Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 4, s. 13  25
PL ISSN 0081 685X
DOI: 10.2478/v10167-010-0061-6
Krystyna Adamska
Wydział Psychologii
Uniwersytet Gdański
ILUZJA TRANSPARENTNOŚCI  PRZYCZYNY I SKUTKI
Iluzja transprentności, jako przejaw szerszego zjawiska, jakim jest automatyzm w spostrzeganiu siebie i
innych, może istotnie blokować skuteczną komunikację. Trzy pokrewne mechanizmy tłumaczą jej wy-
stępowanie: naiwny realizm, efekt kotwiczenia i niedostatecznego dopasowania oraz skutek uprzywi-
lejowanej wiedzy. Przegląd badań, zaprezentowanych w artykule, pozwala na stwierdzenie istotnej roli
iluzji transparentności w rozumieniu intencji innych ludzi oraz spostrzeganiu, jak własne intencje mogą
być rozumiane przez innych. Iluzja transparentności jest wzmacniana orientacją wspólnotową oraz sa-
moświadomością. Skutkiem iluzji transparentności jest między innymi ograniczenie skuteczności w pro-
wadzeniu rozmów negocjacyjnych oraz gorsza jakość wystąpień publicznych.
Słowa kluczowe: iluzja transparentności, komunikacja, naiwny realizm, efekt kotwiczenia, uprzywile-
jowana wiedza.
Zjawisko iluzji transparentności częścio-
WST
P
wo podważa wnioski wynikające z badań nad
błędem korespondencji  czyli przekonaniem,
Iluzję transparentności przejawia osoba, która
przecenia możliwości innych osób do rozpozna- że zachowanie innych ludzi dowodzi tego jacy
nia jej wewnętrznych stanów (myśli, uczuć i wra- są naprawdę i jednoczesnym nieakceptowaniem
poglądu, że można być w ten sposób spostrze-
żeń) i/lub swoje możliwości do rozpoznawania
ganym przez innych (Moscowitz, 2009). Iluzja
stanów wewnętrznych innych ludzi (Gilovitch,
transparentności może być traktowana jako
Savitsky, Medvec, 1998). Iluzja transparentności
może być interpretowana w kategoriach naiw- szczególny przypadek metapercepcji, którą
definiuje się jako przedstawienie tego, co inni
nego realizmu (1996), jako efekt kotwiczenia
i niedostatecznego dopasowania (Gilovitch, Sa- wyobrażają sobie na nasz temat (Cameron,
vitsky, Medvec, 1998) lub skutek uprzywile- Holmes, Vorauer, 2011), egocentrycznie za-
burzonego przez samowiedzę (Cameron, Vo-
jowanej wiedzy (Keysar, 1994). Niewłaściwe
rauer, 2008). Artykuł prezentuje wyniki badań
przekonania na temat tego, jakiego wglądu inni
dokonują względem nas przyczynia się do zabu- nad iluzją transparentności, wskazując na moż-
rzania komunikacji i wzmacnia konflikt interper- liwe mechanizmy tego błędu oraz jego konse-
kwencje.
sonalny (Vorauer, Cameron, 2002).
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 15
Iluzja transparentności jako efekt naiwnego kich ludzi. Dane są spostrzegane i interpretowane
realizmu w kategoriach potrzeb osoby spostrzegającej, jej
własnych konotacji, jej osobowości, własnych,
W eksperymencie Newton (1990, za Ross, wcześniej uformowanych, wzorców poznaw-
Ward, 1996) badani zostali poproszeni o wystu- czych (Krech, Crutchfield, 1948, s. 94, cyt.za
kanie melodii, którą wcześniej wybrali z listy Ross, Ward, 1996). Jeśli subiektywizm spostrze-
przebojów przedstawionej im przez ekspery- gania wynikający między innymi z organizują-
mentatora, a następnie oszacowanie ilości osób, cej roli aktualnych celów jednostki jest przez
które trafnie odgadną jaka to melodia. Ich sza- nią ignorowany, to pojawia się w niej przeko-
cunki wahały się między 10% a 90%, w rzeczy- nanie o swojej obiektywnej pozycji w relacjach
wistości 2,5% słuchających wystukiwania wska- z innymi ludz
mi wyrażonej postawą wobec tych
zali właściwy tytuł. Wynik ten jest traktowany innych, używanymi sformułowaniami oraz reak-
przez Ross i Ward (1996) jako przejaw naiwne- cjami na ich opinie i sądy. W konsekwencji na-
go realizmu, czyli niemożności uświadomienia iwny realizm promuje usztywnienie stanowisk
sobie, że istnieje różnica w dostępie do pełnej w kwestiach, co do których założono, że istnie-
wersji bodz
ca. Dowodem na taką interpretację ją różnice. W sytuacji konfliktu naiwny realizm
wyniku była dalsza część badania, do której włą- prowadzi do spostrzegania drugiej strony jako
czono obserwatorów. Badaczka zadała pytanie, nierozsądnej, zajmującej skrajne stanowisko
czy powodem niedoceniania różnicy pomiędzy i nieprzejednanej. Skutkiem tego jest niedosza-
własnym  uprzywilejowanym doświadczeniem cowanie możliwości znalezienia porozumienia,
bodz
ca (piosenki), a tym, co odbierają słuchają- z czego wynika niechęć do zaangażowania się
cy jest nadmiernym optymizm, co do możliwości w konstruktywny dialog (Robinson, Keltner,
odtwarzania piosenki poprzez jej wystukiwanie. Ward, Ross, 1995). Iluzja transparentności wy-
Obserwatorzy  podobnie jak wystukujący  za- jaśniana w kontekście naiwnego realizmu jest
poznali się z nazwami piosenek, jakie miały zo- poznawczym błędem wynikającym z przekona-
stać odtworzone i w ten sposób słuchając wystu- nia, że rzeczywistość jawi się wszystkim w taki
kiwanego rytmu, mogli wzbogacić go o dz
więki sam sposób.
wytworzone we własnej imaginacji. Zapytani
o to jaki procent słuchających trafnie odgadnie Iluzja transparentności jako efekt kotwicze-
tytuł piosenki, wskazali średnią skuteczność się- nia i niedostatecznego dostosowania
gającą 50%, co dowodzi, że przyczyną niedoce-
niania różnicy pomiędzy własnym doświadcze- Gilovitch, Savitsky, Medvec (1998) uznają, że
niem, a tym co odbierają inni nie jest potrzeba mechanizmem odpowiedzialnym za iluzję trans-
utwierdzenia się w przekonaniu o własnej pre- parentności jest niedostateczne dostosowanie do
cyzji i adekwatności przekazu, ale poczucie perspektywy innej osoby, wynikające z  zakotwi-
oczywistości własnej wiedzy, niedopuszczające czenia w swoim fenomenologicznym doświad-
odmiennego interpretowania sytuacji. czeniu. Osoby, które w eksperymencie badaczy
Naiwny realizm według Rossa i Warda (1996) zostały poproszone o to, żeby w obecności innych
wyraża się niemożnością docenienia roli, jaką osób kłamały lub mówiły prawdę w odpowie-
w sądach, opiniach i decyzjach odgrywają róż- dziach ma zadane pytanie, znacząco przeceniały
nice pomiędzy ludz
mi w poznawczym reprezen- możliwość trafnego rozpoznania kłamstwa przez
towaniu rzeczywistości.  Nie istnieją bezstron- słuchaczy. Różnica pomiędzy wskazaniami od-
ne  fakty . Dane nie mają swojej własnej logiki, powiadających, a rzeczywistą oceną słuchają-
która ujawnia się w percepcji i poznaniu wszyst- cych była istotna. Taka różnica nie występowała
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
16 Krystyna Adamska
w przypadku odpowiedzi prawdziwych, które nie ści wiedzy, jaką się dysponuje.  & własna per-
wywołują silniejszych emocji, tak jak w kłam- spektywa, wiedza i przekonania, przeważają nad
stwie. Wprowadzenie obserwatorów do ekspery- wszystkim, co wiemy o perspektywie, wiedzy
mentu i zapoznanie ich z rodzajem udzielanych i przekonaniach innych ludzi (Keysar, 2007).
odpowiedzi (prawda i fałsz) miało posłużyć za Z drugiej strony z
ródłem komunikacyjnych
test alternatywnego wobec zakładanego przez nieporozumień nie jest ograniczona zdolność
autorów wyjaśnienia mechanizmu iluzji transpa- do rozpoznania konstrukcji gramatycznych, czy
rencji, jakim jest przekleństwo wiedzy. Gdyby określenia właściwego znaczenia słów, ale nie-
to wyjaśnienie miało zastosowanie w przypadku pewność co do intencji nadawcy (Miller, 1980).
kłamstwa, to obserwatorzy powinni podobnie jak Każdemu wypowiedzeniu można przypisać kilka
kłamiący oceniać procent osób trafnie odgadu- intencji (Austin, 1993). Własna wiedza stano-
jących, zawyżając ten wskaz
nik w stosunku do wi podstawę do rozstrzygnięcia, która z inten-
rzeczywistych trafień. Tak jednak nie było, co cji jest właściwa. Jak sugeruje Keysar (1994)
stanowi według badaczy dowód na to, że samo- nawet tak proste stwierdzenie jak  książka leży
świadomość obecna w sytuacji kłamania stanowi na stole może być zaproszeniem do rywalizacji
kotwicę, przesuwającą oszacowania w kierunku o nią, stwierdzeniem faktu, czy prośbą o jej poda-
wiedzy o naturze swoich wypowiedzeń, a odda- nie. W opisie sytuacji, wykorzystywanym przez
lając je od perspektywy słuchaczy. badacza Marek prosi swoją koleżankę z biura
Innym, wyraz
nym uczuciem jest wstręt, jaki o polecenie dobrej restauracji, dokąd chciałby
może się pojawić na przykład w reakcji na danie, zaprosić rodziców. Rekomendowana restauracja
które w zamierzeniu gospodarzy miało stanowić okazuje się kiepska zarówno pod względem je-
hit proszonego obiadu, a zdaniem gościa jest wy- dzenia, jak i obsługi. Następnego dnia zapytany
jątkowo odrażające. Grzeczność nakazuje zama- o wrażenia, odpowiada:  było fantastycznie, po
skowanie tej emocji, ale może temu towarzyszyć prostu fantastycznie . Jego niezgodne ze stanem
niewiara w powodzenie tego przedsięwzięcia, faktycznym stwierdzenie mogło być motywowa-
ze względu na przypisywaną innym zdolność ne grzecznością lub sarkazmem (a także innymi
 czytania w myślach . Uczestnicy badania Gilo- względami, jak na przykład chęcią przypodoba-
vitcha, Savitsky ego i Medvec (1998) mieli za nia się). Zapoznający się z tekstem badany po-
zadanie ukryć uczucie wstrętu wobec płynu, jaki siada informacje, których nie posiada koleżanka
podaje się przed badaniem kolonoskopii1. Po- Marka. Zdystansowanie się do nich stanowiło
dobnie jak w przypadku poprzedniego badania zatem warunek przyjęcia perspektywy odbiorcy
tylko ukrywający uczucie wstrętu, a już nie ob- i odrzucenie możliwości, że oceni ona wypo-
serwatorzy, przecenili procent osób, które mogą wiedz
jako sarkastyczną. Jeśli jednak badany tak
trafnie odgadnąć ich wewnętrzny stan. uczyni, to oznacza, że jest pod wpływem iluzji
transparentności, rozumianej tu jako przypisanie
Iluzja transparentności jako efekt adresatowi wiedzy o intencjach nadawcy, jakiej
uprzywilejowanej wiedzy on nie może posiadać. Ci uczestnicy badań Key-
sara, którzy sądzili, że adresat rozpozna uwagę,
Kolejnego wyjaśnienia dostarczają badania jako sarkastyczną spodziewali się także zbież-
Keysara (1994, Keysar, 2007), który uznaje, nego z taką interpretacją intencji zachowania.
że iluzja transparentności wynika z dostępno- W rzeczywistej rozmowie może to prowadzić do
1
Metoda badania dolnego odcinka przewodu pokarmowego polegająca na oglądaniu wnętrza jelita grubego, po-
przedzona wypiciem dużej ilości bardzo niesmacznego płynu.
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 17
nieporozumień wynikających z braku motywa- Samoświadomość w badaniu Vorauer i Ross
cji do monitorowania reakcji sprzecznych z za- (1999) szacowano skalą samoświadomości Fe-
łożeniami, ograniczając zdolność do kierowania nigsteina, składającą się z trzech komponentów:
rozmową w oparciu o wspólną wiedzę (Horton, prywatna samoświadomość, publiczna samo-
Keysar, 1996).Wspólna wiedza jest uruchamiana, świadomość oraz lęk społeczny. Autorzy założyli,
gdy zostanie zarejestrowana rozbieżność między że zarówno prywatna ( Zwykle zwracam uwagę
oczekiwaną, a faktyczną reakcją, a nie wtedy gdy
na swoje wewnętrzne odczucia ) jak i publicz-
rozmowa jest inicjowana (Keysar, Barr, Balin,
na samoświadomość (  Zwykle jest świadom/a
1998, Keysar, Barr, Balin, Brauner, 2000). Wy- swojego wyglądu ) będzie przyczyniała się do
maga więc przekroczenia wyjściowego automa- wzmocnienia przekonania o własnej czytelno-
tyzmu w intepretowaniu sytuacji i włączenia pro- ści. Chociaż te dwa rodzaje samoświadomości
cesów wymagających głębszej analizy (Keysar,
mogą mieć odmienne konsekwencje behawioral-
Horton, 1998).
ne, to w sferze poznania wywołują ten sam efekt
zwiększonej dostępności do informacji o sobie.
Czynniki wzmacniające iluzję
Odwrotne oczekiwania wysunięto w stosunku do
transparentności
związku pomiędzy przekonaniem o własnej czy-
telności, a lękiem społecznym, który Fenigstien
Błędne przekonanie, że osoby, z którymi po-
definiuje jako dyskomfort odczuwany w obec-
zostaje się w kontakcie mogą na podstawie pre-
ności innych ( Radzenie sobie z nieśmiałością
zentowanych im zachowań wyciągnąć trafne
w nowych sytuacjach zabiera mi sporo czasu ).
wnioski dotyczące intencji tych zachowań, pre-
Po wypełnieniu skali badani ustosunkowy-
ferencji, odczuć i związanych z nimi cech oso-
wali się do trzech krótko opisanych sytuacji dyle-
bowych może być wzmacniane koncentracją na
matów osobistych, zaznaczając jedno z czterech
sobie (Vorauer, Ross, 1999) oraz nastawieniem
możliwych rozwiązań, które ich zdaniem było
wspólnotowym ( Vorauer, Cameron, 2002).
najbardziej właściwe. Ponieważ badacze chcieli,
Związek pomiędzy własną czytelnością czyli
aby zachowanie różnych badanych było stałe, to
przekonaniem, że określone cechy własnej oso-
znaczy nie diagnostyczne dla konkretnych wybo-
bowości mogą zostać wywiedzione z zachowań
rów, każdy z dylematów miał swoją  oczywistą
a samoświadomością Vorauer i Ross (1999)
odpowiedz
. Pozostałe trzy możliwe rozwiązania
zweryfikowali w oparciu o badania, w których
były nieracjonalne. Następnie poproszono ba-
samoświadomość definiowana była jako stała
danych, aby ocenili stopień, w jakim udzielona
dyspozycja, a także była aktywizowana sytua-
przez nich odpowiedz
mogła stanowić podstawę
cyjnie. Koncentracja na sobie zwiększa dostęp-
do oceny ich charakteru. W tym celu posłużono
ność myśli, uczuć, własnej historii, ciała i innych
się listą 30 cech, z których piętnaście przejawiało
właściwości własnej osoby (Duval, Wicklund,
1972). Może być między innymi wywołana obec- się w zachowaniu (np. narzekający) i odwrotnie
nością innych osób lub przeglądaniem się w lu- - nie były bezpośrednio dostępne w izolowanym
zachowaniu - w przypadku pozostałych piętna-
strze czy nagrywaniem zachowań kamerą video.
Informacje związane z własną osobą są szcze- stu cech (np. wierny). W obrębie danej kategorii,
gólnie łatwo dostępne tym, którzy charakteryzu- zróżnicowanej ze względu na obserwowalność
ją się wysokim poziomem dyspozycyjnej samo- cech, równa ich ilość była pozytywna (dobrot-
świadomości. Koncentracja na sobie sprzyja po- liwy), neutralna (metodyczny) i negatywna (nie-
znawczemu egocentryzmowi (Fenigstein, 1987), etyczny). Siła przekonania o własnej czytelności
ograniczając możliwość wyobrażenia swoich za- była określana ilością zaznaczonych cech (przy
chowań z punktu widzenia innej osoby. każdej cesze należało zaznaczyć odpowiedz
 tak
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
18 Krystyna Adamska
lub  nie ). Oczekiwano, że prywatna samoświa- innym tych samych interpretacji na temat własnej
domość będzie silniej związana z przekonaniem osoby. Autorzy wątpią w możliwość uzyskiwania
o czytelności cech trudniej obserwowalnych, jednoznacznej informacji zwrotnej w odniesie-
a publiczna samoświadomość z przekonaniem niu do własnych zachowań, takiej, która miałaby
o czytelności cech łatwiej obserwowalnych. Ba- szanse skorygować przekonanie o własnej czy-
danie potwierdziło oczekiwania. Ponadto stwier- telności. Bezpośrednie oceny występują rzadko,
dzono negatywną relację pomiędzy lękiem spo- a znakomita większość reakcji innych ludzi jest
łecznym a przekonaniem o własnej czytelności, na tyle wieloznaczna, aby podtrzymywać błędne
co może, zdaniem Vorauer i Rossa, dowodzić, że przekonanie o iluzji transparentności własnych
to w odniesieniu do cech dostępnych świadomo- cech poprzez asymilowanie ich do dostępnej kon-
ści formuje się iluzja transparentności. cepcji siebie. Nie ma tu większego znaczenia jak
Podobne wyniki uzyskano, gdy samoświa- długa jest znajomość. Można nawet zakładać, że
domość została wzbudzona poprzez instrukcję bliskie relacje, z którymi związana jest potrze-
wymagającą oceny tych spośród swoich właś- ba zrozumienia i akceptacji, w większym stopniu
ciwości, które mogą zostać trafnie wskazane niż dalsze znajomości aktywizują samowiedzę
przez obserwatorów. Ponadto część badanych i w ten sposób nasilają iluzję transparentności.
pełniła rolę obserwatorów, Dzięki badanym peł- Badania Swanna i Gilla (1997, cyt. za Vorauer,
niącym rolę obserwatorów oceniano rzeczywistą Ross, 1999), wskazują na słaby związek pomię-
transparencję cech. Rzeczywista czytelność nie dzy poziomem intymności i czasem trwania rela-
zmieniała się wraz z warunkami eksperymental- cji, a dokładnością formułowanych na swój temat
nymi. Chociaż rozbieżność pomiędzy spostrze- wyobrażeń.
ganą i rzeczywistą czytelnością była większa Vorauer i Cameron (2002) przyjęły założenie,
w warunkach dostępności samowiedzy, to akto- że kolektywizm równościowy wzmacnia prze-
rzy przeceniali swoją czytelność w obu warun- konanie, że inni podzielają myślenie, jakie ma
kach. Rodzaj przymiotników nie miał wpływu się względem samej (samego) siebie, co wynika
na uzyskane wyniki. Bez znaczenia dla oceny z ich bezpośredniego dostępu do uczuć, celów
obserwatorów była siła przekonania o własnej i myśli. W serii pięciu badań autorki wykazały
czytelności aktora. Nie wykazano także związku związek pomiędzy kolektywizmem równościo-
pomiędzy poczuciem czytelności a pozytywnym wym, traktowanym zarówno jako stała dyspozy-
rodzajem przymiotników. Zdaniem badaczy ude- cja jak i wzbudzanym eksperymentalnie i odczu-
rzający w wynikach jest fakt, że poczucie czy- waną czytelnością. Bez szczególnego wpływu
telności u osób, które poddano manipulacji było na ten związek pozostawało spostrzegane po-
bardzo wysokie. Uznawali oni średnio, że 73% dobieństwo, bliskość behawioralna (jak często
cech będzie trafnie wskazanych przez obserwa- i intensywnie osoby się kontaktują) oraz stopień,
torów. Jest to szczególnie zaskakujące ze wzglę- w jakim drugiej osobie przypisywane są cechy
du na nie-diagnostyczną naturę prezentowanych pozytywne.
dylematów. Blisko czterokrotnie większa była
rozbieżność pomiędzy spostrzeganą przez aktora Skutki iluzji transparentności
własną czytelnością a ocenianą przez obserwa-
tora. Komunikacja w sytuacji prawdopodobnego
Vorauer i Ross charakteryzują iluzję transpa- zagrożenia. Iluzja transparentności powoduje
rentnosci jako interpretowanie w warunkach sa- zdaniem Gilovitcha, Savitsky ego i Medvec
moświadomości własnych działań i słów w świetle (1998) ograniczenie gotowości do działania w na-
dostępnej o sobie samych wiedzy i przypisywanie głych przypadkach. Wykazali to w eksperymen-
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 19
cie mającym na celu dostarczenie wyjaśnienia oraz informowaną. Wszyscy badani otrzymali
dla zjawiska rozproszonej odpowiedzialności, temat, który mieli zaprezentować publiczności.
polegającego na tym, że potencjalne zagrożenie Na przygotowanie się mieli pięć minut. Po wy-
jest ignorowane przez obserwatorów, którzy wza- stąpieniu oceniali poziom doświadczanego lęku
jemnie sugerują się swoim zachowaniem, wska- oraz jakość przemówienia. Obserwatorzy także
zującym na brak takiego zagrożenia. Nie chcąc oceniali poziom lęku przemawiających oraz ja-
powielać klasycznego eksperymentu ze względu kość przemówienia. Grupa kontrolna nie otrzy-
na zakładaną powszechną wiedzę na jego temat, mała żadnych dodatkowych instrukcji, uczestni-
autorzy wykreowali sytuację eksperymentalną ków w pozostałych dwóch grupach zapewnio-
w taki sposób, że uczestnicy grupowego bada- no, że obawa przed wystąpieniem publicznym
nia obserwowali zachowania osoby  rzekomego jest całkowicie naturalnym zjawiskiem. Badani
uczestnika  gwałcące reguły narzucone przez w grupie wspieranej usłyszeli ponadto, że ba-
eksperymentatora. Eksperymentator przed opusz- dania przekonują o tym, że nie powinni przej-
czeniem sali podkreślał znaczenie trzymania się mować się tym naturalnym lękiem W grupie in-
reguł dla powodzenia całego eksperymentu. Py- formowanej zaprezentowano wiedzę dotyczącą
tani o zdarzenie badani przecenili procent osób, iluzji transparentności, podkreślając, że inni za-
które mogły odczytać ich negatywną reakcję, co zwyczaj nie rejestrują emocji osoby ich doświad-
było zgodne z oczekiwaniem badaczy. W obli- czających, w stopniu, w jakim osoba ta wierzy,
czu potencjalnego zagrożenia obserwatorzy sta- że są widoczne. Najwyższe wyniki zarówno
rają się zachować wyraz obojętności na twarzy w autoocenie przemawiających, jak i w ocenie
i nonszalancję w ruchach. Nie mają jednak prze- obserwatorów otrzymały osoby z trzeciej grupy.
sadnej wiary w to, że ich zachowania wprowa- Rozumiejąc, że odbiorcy nie są w stanie dostrzec
dzą w błąd co do ich faktycznej oceny sytuacji ich rzeczywistych uczuć, odczuwali mniej stre-
innych uczestników zdarzenia. Spodziewają się su, czym poprawili jakość swojego wystąpienia.
raczej, że ich wewnętrzny stan niepokoju wywo- Przekazy wieloznaczne. Keysar i Henly (2002)
łanego zdarzeniem ujawni w formie przecieku założyli, że niejednoznaczne przekazy wiążą się
ich rzeczywiste uczucia. Wbrew tym oczeki- z przecenianiem trafności ich rozumienia przez
waniom inni niedoszacowują ich rzeczywistych odbiorców. Nadawca nie rozpoznaje możliwo-
stanów. Mylne przekonanie, że jest się czytel- ści interpretacji przekazów na więcej niż jeden
nym z jednoczesnym zachowaniem sprzecznym  zgodny z intencją nadawcy - sposób. Skutkiem
z rzeczywistymi odczuciami powoduje, że spo- tego jest nie wykorzystywanie środków pozaję-
kojne zachowanie innych, o których się myśli, ze zykowych (takich jak akcentowanie i intonacja)
trafnie odgadują stan wewnętrzny sugeruje brak do rozwiania ewentualnych wątpliwości co do
podjęcia jakiegokolwiek działania. znaczenia wypowiadanych słów. Jeżeli jednak
Przemawianie publiczne. Savitsky i Gilovich mówiący zakłada możliwość nieporozumienia, to
(2003) przeprowadzili eksperymenty, których monitoruje przebieg rozmowy w poszukiwaniu
celem było wykazanie związków pomiędzy ilu- sygnałów potwierdzających jego intencje. Brak
zją transparentności a przemawianiem publicz- takich sygnałów prowadzi do uzupełnienia infor-
nym. Ich wyniki potwierdziły przypuszczenie, że macji. Badani w eksperymencie Keysara i Henly
przemawiający oceniają siebie znacznie bardziej zapoznawali się z opisem zdarzenia, podsumo-
krytycznie niż obserwatorzy. Badacze byli zain- wanego jednym stwierdzeniem. To samo zdanie
teresowani czynnikami osłabiającymi lęk zwią- mogło odnosić się do dwóch różnych zdarzeń,
zany z publicznym przemawianiem. Podzielili z którymi badani się zapoznawali, a tylko jed-
badanych na trzy grupy: kontrolną, wspieraną no z nich stanowiło kontekst dla zdania, które
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
20 Krystyna Adamska
badany miał tak wypowiedzieć, żeby jego sens cym jego właściwe znaczenie, znaczenie prze-
był możliwy do zrozumienia słuchaczowi. Mó- ciwstawne oraz niezwiązane z oryginalnym i za-
wiący określali prawdopodobieństwo, z jakim pytano badanych zapoznających się w pierwszej
słuchający odkryje właściwe znaczenie. Zostali fazie badania z jedną z trzech wersji rozumienia
oni wcześniej poinformowani, że odbiorca prze- idiomu, w drugiej natomiast z trzema możliwy-
kazu po jego usłyszeniu zapoznaje się z dwoma mi interpretacjami o to jaki procent osób wskaże
opisami zdarzenia i wskazuje to, które jego zda- jedno z trzech znaczeń, badani uznali, za naj-
niem było właściwe. 80% badanych przeceniała bardziej prawdopodobne wskazanie poznanego
trafność wskazań słuchających. 10% nie doce- przez nich znaczenia. Na wynik ten nie miało
niała, a pozostali uczestnicy okazali się trafni wpływu to, czy było nim znaczenie właściwe,
w swoich przewidywaniach. Opisy zdarzeń były przeciwstawne(niezwiązane było oceniane jako
zróżnicowane ze względu na ich narzucający się najmniej prawdopodobne). Sugeruje to, zdaniem
kontekst. Ocenione przed badaniem właściwym autorów, że przypisywanie znaczeń wyrażeniom
przez inną grupę badanych zostały oznakowane o potencjalnie różnym znaczeniom, opiera się
jako mniej lub bardziej dominujące w dostępno- na wcześniejszej wiedzy, której dostępność wy-
ści interpretacji dla danego zdania. Nie miało to klucza alternatywne interpretacje. Takie wyjaś-
jednak znaczenia dla tendencji do przeceniania nienie wydaje się im bardziej przekonujące niż
trafności odczytania interpretacji wypowiedzi. odwoływanie się do kotwiczenia na wyuczonej
Obserwatorzy w drugiej części eksperymentu interpretacji, analogicznie do uznawania przy-
zapoznawali się z opisem całego badania, po padkowej liczby za wyjściową do oceny praw-
czym udostępniano im zapis audio wypowie- dopodobieństwa zdarzeń (Kahneman, Tversky,
dzi nadawcy. Nie wykazali oni skłonności do 1974). Ugruntowanie idiomu w określonym zna-
przeceniania trafności odbiorców. Autorzy oce- czeniu ma ten sam charakter, co nadawanie zna-
niają, że uzyskane w badaniu wyniki mogą nie czeń niejednoznacznym bodz
com. Zapoznawany
odzwierciedlać rzeczywistości, zaniżając rze- idiom jest rozważany ze względu na możliwość
czywiste rozmiary skłonności do przeceniania powiązania jego elementów (słów) z właściwoś-
własnej komunikacyjnej efektywności, badani ciami sytuacji i zrealizowana możliwość decydu-
bowiem zostali uprzedzeni o tym, że ich przekaz je o transparencji idiomu, czyli o przekonaniu,
jest niejednoznaczny i zapoznali się z ich dwo- ze istniej związek między idiomem i jego zna-
ma interpretacjami. Wnioskują więc, że błąd jaki czeniem.
popełniają nadawcy może być z
ródłem nieporo- Negocjacje. Badania Vorauer i Claude (1998),
zumień w komunikacji. przeprowadzone w kontekście negocjacji wyka-
Przecenianie własnej efektywności chociaż zują, że zwiększenie wyrazistości celów, poprze-
nie jest tożsame z iluzją transparentności, to jed- dzające bezpośrednią komunikację z partnerem
nak łączy je ten sam mechanizm przypisywanie negocjacyjnym, nasila przekonanie o własnej
innym własnej wiedzy. Podobnego przykładu czytelności, ale nie zmienia rzeczywistej czy-
nieefektywnej komunikacji dostarczają idiomy. telności. Większa świadomość własnych celów,
Idiomy o charakterze konwencjonalnym wyda- chociaż potencjalnie może wywoływać większą
ją się mieć charakter niearbitralny ze względu spójność pomiędzy zachowaniami a celami nie
kulturową oczywistość znaczeń, jakie się im przyczynia się do większej przejrzystości intencji
przypisuje. Keysar i Bly (1995) udowadniają, że faktycznych działań. Uczestnicy badań mieli za
tak nie jest w badaniu, w którym materiałem ba- zadanie podjęcie decyzji dotyczących serii dyle-
dawczym były idiomy, które  wyszły z użycia . matów interpersonalnych (ocenionych wcześniej
Kiedy idiom osadzono w kontekście sugerują- jako istotnych z punktu widzenia wartości, jaki-
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 21
mi kierowali się studenci, spośród których bada- lem badawczym było zademonstrowanie efektu
ni byli rekrutowani i nie posiadających prostych przeceniania czytelności bez względu na brak
i oczywistych rozwiązań) wspólnie z rzekomym motywacji skierowanej na budowanie pozytyw-
partnerom. Procedura  fantomowa umożliwiała nego obrazu siebie. I rzeczywiście obserwatorzy
kontrolę eksperymentalną poprzez zachowanie mający wgląd w deklarowane cele oczekiwali,
niezmienności w decyzjach partnera. Proces ne- że cele te także będą czytelne dla obserwatorów
gocjacji realizowany był drogą pisemną  part- o nich nie poinformowanych, co pokazuje, że
nerzy wymieniali się zapisanymi na kartkach procesy motywacyjne nie są niezbędne dla efek-
proponowanymi rozwiązaniami dylematów tu przeceniania czytelności.
 jednak realność sytuacji i zaangażowanie w nią Wyniki badań sugerują zdaniem autorek, że
była wzmacniana oczekiwaniem drugiej fazy ba- dostęp do uprzywilejowanej informacji wiąże się
dania, w której partnerzy mieli dyskutować bez- z trudnością w ekstrapolacji perspektywy osoby,
pośrednio (w rzeczywistości nie dochodziło do która tej informacji nie posiada i mogą być inter-
drugiej fazy badania). W każdej sesji brał udział pretowane jako ograniczenie w rozróżnianiu pry-
obserwator, który miał dostęp do wszystkich in- watnego i publicznego ja. Jedną z konsekwencji
formacji wymienianych przez partnerów. tej trudności może być wzrost frustracji i wro-
Rezultaty badań wykazały, że chociaż rze- gości w trakcie prowadzonych negocjacji.  Prze-
czywista transparentność celów, oceniana przez konanie, że ich nastawienie na dostosowanie się
obserwatora wahała się wokół czysto przypad- do partnera interakcji lub nastawienie się na re-
kowych wskazań, większość badanych uznała, alizację własnych celów jest oczywiste dla dru-
że inni zidentyfikują ich główny cel. Dostęp- giej strony może wywoływać negatywne reakcje
ność celów nasilała rozbieżność pomiędzy rze- w odpowiedzi na propozycje partnera odbierane
czywistą i aktualną czytelnością i jej efekt był jako agresywne, z tego względu, że druga osoba
największy w warunkach ograniczonej komuni- jawi się jako egoista nie dostrzegający koopera-
kacji. Nie miała jednak znaczenia w warunkach cyjnych wysiłków& (s. 381).
mniej ograniczonej komunikacji, gdzie przece- Negatywny wpływ iluzji transparentności na
nianie własnej czytelności było w równym stop- decyzje negocjacyjne badali Keysar, Ginzel i Ba-
niu nasilone, niezależnie od dostępności celów. zerman (1995). Autorzy podkreślają, że ludzie
Vorauer i Claude założyły, że efekt przeceniania w niedostatecznym stopniu uwzględniają nie-
czytelności może być w większym stopniu wy- pewność charakteryzującą daną sytuację.  Nie-
wołany procesami poznawczymi, związanymi pełna wiedza o dostępie innych do informacji
z dostępnością samowiedzy niż motywacyjnymi, wzbudza tendencję do traktowania własnej wie-
opartymi na potrzebie bycia czytelnym. Potrzeba dzy tak, jakby była łatwo dostępna (str, 283).
ta może wynikać ze związku pomiędzy właści- I odwrotnie można nie doceniać stopnia poinfor-
wym komunikowaniem celów, a wzmocnieniem mowania innych. Te dwa zwierciadlane zjawiska
poczucia własnej efektywności. W badaniu prze- odnoszą się także do przekonań, które nie zawsze
prowadzonym w celu wyeliminowania wpływu są zgodne ze stanem faktycznym. W badaniach
tej potrzeby autorki podzieliły badanych na gru- Keysara i współpracowników (1995), uczestni-
pę obserwatorów poinformowanych (o celach cy zapoznawali się z sytuacją, w której Firma
badanych z pierwszego eksperymentu) i nie po- A była zainteresowana wykupem Firmy B. Ba-
informowanych (dostępne im były tylko kolejne dani otrzymywali informację dotyczącą rzeczy-
decyzje badanych), przy czym zadaniem tych wistej wartości firmy B oraz informację na temat
pierwszych była ocena trafności celów dokonana przekonań agenta reprezentującego Firmę B,
przez obserwatorów nie poinformowanych. Ce- dysponującego nieprawdziwą informacją na te-
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
22 Krystyna Adamska
mat jej wartości (wyjaśnioną przez badaczy jako które stanowią metaforyczne przedstawienie pro-
efekt nieporozumienia).Agent zastosował takty- cesów umysłowych. System 1, odpowiedzialny
kę  zgadzacie się, albo przerywamy negocjacje za rutynowe decyzje, działa szybko, naznacza-
( take or leave ), sugerując, że jego propozycja jąc sytuację jednoznaczną definicją. System 2
nie podlega negocjacjom.  Czy kupujący przyj- dopuszcza różne możliwości interpretacyjne
mie ofertę? , to pytanie, jakie zadano badanym i angażując dużą ilość zasobów poznawczych
przyniosło w odpowiedzi potwierdzenie przewi- prowadzi do decyzji opartych na większej ilości
dywań. Badani w większym stopniu przewidy- danych. Jego działanie jest zawsze poprzedzone
wali przyjęcie oferty, gdy agent był przekonany, automatycznym włączeniem Systemu 1, co jest
że jego oferta była oparta na rzeczywistej wy- równoznaczne z koniecznością motywacyjnego
cenie, podczas gdy była mocno zawyżona. Wy- zaangażowania w uruchomienie Systemu 2. Jak
niki powtórzono, podkreślając fakt, że informa- określa go autor, jest on leniwy, stąd jego aktywi-
cje dotyczące ceny nie są dostępne kupującemu. zacja wymaga warunków szczególnych.
W konkluzji, autorzy badania odwołują się do Takimi szczególnymi warunkami jest między
przekonania ekonomistów, że nadmiar wiedzy innymi konieczność konstruktywnego rozwią-
nie może zaszkodzić, podważając jego zasad- zania konfliktu, innowacyjnego zaangażowania
ność. pracowników w działania na swoim stanowisku
pracy, czy skutecznego nauczania, wymagającego
ZAKOC
CZENIE uwzględnienia szczególnej roli relacji pomiędzy
nauczycielem i uczniem. Badania nad warunka-
Iluzja transparentności ma szereg konse- mi wzmacniającymi iluzję transparentności i jej
kwencji istotnych dla współdziałania. Mają konsekwencjami znajdują więc swoje praktycz-
one charakter negatywny, chociaż przekonanie ne zastosowanie, a wiedza propagująca ich wy-
o wspólnocie wiedzy wynika z podstawowe- niki może mieć duże znaczenie w edukacji spo-
go mechanizmu komunikacji i współpracy, ja- łecznej. Iluzja transparentności wzmacniana jest
kim jest intersubiektywność (Carrithers, 1994). samoświadomością i wspólnotowością. Samo-
Oznacza ona zdolność wyobrażania sobie stanów świadomość to spostrzeganie siebie jako obiektu
wewnętrznych drugiej osoby i przypisywanie in- oceny. Wiąże się z aktywizacją wewnętrznych
nym zdolności od domyślania się własnych sta- standardów regulujących zachowanie. Przyczy-
nów wewnętrznych (Pinker, 2010). Szacowanie nia się do działań na rzecz innych osób (Gendol-
wiedzy i emocji innych jest obarczone niedosta- la, Wicklund, 2009), a jednocześnie wzmacnia
tecznym rozpoznaniem alternatyw dla własnych iluzję transparentności. Podobnie kolektywizm
intuicyjnie przyjętych ocen. Automatyzm ich równościowy, którego istotę stanowi gotowość
dokonywania przynosi pożądane skutki w sy- do identyfikacji z celami grupy, połączona z ni-
tuacjach rutynowych, wtedy, gdy kontekst pod- skim dystansem władzy łączy się z nasileniem
suwa interpretacje, o których z dużym prawdo- iluzji transparentności. Należy jednak traktować
podobieństwem można założyć, że są dostępne te wyniki z ostrożnością, nie wyciągając zbyt
i rozpoznawalne dla innych aktorów. W sytuacji uogólnionych wniosków. Badania Wu i Keysara
konfliktu, komunikacji międzykulturowej, czy (2007) wskazują na większą zdolność przyjmo-
w innych niejednoznacznych zdarzeniach nie- wania perspektywy innej osoby przedstawicieli
zakwestionowana wspólnota wiedzy prowadzić kultur kolektywistycznych w porównaniu z re-
może do niepożądanych skutków. Kahneman prezentantami kultur indywidualistycznych i co
(2011) w swoich rozważaniach nad procesami się z tym wiąże trafniejsze interpretowanie dzia-
podejmowania decyzji wskazuje dwa systemy, łań innych ludzi.Van Bouven, White, Kamada,
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 23
Gilovitch (2003) udowadniają, że studenci ja- LITERATURA CYTOWANA:
pońscy, którzy w mniejszym stopniu niż studen-
Austin, J.L. (1993). Mówienie i poznawanie: rozpra-
ci amerykańscy odczuwają wyższość w stosunku
wy i wykłady filozoficzne. Warszawa: PWN.
do swoich kolegów, różnią się także skłonnością
Cameron, J.J., Vorauer, J.D. (2008). Feeling transpar-
do wymagającego wysiłku sytuacyjnego wyjaś-
ent: On meta-perceptions and miscommunica-
niania przyczyn zachowań innych ludzi.
tions. Social and Personality Psychology Com-
Przeciwieństwem iluzji transparentności jest
pass, 2, 1093-1108.
przyjęcie perspektywy innej osoby w taki spo-
Cameron, J.J., Holmes, J.G., Vorauer, J.D.(2011).
sób, aby jednocześnie utrzymać w świadomości
Cascading metaperceptions: Signal amplification
własne cele i priorytety (O Keefee, 1988,Thom- bias of reflected self-esteem. Self and Identity, 10,
pson, 2000). Napięcie wynikające z ich sprzecz- 1-17.
Carrithers, M. (1994). Dlaczego ludzie mają kultury.
ności w sytuacjach trudnych społecznie jest ko-
Warszawa: PIW.
niecznym elementem dla zaktywizowania Syste-
Duval, T. S., Wicklund, R. A. (1972). A theory of ob-
mu 2. Skutki aktywnosci Systemu 1 Kahneman
jective self-awareness. New York: Academic.
(2011) określa akronimem WYSIATI (what I see
Epley, N., Morewedge, C.K., Keysar, B. (2004). Per-
is all there is)   istnieje tylko to, co widzę ,
spective taking in children and adults: Equivalent
ze wszystkimi konsekwencjami niekorzystnie
egocentrism but differential correction. Journal of
kształtującymi przyjmowane rozwiązania. Nie- Experimental Social Psychology, 40, 760, 768.
porozumienia zatem należy rozpatrywać nie tyle Fenigstein, A. (1987). On the nature of public and pri-
vate self-consciousness. Journal of Personality,
jako efekt okazjonalnie występujących zaburzeń
55, 543-554.
komunikacji, co wyjaśniać jako produkt pracy
Gendolla, G.H.E., Wicklund, R.A. (2009). Self-focu-
naszego umysłu. W procesie indywidualnego
sed attention, perspective taking, and false con-
rozwoju jednostka zdobywa praktykę w prze-
sensus. Social Psychology, 40, 66-72.
kraczaniu tendencji do kierowania się własną
Gilovitch, T, Savitsky, K. Medvec, V.H. (1998). The
wiedzą, tendencja ta jednak nadal ma charakter
illusion of transparency: Biased assessments of
pierwotny (Epley, Morewedge, &Keysar 2004).
other s ability to read one s emotional states. Jou-
Badania nad iluzją transparentności dowodzą, że rnal of Personality and Social Psychology, 75,
232-246.
jesteśmy dalece mniej efektywni w komunikacji,
Horton, W.S.,Keysar, B. (1996). When do speakers
niż potencjalnie jest to możliwe.
take into account common ground? Cognition, 59,
Zjawisko iluzji transparentności wymaga sy-
91-117.
stematycznych badań, które pozwolą na uporząd-
Kahneman, (2011). Thinking fast and slow. New York:
kowanie wiedzy wyjaśniającej jej mechanizm,
Farrar, Straus and Giroux.
wydłużenie listy możliwych konsekwencji oraz
Keysar, B. (1994). The iIlusory transparency of inten-
rozpoznanie warunków ją wzmacniających. Ob-
tion: Linguistic perspective taking in text. Cogni-
szar badań poszerzony o rozważania związane
tive Psychology, 26, 165-2008.
z poczuciem własnej wartości, są w tym wzglę- Keysar, K. (2007). Communication and miscommuni-
cation. Intercultural Pragmatics, 4, 71-84.
dzie szczególnie obiecujące, jako że przyczynić
Keysar, B., Ginzel, L.E., Bazerman, M.H. (1995).
się mogą do zrozumienia tego, jak przecenianie
States of affairs and states of mind: The effect of
czytelności własnych stanów wewnętrznych oraz
knowledge of beliefs. Organizational Behavior
transparentności stanów wewnętrznych innych
and Human Decision Processes, 64, 283-293.
osób wpływa na kształtowanie relacji (Cameron,
Keysar, B. Bly, B. (1995). Intuitions of the transpa-
Holmes, Vorauer, 2011).
rency of idioms: can one keep a secret by spilling
the beans. Journal of Memory and Language, 34,
89-109.
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
24 Krystyna Adamska
Keysar, B. Barr, D,J,, Balin, J.A. (1998). Definite re- standing. In T. Brown, E. S. Reed, E. Turiel (Eds.),
ference and mutual knowledge: process models Values and knowledge (pp. 103 135). Hillsdale,
and common ground in comprehension. Journal NJ: Erlbaum.
of Memory and Language, 39, 1-20. Savitsky, K., Gilvitch, T. (2003). The illusion of
Keysar, B. Horton,W.S, (1998). Speaking with com- transparency and the alleviation of speech anxi-
mon ground: from principles to process in prag- ety. Journal of Experimental Social Psychology,
matics: a replay to Polichak and Gerrig. Cogni- 39, 618-625,
tion, 66, 191-198. Thompson, L. (2000). The mind and heart of the ne-
Keysar, B., Barr, D.J., Balin, J.A., Brauner, J.S.(2000). gotiator. New Jersey: Prentice Hall.
Taking perspective in conversation: The role of Tversky, A. Kahneman, D. (1974). Judgment under
mutual knowledge in comprehension. Psychologi- uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185,
cal Science, 11, 32-38. 1124-1131.
Keysar, B., Henly, A.S. (2002). Speakers overestima- Uhlmann, E.L., Cohen, G.C. (2007??). I think it,
tion of their effectiveness. Psychological Science, therefore it s true : Effects of self-perceived ob-
13, 207-212. jectivity on hiring discrimination. Organizational
Lee, J.J., Pinker, S. (2010). Rationales for indirect Behavior and Human Decision 104, 207-223.
speech: the theory of the strategic speaker. Psy- Van Bouven, L., White, K., Kamada, A., Gilovitch,
chological Review, 17, 785-807. T. (2003). Intuitions about situational correction.
Miller, G.A. (1980). Psychologia i komunikacja. W: Journal of Personality and Social Psychology, 85,
Język w świetle nauki, B. Stanosz (red.). Warsza- 249-258.
wa: Czytelnik, str, 157-168. Vorauer, J. D., Claude, S.D. (1998). Perceived ver-
Moscowitz, G.B. (2009). Zrozumieć siebie i innych. sus actualtransparency of goals in negotiation.
Psychologia poznania społecznego. Gdańsk: Personality and SocialPsychology Bulletin, 24,
GWP. 371 385.
O, Keefee, B.J. (1988). The logic of message design: Vorauer, J. D., Ross, M. (1999). Self-awareness and
Individual differences in reasoning about com- feeling transparent: Failing to suppress one s self.
munication. Communication Monographs, 55, Journal of Experimental Social Psychology, 35,
80-103. 415 440.
Robinson, R.J., Keltner, D, Ward, A. Ross, L. (1995). Vorauer, J. D., Cameron, J. J. (2002). So close, and
Actual versus assumed differences in in construal: yet so far: Can social bonds foster transparency
 Na
ve realism in intergroup perception and overestimation? Journal of Personality and Social
conflict. Journal of Personality and Social Psy- Psychology, 83, 1344 1352.
chology, 68, 404-417. Wu, S., Keysar, B. (2007). The effect of culture on
Ross, L., Ward, A. (1996). Na
ve realism in everyday perspective taking. Psychological Science, 18,
life: Implications for social conflict and misunder- 600-606.
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25
Iluzja transparentności  przyczyny i skutki 25
Krystyna Adamska
Wydział Psychologii
Uniwersytet Gdański
THE ILLUSION OF TRANSPARENCY  THE CAUSES AND CONSEQUENCES.
ABSTRACTS
The illusion of transparency, as a manifestation of a broader phenomenon of automaticity in perceiving oneself
and others, may seriously hinder effective communication. Three related mechanisms explain its occurrence:
na
ve realism, anchoring with insufficient adjustment and privileged knowledge. The research review, presen-
ted in the article, allows to state the significant role of the transparency illusion in understanding others people
intentions and perceiving how one s own intentions are to be understood by others. The illusion of transparency
is strengthened by communality orientation and self-awareness. The effects of the transparency illusion are,
among others, limitations in negotiation effectiveness and lower quality of public speech.
Key words: illusion of transparency, communication, na
ve realism, privileged knowledge, anchoring.
Studia Psychologiczne, t. 50 (2012), z. 3, s. 13 25