c h e mi a p r a k t y c z n a
Ozdoby i biżuteria łączące bursztyn ze sre-
brem, rzadziej ze złotem, albo bursztyn wy-
stępujący sam  są zawsze modne. A ponie-
waż z surowcem praktycznie nie ma kłopotu,
stąd amatorzy majsterkowania z letnich wa-
Taką bryłkę bursztynu można znalez
ć po sztormach
kacji nad Bałtykiem przywożą bursztyny zna-
na plażach Bałtyku
lezione na plażach.
BURSZTYN NA WARSZTACIE
I wtedy pojawiają się pytania:
S t e f a n S ę k o ws k i
 jakie jest pochodzenie i gdzie występuje bursztyn?
 jakie ma właS
ciwoS
ci? W Y S T Ę P O W A N I E
a przede wszystkim - jak należy go obrabiać?
W największych iloS
ciach bursztyn występuje
P O C H O D Z E N I E na wybrzeżach Morza Bałtyckiego, między Gdańskiem
a Kłajpedą. Te złoża występują w tzw. ziemi niebie-
Według zgodnej opinii naukowców, bursztyn, skiej, która ma w rzeczywistoS
ci zabarwienie ciemno-
nazywany również skucynitem albo częS
ciej jantarem, zielone do ciemnoszarego, spowodowane zawartoS
cią
jest kopalną żywicą pewnej odmiany drzew iglastych w niej ziarenek glaukonitu (uwodnionego glinokrzemia-
pokrywających naszą Ziemię w okresie trzeciorzędu. nu potasu, żelaza i magnezu). Geologicznie wiek ziemi
Co do dalszych i bardziej szczegółowych losów bursz- niebieskiej został okreS
lony na dolny oligocen, albo na-
tynu to opinie fachowców nie są już tak zgodne. zwany właS
nie formacją bursztynową. Wiek ten obli-
Nie wiadomo więc, czy obecnie kopane jantary czono na 35-40 milionów lat.
stanowią skamieniałą żywicę, która zebrała się na ko- To z tych osadów pochodzi bursztyn, który został
rze pradrzew, czy też wydzieliła się z nich po zbutwie- przeniesiony przez lodowiec przesuwający się w czasie
niu pni. epoki lodowej aż na południowe Mazury i Kurpie, skąd
Za hipotezą pierwszą przemawiają liczne owady w pierwszej połowie XIX wieku był wydobywany. Ale
uwięzione w bryłkach bursztynu. Po prostu mogły one przede wszystkim po sztormie fale wyrzucają na brzeg
przykleić się do pni drzew, po których miliony lat temu Bałtyku nowe porcje jantarów. JednoczeS
nie duża iloS
ć
spływały strumienie lepkiej żywicy. Z drugiej jednak bursztynów gromadzi się w warstwie wodorostów kłę-
strony aż trudno uwierzyć, żeby z naturalnych pęknięć biących się przy brzegu.
kory mogły wypływać tak znaczne iloS
ci żywicy zdolne
po wiekach utworzyć duże bryły bursztynu. Ponieważ W Ł A R
C I W O R
C I
ciężar brył bursztynu 2-4 kg nie należy wcale do rzad-
koS
ci, nasuwa się pytanie, czy jednak ta kopalina nie Skład chemiczny:
powstała w wyniku, nazwijmy to, swoistego procesu węgielok. 78%
suchej destylacji, jakiej podlegały miliony lat temu po- tlen ok. 11,7%
kłady pradrzew iglastych? wodór ok. 9,03%
siarka ok. 0,42%
popiół ok. 0,2%
W skład bursztynu wchodzą:
rezany ok. 65%
kwasy żywiczne ok. 20%
alkohole żywiczne ok. 15%
Jako ciekawostkę warto w tym miejscu podać,
że jednym z pierwszych badaczy bursztynu był nasz
mało znany chemik, Filip Walter, profesor Uniwersytetu
Jagiellońskiego, który po upadku powstania listopado-
wego wyemigrował do Francji.
Bursztyn jest ciałem bezpostaciowym, o przeło-
mie szklistym i twardoS
ci ok. 2.
Barwy tej kopaliny są różne, od jasnosłomkowej
do ciemnobrązowej, przy czym kawałki mogą być cał-
kowicie przejrzyste, lekko matowe albo zupełnie mlecz-
Obrobienie mechaniczne, a następnie wyszlifowanie i wy- ne z wieloma smugami.
52
5
2
polerowanie owalnej płytki bursztynowej leży w możliwo-
ściach amatora majsterkowicza
TEKST ŚREDNIO TRUDNY
MA
ODY TECHNIK
2/2005
Gdyby nie obraz drugiej strony płytki, który świadczy o tym, że mamy do czynienia z jantarem, to patrząc na mozaikowaty
wygląd strony czołowej, można by sądzić, że to jakiś kamień półszlachetny.
Bursztyn ogrzany do temperatury 170-200�C za- a gdy spęcznieją i lekko się uplastycznią, wyjmuje się je
czyna lekko mięknąć. Rozkłada się w temperaturze i silnie prasuje w odpowiedniej formie. Uprzedzamy jed-
370-380�C bez topienia. Pali się jasnym, silnie kopcą- nak w tym miejscu, że wymienione rozpuszczalniki są
cym płomieniem. Wydziela się przy tym miła, specyficz- łatwo palne, a dwusiarczek węgla CS2 jest cieczą szcze-
na woń. Stąd właS
nie małe, wielkoS
ci łebka od szpilki gólnie łatwo palną i dodatkowo silnie toksyczną.
kawałeczki bursztynu stanowią podstawowy składnik A teraz kilka zdań o obróbce mechanicznej.
kadzideł. Ciężar właS
ciwy bursztynu to 1 do 1,1, dzięki Wiercenie otworów można przeprowadzać dwo-
czemu pływa on w wodzie morskiej. ma sposobami: wytapianiem i skrawaniem mecha-
Kawałki tej żywicy potarte o tkaninę wełnianą nicznym.
elektryzują się ujemnie i przyciągają skrawki papieru. Do wytapiania otworów używa się igły nagrza-
Jantar wreszcie odznacza się bardzo wysoką nej do czerwonoS
ci, najlepiej elektrycznie. Metoda jest
stałą dielektryczną, jest więc S
wietnym izolatorem. szybka, nie ma niebezpieczeństwa pęknięcia, ale otwór
jest zawsze nierówny, a jego krawędzie bywają  przy-
O B R Ó B K A palone , ciemniejsze.
Wiercenie otworów w bursztynie można również
Zacznijmy od sprawy najczęS
ciej poruszanej wykonać wiertłem. Musi tu być jednak spełnionych kil-
przez naszych korespondentów, a mianowicie od top- ka warunków:
nienia.  wiertło musi być stale zwilżane wodą,
Jak już wspomnieliS
my, podczas ogrzewania na  trzeba stosować bardzo małe obroty, 100-130 obr./min
powietrzu w temperaturze powyżej 300�C, w której to  należy stosować bardzo mały nacisk.
bursztyn ulega już uplastycznieniu, zachodzi niestety Do szlifowania bursztynów stosuje się zwykle
częS
ciowy rozkład tego ciała. Można to porównać z to- drobnoziarniste proszki S
cierne zarobione wodą na pap-
pieniem cukru, który silniej ogrzany nadtapia się, żółk- kę. Przy szlifowaniu tak samo trzeba unikać zbyt dużych
nie, a następnie brunatnieje. Ciemnienie bursztynu obrotów, żeby nie powodować przegrzania się obrabia-
i cukru jest wywołane częS
ciowo rozkładem związków nej powierzchni. Polerowanie prowadzi się na tarczach
organicznych, to znaczy - ich zwęgleniem. Dlatego filcowych albo flanelowych, smarowanych czerwoną pa-
otrzymanie jednego dużego kawałka bursztynu przez stą polerską albo nawet wodną zawiesiną kredy (pasty
zwykłe stopnienie w powietrzu drobnych jego kawa- do zębów). Obroty tarczy powinny wynosić 30-500
łeczków jest niemożliwe. Stąd żeby z małych kawałecz- obr./min i nie wolno stosować zbyt dużego nacisku.
ków otrzymać jeden większy, należy bursztyny ogrzać Wreszcie bursztyny mogą być poddawane dwo-
do temperatury 250-300�C, ale nie w powietrzu, lecz jakim zabiegom wykończającym powierzchnię (pomija-
pod ochroną gazu obojętnego, np. CO2 albo N2. Następ- my oczywiS
cie polerowanie mechaniczne):
nie tak uplastycznione kawałeczki S
ciska się mocno w  wybłyszczanie chemiczne,
ogrzanej prasie hydraulicznej. Tą właS
nie metodą otrzy-  utrwalanie powierzchni.
mywany jest tzw. bursztyn prasowany, który niestety Pierwszy zabieg polega na zanurzeniu bursztynu
nigdy nie będzie całkowicie jednorodny. do roztworu bardzo nieznacznie go rozpuszczającego.
W praktyce zupełnie suche kawałeczki burszty- W jego skład wchodzi terpentyna, alkohol amylowy,
nu ogrzewa się od razu w prasie hydraulicznej napeł- octan etylowy i mały dodatek dwusiarczku węgla. Roz-
nionej gazem ochronnym. twór o takim składzie bardzo nieznacznie nadtrawia
Trzeba również pamiętać, że naturalny bursztyn powierzchnię bursztynu, powodując jej wybłyszczanie.
rozpuszcza się bardzo nieznacznie tylko w 98% alkoholu Z kolei utrwalanie połysku to nic innego jak po-
etylowym, eterze, chloroformie, benzenie, a zwłaszcza krycie bursztynu bardzo cienką warstewką lakieru, np.
w dwusiarczku węgla, CS2. To te rozpuszczalniki powo- caponowego. Dzięki tej warstewce nawet chropowate,
dują przede wszystkim silne pęcznienie i mięknięcie matowe powierzchnie bursztynu zostają jak gdyby roz-
bursztynu. Korzystając z tej właS
ciwoS
ci, małe kawa- jaS
nione, wybłyszczone, przy czym lakier taki stan
łeczki bursztynu moczy się krótko w rozpuszczalniku, utrwala.
53
5
3
MA
ODY TECHNIK
2/2005