisko zmienia
się dynamicznie, w związku z tym należy
nieustannie monitorować wszystkie podatności,
aby zidentyfikować te, które zostały narażone na
stare lub nowe zagrożenia. Typowe podatności
związane są ze środowiskiem i infrastrukturą,
sprzętem, oprogramowaniem, łącznością,
dokumentami oraz personelem. W przypadku
informacji szkody, jakie mogą powstać,
związane są najczęściej z utratą poufności,
integralności i dostępności informacji. Mogą
one być one skutkiem bezpośredniego lub
pośredniego ataku na informacje przetwarzane
przez system albo usługę informatyczną.
Przykładem szkody może być uszkodzenie lub
zniszczenie zasobów, zniszczenie części lub
całości systemu informatycznego, ujawnienie,
utrata rozliczalności, autentyczności lub
niezawodności informacji.

Stopień trudności

Zagrożenia

i ich

identyfikacja

Celem artykułu jest przedstawienie zagrożeń dla bezpieczeństwa

informacji oraz metod ich identyfikacji.

67

ZAGROŻENIA I ICH IDENTYFIKACJA

HAKIN9

3/2009

Klasyfikacja zagrożeń

Zagrożenia mogą mieć pochodzenie
naturalne lub ludzkie i mogą być
przypadkowe bądź rozmyślne. Polska
norma PN-I-13335-1:1999 zawiera
klasyfikację zagrożeń i ich przykłady.
Dla wielu zagrożeń środowiskowych
dostępne są dane statystyczne. Dane te
można pozyskać i zastosować podczas
analizy ryzyka. Zagrożenia mogą mieć
charakter lokalny, dotyczyć konkretnego
zasobu (np. konkretnych informacji/
danych/dokumentów/baz danych/
pojedynczej stacji roboczej/serwera,
części instytucji, np. zalanie pomieszczeń
na skutek awarii instalacji wodociągowej)
lub charakter globalny, obejmujący
całe środowisko, otocznie instytucji (np.
zniszczenie instalacji elektrycznej na
skutek wyładowań atmosferycznych).
Zagrożenie może być wewnętrzne,
spowodowane przez własnego
pracownika lub zewnętrzne, np. włamanie
do systemu. Wielkość szkody wyrządzonej
przez zagrożenie w każdym przypadku
może być różna. Zagrożenia mają różną
miarę szkodliwości, zależy to od specyfiki
zasobów. To samo zagrożenie, np. wirus
komputerowy, może spowodować różne
skutki w zależności, czy dotyczy on stacji
roboczej, czy serwera. Zagrożenia mają
swoje charakterystyki. Przykładem takich
charakterystyk są: źródło (zewnętrzne
lub wewnętrzne), motywacja (np. zysk
finansowy), częstotliwość pojawiania się
czy też dotkliwość.

Szacowanie zagrożeń

Zagrożenia mogą potencjalnie
uszkodzić system informatyczny i
jego aktywa, powodując niepożądane
incydenty i negatywne następstwa.
Należy zidentyfikować i oszacować
prawdopodobieństwo ich wystąpienia.
Bardzo ważne jest, aby nie przeoczyć
żadnego istotnego zagrożenia,
ponieważ mogłoby to spowodować
lukę w systemie bezpieczeństwa.
Dane do przeprowadzenia procesu
szacowania zagrożeń można uzyskać
od gestorów lub użytkowników
aktywów informacyjnych. Często
statystyki zagrożeń udostępniane
są przez agencje rządowe, wymiar
sprawiedliwości czy policję. Pomocna
przy szacowaniu zagrożeń jest lista
typowych zagrożeń. Załącznik C raportu
technicznego ISO/IEC TR 13335-3:1998
zawiera przykładową listę zagrożeń.
Warto przeanalizować również inne
katalogi zagrożeń, specyficzne dla
danej branży czy konkretnej instytucji.
Zaleca się prowadzenie w instytucji
rejestru zagrożeń. Należy pamiętać,
że żadna lista nie jest wyczerpująca.
Według wspomnianego wyżej raportu
technicznego za najczęstsze zagrożenia
uznaje się zagrożenia związane
z czynnikiem ludzkim, np. błędy i
pominięcia, oszustwa i kradzież, sabotaż
ze strony pracownika, szpiegostwo
przemysłowe oraz zagrożenia związane
ze sprzętem i oprogramowaniem

(np. utrata wsparcia ze strony innych
systemów i infrastruktury, złośliwe
hakerstwo i szkodliwe oprogramowanie).
Należy pamiętać, że zagrożenia to proces
dynamiczny i że ciągle się one zmieniają.
Po zidentyfikowaniu źródła zagrożeń
(kto i co powoduje zagrożenie) i ich celu
należy oszacować prawdopodobieństwo
ich wystąpienia. Powinniśmy uwzględnić
m.in. następujące czynniki: częstotliwość
występowania zagrożenia (możemy
kierować się naszym doświadczeniem
lub posiadanymi statystykami),
motywację potencjalnych napastników
(należy rozważyć atrakcyjność zasobów i
ich podatności) oraz lokalizację zasobów
(często zdarza się, że przedmiotem ataku
są aktywa położone w pobliżu czy też
w bezpośrednim sąsiedztwie, a nasze
zasoby ucierpiały na zasadzie efektu
domina).

W celu dokładnego szacowania

zagrożeń powinniśmy dysponować
aktualną listą zasobów i rozpatrywać
zidentyfikowane zagrożenia dla każdego
z zasobów oddzielnie. W wyniku
szacowania zagrożeń powinna powstać
lista zidentyfikowanych zagrożeń dla
zasobów lub grup zasobów oraz miara
prawdopodobieństwa ich wystąpienia,
wyrażona w przyjętej skali ilościowej (np. od
1 do 5) lub jakościowej (np. niskie, średnie
oraz wysokie).

Źródła zagrożeń

Typowe źródła zagrożeń to ludzie,
oprogramowanie, sprzęt komputerowy
oraz zdarzenia losowe. Najpoważniejsze
zagrożenia dla zasobów informacyjnych
stwarza błąd człowieka. Statystycznie
jest to najczęstsza przyczyna strat czasu
i pieniędzy w instytucjach. Popełnianie
błędów leży w ludzkiej naturze. Błędy
wynikają często nie tyle ze złej woli, ale z
przemęczenia, nieostrożności, stresu, braku
doświadczenia, niedostatecznej wiedzy

Rysunek 1.

Związki w zarządzaniu ryzykiem

������

��������������

����������

���������
����������

�������

��������

�����������������

��������������

����������
�����������

������������

����������

��������

������

���������

�����������

�����

��������

�����

����������

�����������

����������

�������

��������

����������

Rysunek 2.

Statystyka zagrożeń

OBRONA

68

HAKIN9 3/2009

ZAGROŻENIA I ICH IDENTYFIKACJA

69

HAKIN9

3/2009

i wielu innych, trudnych do przewidzenia,
czynników.

Kolejną grupą zagrożeń zasobów

informacyjnych są awarie związane z
uszkodzeniami sprzętu, oprogramowania
lub infrastruktury. Systemy informatyczne
znajdują zastosowania w coraz to nowych
dziedzinach. Wydłuża się ich czas pracy
oraz stopień złożoności. Czynniki te
powodują wzrost prawdopodobieństwa
awarii.

Odrębną grupą zagrożeń są

zagrożenia celowe. Są one związane z
działaniem złośliwego oprogramowania
(najbardziej znanym przykładem są
wirusy) oraz z działaniem złośliwych
osób (włamania do systemów). Bardzo
trudnym do przewidzenia źródłem
zagrożeń są katastrofy naturalne, np.
pożary, powodzie, trzęsienia ziemi,
wichury i huragany, obfite i nagłe ulewy.
Ich konsekwencje są bardzo poważne i

najczęściej prowadzą do długotrwałego
zaprzestania lub ograniczenia działania
systemu informatycznego. Ostatnia grupa
zagrożeń to czynniki pośrednie. Można
do nich zaliczyć ataki na infrastrukturę
znajdującą się w sąsiedztwie (budynki,
łącza komunikacyjne, firmy usługowe)
oraz ataki na bezpośrednich partnerów
biznesowych (dostawcy, sprzedawcy,
klienci).

Najczęstsze zagrożenia dla

systemów informatycznych

Spośród możliwych zagrożeń dla
systemów informatycznych, kilka z nich
występuje najczęściej. Stąd wiedza o nich
powinna być powszechna.

Zablokowanie dostępu do usługi

W zależności od specyfiki działalności
instytucji, w przypadku wystąpienia tego
typu awarii straty związane z brakiem
dostępu do usługi mogą być różne.
Największe straty ponoszą instytucje
pracujące w trybie ciągłym (online),
np. dostawcy usług internetowych,
telekomunikacyjnych, giełdy, sklepu
internetowe, banki, itp.

Włamanie
do systemu informatycznego

W przypadku włamania do systemu
informatycznego mamy do czynienia
z bezprawnym użyciem zasobów, np.
z wykorzystaniem mocy obliczeniowej
komputera, łącza danych, usług
systemowych, linii telekomunikacyjnych
itp. Przykładem takiego użycia systemu
jest wykorzystanie bezprzewodowego
łącza internetowego przez osoby
nieupoważnione.

Utrata danych

Może być przypadkowa lub celowa. Polega
ona na usunięciu zbiorów danych lub
uszkodzeniu urządzeń służących do ich
przetwarzania. Skasowanie informacji
często wiąże się z bezpowrotną utratą
ich części lub całości. Zabezpieczenie w
postaci kopii bezpieczeństwa nie zawsze
jest w pełni skuteczne. Skasowanie danych
może przez długi czas pozostawać
niezauważone, a problem pojawi się
zazwyczaj wtedy, kiedy dane będą
potrzebne na wczoraj.

Rysunek 3.

Diagram Ishikawy

������������������

������������������

������������

������
���������

�������

Terminologia

• Zagrożenie – potencjalna przyczyna niepożądanego incydentu, którego skutkiem może być

szkoda dla systemu lub instytucji;

• Podatność – słabość zasobu lub grupy zasobów, która może być wykorzystana przez

zagrożenie;

• Zabezpieczenie – praktyka, procedura lub mechanizm redukujący ryzyko;
• Ryzyko – prawdopodobieństwo, że określone zagrożenie wykorzysta podatność zasobu lub

grupy zasobów, aby spowodować straty lub zniszczenie zasobów;

• Poufność – właściwość zapewniająca, że informacja nie jest udostępniana lub ujawniana

nieautoryzowanym osobom, podmiotom lub procesom;

• Integralność – właściwość zapewniająca, że dane nie zostały zmienione lub zniszczone w

sposób nieautoryzowany;

• Dostępność – właściwość bycia dostępnym i możliwym do wykorzystania na żądanie, w

założonym czasie, przez autoryzowany podmiot.

Tabela 1.

Zagrożenia dla poufności

Lp.

Zagrożenia dla poufności

1

pokonanie zabezpieczeń fizycznych lub programowych

2

niekontrolowana obecność osób nieuprawnionych w obszarze chronionym

3

niedyskrecja osób upoważnionych

4

niekontrolowane wytwarzanie i wypływ poza obszar chroniony wydruków, dyskietek,

komputerów przenośnych itp.

5

naprawy i konserwacje systemu lub sieci teleinformatycznej przez osoby

nieuprawnione

6

podsłuch lub podgląd

7

elektromagnetyczna emisja ujawniająca

OBRONA

68

HAKIN9 3/2009

ZAGROŻENIA I ICH IDENTYFIKACJA

69

HAKIN9

3/2009

Kradzież danych

Motywem kradzieży danych jest
najczęściej chęć zysku. Dlatego
należy dokonać klasyfikacji danych w
instytucji, opracować wykaz informacji
podlegających ochronie i zakomunikować
to wszystkim pracownikom. Informacje
prawnie chronione wymagają specjalnego
traktowania i powinny być szczególnie
chronione.

Ujawnienie danych

Z ujawnieniem danych mamy do czynienia
w wyniku zaniedbań użytkowników,
wystąpienia luk w oprogramowaniu lub
świadomego sabotażu. Konsekwencje
tego faktu mogą być różne – począwszy
od narażenia reputacji instytucji, a
skończywszy na konsekwencjach
prawnych. Przykładem przypadkowego
ujawnienia danych jest wyrzucenie na
śmietnik dokumentów lub utylizacja
komputerów bez zniszczenia dysków
twardych.

Zafałszowanie informacji

Współczesne organizacje podejmują
decyzje na podstawie wiedzy
zgromadzonej w swoich bazach danych.
Podejmowane decyzje opierają się
na przeświadczeniu o poprawności i
prawdziwości zgromadzonych wcześniej
informacji. Zafałszowanie informacji jest
szczególnie szkodliwe, ponieważ decyzje
podjęte na podstawie błędnych danych
mogą narazić instytucję na straty
znacznie większe niż wartość samych
informacji.

Kradzież kodu oprogramowania

Straty ponoszą głównie instytucje, które
zajmują się produkcją oprogramowania.
Kradzież kodu oprogramowania
może doprowadzić do ujawnienia
wiedzy związanej z technologią
projektowania i metodami wytwarzania
oprogramowania.

Kradzież sprzętu

Kradzież sprzętu naraża instytucję
na bezpośrednie straty związane z
koniecznością zakupu nowego sprzętu
oraz na nieuniknione przestoje w
pracy. W przypadku kradzieży sprzętu
wyposażonego w urządzenia pamięci
może dodatkowo dojść do utraty

informacji czy też udostępnienia ich
osobom nieuprawnionym.

Uszkodzenia
systemów komputerowych

To najczęściej spotykana awaria.
Konsekwencje uszkodzenia systemów
komputerowych mogą być bardzo
poważne, łącznie z zatrzymaniem pracy
systemu, co w przypadku systemów
krytycznych może doprowadzić do
katastrofy (np. systemy sterowania
elektrownią atomową).

Zagrożenia związane z Internetem

Powszechne korzystanie z usług poczty
elektronicznej powoduje, że jesteśmy

narażeni na niechcianą korespondencję,
tzw. spam. Natomiast korzystanie z usług
WWW grozi nam incydentami związanymi
ze złośliwym oprogramowaniem,
naruszeniem prywatności czy
hackingiem.

Zabezpieczenia

Rzetelna analiza zagrożeń oraz
podatności stanowi podstawę doboru
zabezpieczeń. Zgodnie z normą PN-
I-13335-1:1999, zabezpieczenia to
praktyki, procedury lub mechanizmy,
które mogą chronić przed zagrożeniami,
redukować podatności, ograniczać
następstwa, wykrywać niepożądane
incydenty i ułatwić odtwarzanie.

Tabela 2.

Zagrożenia dla integralności

Lp.

Zagrożenia dla integralności

1

celowe lub przypadkowe uszkodzenie systemu operacyjnego lub urządzeń

sieciowych

2

celowe lub przypadkowe uszkodzenie, zniszczenie lub nieuprawniona

modyfikacja danych

3

celowe lub przypadkowe uszkodzenie oprogramowania aplikacyjnego lub

użytkowego

4

infekcje wirusowe

5

klęski żywiołowe: pożar, powódź, huragan

6

atak terrorystyczny

Tabela 3.

Zagrożenia dla dostępności

Lp.

Zagrożenia dla dostępności

1

wadliwie działający sprzęt

2

wadliwie działające oprogramowanie

3

brak zasilania

4

infekcje wirusowe

5

klęski żywiołowe: pożar, powódź, huragan

6

atak terrorystyczny

7

błędy organizacyjne

Tabela 4.

Zagrożenia według PN-I-13335-1: 1999

Klasyfikacja zagrożeń według PN-I-13335-1: 1999
Ludzkie

Środowiskowe

Rozmyślne

Przypadkowe

podsłuch

pomyłki i pominięcia

trzęsienie ziemi

modyfikacja informacji

skasowanie pliku

piorun

włamania do systemu

nieprawidłowe skierowanie

powódź

złośliwy kod

wypadki fizyczne

pożar

kradzież

OBRONA

70

HAKIN9 3/2009

ZAGROŻENIA I ICH IDENTYFIKACJA

71

HAKIN9

3/2009

Efektywna ochrona wymaga zwykle
kombinacji różnych zabezpieczeń o
charakterze: fizycznym, technicznym
i organizacyjnym. Przykładami
zabezpieczeń są: mechanizmy kontroli
dostępu, oprogramowanie antywirusowe,
szyfrowanie informacji w celu zachowania
poufności, podpisy cyfrowe, zapory
ogniowe, narzędzia monitoringu i analizy
sieci, zasilanie rezerwowe czy też kopie
zapasowe.

Podstawowa zasada bezpieczeństwa

brzmi: bezpieczeństwo całego systemu
jest tak mocne, jak najsłabszego jego
elementu. Jak wynika ze statystyk,
około 80% incydentów związanych
z przetwarzaniem informacji
spowodowanych jest przez czynnik ludzki.
Dlatego tak ważne są kompleksowe
szkolenia. Wszyscy pracownicy instytucji
powinni mieć świadomość potencjalnych
zagrożeń dla zasobów informacyjnych.
Kształtowanie świadomości

bezpieczeństwa to ciągle najlepsza
i najtańsza z metod zapewnienia
bezpieczeństwa informacji.

Zapewnienie bezpieczeństwa

informacji to przede wszystkim
zagadnienie organizacyjne. Technika,
rozwiązania sprzętowo-programowe,
to nie panaceum na wszystko.
Właściwa organizacja bezpieczeństwa,
utworzenie pionu ochrony informacji
w instytucji, który odpowiada za
bezpieczną eksploatację i przetwarzanie
informacji, współpracującego we
właściwy sposób z pionem informatyki,
klasyfikacja informacji, analiza ryzyka,
opracowanie i wdrożenie procedur
ochronnych, opracowanie dokumentacji
bezpieczeństwa (polityki bezpieczeństwa
informacji, planów awaryjnych, planów
ciągłości działania), prowadzenie
szkoleń i działań uświadamiających, a
przede wszystkim wdrożenie systemu
zarządzania bezpieczeństwem informacji,

to podstawowe elementy zabezpieczeń
organizacyjnych.

Właściwie dobrane zabezpieczenia

organizacyjno-techniczne redukują
ryzyko związane ze zidentyfikowanymi
zagrożeniami i podatnościami zasobów.
Ważne jest, aby ryzyko szczątkowe,
pozostałe po wdrożeniu zabezpieczeń,
zostało zredukowane do akceptowalnego
poziomu.

Metody identyfikacji zagrożeń

Jak wynika z najlepszych
praktyk, skuteczne zarządzanie
bezpieczeństwem informacji wymaga
określenia metod identyfikacji zagrożeń
i analizy ryzyka. Tylko postępowanie
według ustalonej procedury może
zapewnić odpowiedni poziom ochrony
informacji. W literaturze przedmiotu
można wyróżnić następujące metody
identyfikacji zagrożeń: burza mózgów,
metoda delficka (ekspercka), diagram
przyczynowo-skutkowy, listy kontrolne i
kwestionariusze.

Metoda burzy mózgów

Metodą uniwersalną i powszechnie
stosowaną do identyfikacji zagrożeń
jest burza mózgów. Zaletą tej metody
jest jej prostota. Autorem metody jest
Amerykanin, Alex Osborn. Metoda
została opracowana w 1936 roku.
Składa się z dwóch etapów (sesji):
sesji twórczej (sesji pomysłowości) i
sesji oceniającej. Zespół pomysłowości
powinien liczyć od 9 do 15 osób,
optymalnie 12 osób. Na pierwszym
etapie osoby uczestniczące zachęcane
są do swobodnego zgłaszania
pomysłów, w naszym przypadku – do
identyfikacji zagrożeń dla zasobów
informacyjnych i do wymiany poglądów,
z zastrzeżeniem braku jakiegokolwiek
krytycyzmu. Wszystkie zidentyfikowane
zagrożenia są zapisywane. Zespołem
pomysłowości kieruje przewodniczący,
a wszelkie pomysły zapisuje sekretarz.
Zespół powinien być heterogeniczny,
w jego skład powinny wchodzić osoby
różnej płci, różnego wieku, specjalności
i stanowisk. Niedopuszczalne jest,
aby w jednym zespole znajdowały się
osoby pozostające w zależnościach
hierarchicznych, tj. przełożeni i podwładni.
Sytuacja taka wyklucza bowiem

Tabela 5.

Lista kontrolna zagrożeń według ISO/IEC TR 13335-3

Lista kontrolna zagrożeń według ISO/IEC TR 13335-3

trzęsienie ziemi

kurz

użycie instalacji sieciowych

w nieuprawniony sposób

zalanie

promieniowanie

elektromagnetyczne

awaria techniczna

składników sieciowych

huragan

ładunki elektrostatyczne

błędy transmisji

uderzenie pioruna

kradzież

uszkodzenie linii

działanie/wypadek

przemysłowy

nieuprawnione użycie

nośników

przeciążenie ruchem

atak bombowy

błąd personelu

obsługującego

podsłuch

użycie broni

błąd konserwacji

infiltracja łączności

pożar

awaria oprogramowania

analiza ruchu

umyślna szkoda

użycie oprogramowania

przez nieuprawnionych

użytkowników

niewłaściwe trasowanie

wiadomości

awaria zasilania

użycie oprogramowania w

nieuprawniony sposób

przekierowanie wiadomości

awaria wodociągów

maskarada tożsamości

użytkownika

zaprzeczenie

awaria klimatyzacji

nielegalne użycie

oprogramowania

awaria usług łączności

awarie sprzętu

złośliwe oprogramowanie

niedobór personelu

wahania prądu

nielegalny import/eksport

oprogramowania

błędy użytkowników

ekstremalna temperatura i

wilgotność

dostęp do sieci

nieuprawnionych

użytkowników

niewłaściwe wykorzystanie

zasobów

OBRONA

70

HAKIN9 3/2009

ZAGROŻENIA I ICH IDENTYFIKACJA

71

HAKIN9

3/2009

przedstawianie wszystkich pomysłów
w obawie przed krytyczną oceną
kierownika. Członkowie zespołu powinni
charakteryzować się ponadprzeciętną
pomysłowością – nie chodzi o to, aby
byli supermanami, lecz by chcieli i umieli
znajdować pomysły. Część (nawet 1/3)
z nich powinna być laikami w dziedzinie
bezpieczeństwa informacji. Takie osoby
są bowiem źródłem nietypowych
pomysłów. Na drugim etapie grupa
ekspertów nieuczestniczących w
pierwszym etapie przegląda jego
wyniki i stara się dokonać oceny
pomysłów wypracowanych przez zespół
pomysłowości. Zespół oceniający winien
liczyć trzy osoby. Osoby te powinny być
specjalistami z dziedziny bezpieczeństwa
informacji. Ponadto zaleca się, aby
członkowie zespołu bardzo dobrze znali
instytucję, jej możliwości techniczne,
finansowe i organizacyjne. Członkowie
zespołu oceniającego powinni
charakteryzować się otwartością na
nowe pomysły. Ważna jest przerwa
synektyczna, odstęp kilku dni pomiędzy
sesjami. Podświadomość nasza pracuje
dalej nad problemem – mimo że my
zajmujemy się już czymś innym – i może
być źródłem nowych pomysłów. Istnieje
duże prawdopodobieństwo znalezienia
rozwiązania (nowych zagrożeń) po
jakimś czasie. Burza mózgów może
być bardzo skuteczna do identyfikacji
zagrożeń, jednak jej skuteczność może
zostać łatwo utracona. Czynnikami
niszczącymi jej efektywność są np.
obecność bardzo silnej dominującej
osobowości na pierwszym etapie, zbyt
duża ambicja niektórych uczestników,
niepozwalających dojść innym do
głosu, niewielka otwartość na nowe
idee ekspertów oceniających pomysły,
skłonność uczestników do zmiany
tematu na niezwiązany z zadaniem.
Podstawowe zasady burzy mózgów
to: niczym nieskrępowana wyobraźnia,
podanie możliwie dużej liczby pomysłów,
brak krytyki. Niczym nieskrępowana
wyobraźnia powoduje, że zgłaszane
są pomysły ekstrawaganckie,
niestereotypowe, nowatorskie, a o takie
właśnie chodzi w burzy mózgów. Ważna
jest możliwie duża liczba pomysłów,
gdyż wraz z jej wzrostem zwiększa
się prawdopodobieństwo znalezienia

tego najlepszego. W trakcie burzy
mózgów, oprócz zgłaszania własnych
pomysłów, można też ulepszać inne
pomysły, rozwijać dotychczasowe
oraz kombinować je celem uzyskania
nowych, lepszych rozwiązań. Nie wolno
ich natomiast krytykować. Najważniejszą
zasadą burzy jest unikanie krytycznej
oceny podczas opracowywania
nowych pomysłów. Krytyka taka ma
nastąpić w dalszym okresie, w czasie
sesji oceniającej. Należy więc unikać
zwrotów torpedujących, krytykujących
pomysł i jego twórcę, podważających
ich sens – a to dlatego, aby nie unikano
propozycji śmiałych, podważających
stereotypy. Jeśli takie zwroty się
pojawiają, prowadzący burzę mózgów
ma obowiązek zwrócić uwagę osobom
ich używającym. W wyniku burzy mózgów
powinniśmy uzyskać kompletną listę
zagrożeń dla zasobów informacyjnych
instytucji.

Metoda delficka

Kolejną techniką stosowaną do
identyfikacji zagrożeń jest metoda
delficka. Jej nazwa pochodzi od miasta
Delfy, gdzie w świątyni Apollina, przy

pomocy kapłanki Pytii, przepowiadano
przyszłość. Metoda wykorzystuje
wiedzę, doświadczenie i opinie
ekspertów z danej dziedziny, w naszym
przypadku z zakresu bezpieczeństwa
informacji. Cały proces składa się z
następujących etapów: zdefiniowanie
problemu, wybór grona ekspertów,
przygotowanie i wysłanie ankiety
oraz analizy odpowiedzi zwrotnych.
Jeżeli w wyniku analizy odpowiedzi
stwierdzimy, że zgoda została osiągnięta,
przechodzimy do przedstawienia
wyników. W przeciwnym przypadku
poprawiamy ankietę i wysyłamy ją
ponownie do ekspertów. Metodę
delficką cechuje: niezależność opinii,
anonimowość opinii oraz ekspertów,
unikanie dominujących osobowości,
kontrolowane sprzężenie zwrotne,
zdalna, asynchroniczna, grupowa
komunikacja, statystyczne opracowanie
wyników, wieloetapowość, uzgadnianie i
sumowanie opinii kompetentnych osób.
Problem do rozwiązania – identyfikacja
zagrożeń – zwykle jest definiowany
przez organizatorów badania. Na
kolejnym etapie przygotowywane są
pytania ankietowe. Ich prawidłowe i

Tabela 6.

Źródła informacji o zagrożeniach

Lp.

Źródła informacji o zagrożeniach

1

doświadczenie zawodowe osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo

informacji

2

raporty publikowane przez organizacje branżowe (np. Computer Security

Institute, SANS Institute)

3

raporty generowane przez techniczne systemy zabezpieczenia

4

incydenty w zakresie bezpieczeństwa informacji, które miały miejsce w

instytucji (rejestr incydentów)

5

www.bsi.de

6

prasa specjalistyczna

Tabela 7.

Kwestionariusz

Lp.

Kwestionariusz

1

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane działaniem siły wyższej

2

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane awarią sprzętową/techniczną

3

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane awarią programową

4

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane błędem pracownika

5

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane celowym działaniem

pracowników

6

Wymień (zidentyfikuj) zagrożenia spowodowane nieumyślnym działaniem

pracowników

OBRONA

72

HAKIN9 3/2009

dokładne przygotowanie warunkuje
uzyskanie w miarę szybkiej i dokładnej
prognozy. Liczba pytań powinna
wynosić co najwyżej 25, a realizacja
treści jednego pytania nie powinna
mieć wpływu na pozostałe pytania.
Eksperci, po otrzymaniu listy pytań,
zwracają udzielone odpowiedzi,
które następnie są analizowane. Jeśli
organizatorzy stwierdzą zgodność
opinii, prezentowane są finalne wyniki. W
przeciwnym wypadku formułuje się nową
ankietę wraz z wynikami poprzedniej.
Gdy któryś z ekspertów (lub kilku)
udziela skrajnych odpowiedzi, żąda się
wtedy wytłumaczenia i uzasadnienia
stanowiska. Dzięki temu wyodrębnia
się ekstremistów. Powtórzenie badania
zmniejsza zakres rozbieżności opinii
i doprowadza do uzgodnionej opinii
większości ekspertów. Wady metody
delfickiej to: mała szybkość, spory
koszt, ograniczenie do jednego tematu,
trudności w doborze grupy ekspertów,
konieczność zaangażowania dużej
liczby osób opracowujących ankietę i
odpowiedzi, brak bezpośredniej wymiany
poglądów.

Diagram przyczynowo-skutkowy

Diagram przyczynowo-skutkowy znany
jest jako diagram ryby, diagram rybiej
ości lub diagram drzewa błędów,
bowiem po odwróceniu schematu o
90� (zgodnie z ruchem wskazówek
zegara) diagram przypomina drzewo.
Diagram używany jest do ilustrowania
związków przyczynowo-skutkowych.
Wykorzystywany jest również do
identyfikacji zagrożeń. Autorem metody
jest Japończyk, profesor Kaoru Ishikawa.
Diagram przyczynowo-skutkowy jest
graficzną analizą wpływu różnych
czynników oraz ich wzajemnych
powiązań.

W metodzie tej analizę rozpoczyna

się od stwierdzenia wystąpienia
skutku – w naszym przypadku
wykorzystania podatności przez
zagrożenie – i prowadzona jest w
kierunku identyfikacji wszystkich
możliwych przyczyn, zagrożeń, które go
spowodowały. Do przyczyn głównych
zaliczane są tzw. przyczyny 5M (z
ang. man, material, machine, method,
management – człowiek, materiał,

maszyna, metoda, zarządzanie).
Do tych pięciu głównych przyczyn
często dodaje się jeszcze mierzenie,
pomiar (ang. measurement), co daje
regułę 6M lub regułę 6M + E (ang.
environment – środowisko). W naszym
przypadku człowiek – to zagrożenia
ludzkie, materiał – to zagrożenia
związane z oprogramowaniem,
maszyna – to zagrożenia związane
ze sprzętem, metoda – to zagrożenia
związane z technologią przetwarzania
informacji, zarządzanie – to zagrożenia
organizacyjne oraz pomiar – to
zagrożenia związane z analizą ryzyka.
Wreszcie środowisko – to zagrożenia
środowiskowe. Można dobierać ponadto
dowolne czynniki wpływające na
dany proces, nie ma tutaj ograniczeń.
Tworzenie diagramu powinno być
oparte na pracy grupowej, np. na
wykorzystaniu burzy mózgów. Diagram
Ishikawy przedstawiany jest jako
wielostopniowy proces, Top – Down (od
ogółu do szczegółu), w którym przyczyny
bezpośrednio wyznaczone na głównej
osi traktowane są jako skutki innych
przyczyn. Konsekwencją wykresu jest
hierarchiczny podział przyczyn. Punktem
wyjścia jest pozioma oś skierowana w
prawą stronę, która jest określeniem
wyraźnie sformułowanego problemu
(skutku) i która łączy główne kategorie
przyczyn w formie pochyłych strzałek,
prowadzących do badanego zjawiska.

Kolejnym krokiem jest określenie

przyczyn, które rozdziela się na
podstawowe (główne) przyczyny i
podprzyczyny. Do każdej kategorii
przyczyn przyporządkowane są poziome
strzałki, które symbolizują główne
przyczyny badanego problemu. Wykres
rozbudowywany jest przez dołączanie
kolejnych przyczyn i podprzyczyn.

Zaletą diagramu jest graficzna

analiza problemu. Natomiast wadą
diagramu Ishikawy jest trudność
klasyfikowania poszczególnych przyczyn
do właściwych grup lub podgrup. Po
zidentyfikowaniu zagrożeń konieczna
jest ich analiza, np. z wykorzystaniem
diagramu Pareto-Lorenza opartego na
prawidłowości, że 20 – 30% przyczyn
decyduje o 70 – 80% skutków. Należy
przez to rozumieć, że większość
podatności zasobów informacyjnych

wykorzystywana jest jedynie przez kilka
typowych zagrożeń.

Listy kontrolne i kwestionariusze

Często do identyfikacji zagrożeń stosuje
się gotowe listy kontrolne lub specjalnie
opracowane kwestionariusze. Przykład
listy kontrolnej zawiera załącznik C
raportu technicznego ISO/IEC TR 13335-
3. Identyfikacja zagrożeń na podstawie
listy kontrolnej polega na weryfikacji
przykładów typowych zagrożeń – czy
mają one zastosowanie w przypadku
naszej instytucji. Z kolei kwestionariusze
zawierają pytania umożliwiające proste
i szybkie zidentyfikowanie typowych
zagrożeń. O wypełnienie kwestionariuszy
możemy poprosić gestorów lub
użytkowników aktywów informacyjnych.
Kwestionariusze często rozdaje się
uczestnikom szkoleń z prośbą o ich
wypełnienie. W ramkach zawarto
przykłady ilustrujące ww. metody.

Podsumowanie

Bezpieczeństwo informacji to bardzo
złożony i interdyscyplinarny proces.
Obejmuje swym zasięgiem zagadnienia
organizacyjno-techniczne, prawne i
ekonomiczne. Właściwa identyfikacja
zagrożeń bezpieczeństwa informacji jest
jednym z najważniejszych, a zarazem
najtrudniejszych zadań skutecznego
zarządzania organizacją. Znajomość
zagrożeń stanowi podstawowy element
dobrego zarządzania ryzykiem. Jeżeli
wiemy, przed czym mamy chronić
nasze zasoby informacyjne – jest to
połowa sukcesu. Zakres, dokładność
oraz aktualność informacji o
zagrożeniach ma kluczowe znaczenie
dla podejmowanych przez nas działań
zapobiegawczych i korygujących.
Zapewnienie bezpieczeństwa informacji
wymaga ciągłej analizy zagrożeń oraz
zastosowania tzw. dobrych praktyk
wynikających ze standardów branżowych,
np. wdrożenia systemu zarządzania
bezpieczeństwem informacji zgodnego z
ISO 17799.

Andrzej Guzik

Audytor systemu zarządzania bezpieczeństwem

informacji i systemu zarządzania jakością, specjalista

w zakresie ochrony informacji prawnie chronionych,

redaktor portalu www.ochronainformacji.pl.

Kontakt z autorem: [e-mail]