Porażka emerytur
System emerytalny w Polsce powinien zostać gruntownie przewietrzony. Wnikliwiej należy przyjrzeć się
nie tylko ZUS-owi i temu, co i jak gromadzi dla swoich przyszłych emerytów, ale także samym funduszom.
Jose Pinera, były minister pracy i autor chilijskiego  cudu emerytalnego , który służył jako wzór dla polskiej reformy
emerytur, mógł mówić o sporym szczęściu. Podjętą przez niego w latach 1978 1980 radykalną reformę emerytalną
namaścił sam Pinochet. Nie znaczy to jednak, że towarzyszyły jej akty dyktatorskiej przemocy. Nikt nie protestował, bo
w owym czasie w Chile nie było związków zawodowych, a partie polityczne znajdowały się w rozsypce. Reformę zatem
można było wprowadzić łatwiej, o wiele łatwiej, niż w innych krajach. Na protest nie zdobyli się nawet ciężko pracujący
górnicy w kopalniach miedzi. Wytłumaczono im, że wysokie  w stosunku do reszty społeczeństwa  zarobki, pozwolą
im oszczędzić na starość w funduszach emerytalnych całkiem godziwe pieniądze. Pinera uważa chilijską reformę za
bezapelacyjny sukces. Jednak zarówno w Chile, jak i w Polsce i innych krajach, które się zdecydowały na ten krok,
pojawia się coraz więcej poważnych wątpliwości, czy jednak warto było...
Błędy u zarania
Nowy system emerytalny, wzorowany głównie na chilijskim i argentyńskim, działa w Polsce już od pierwszego stycznia
1999 r. Został oparty na trzech elementach zwanych filarami. Emerytura ma pochodzić z dwóch lub trzech z
ródeł.
Teoretycznie od początku chodziło o zapewnienie emerytom bezpieczeństwa finansowego  dzięki różnorodności form
zabezpieczenia oraz większej efektywności pomnażania odkładanych pieniędzy. Wszyscy, którzy urodzili się po 31
grudnia 1968 r. nie mieli wyboru i musieli wybrać otwarty fundusz emerytalny (OFE), co było równoznaczne z
uczestnictwem w drugim filarze. Urodzeni przed 1 stycznia 1969 r. owszem  mogli zdecydować, czy chcą pozostać
wyłącznie w ZUS-ie, czy też chcą uczestniczyć także w drugim filarze. Wprowadzono system zabezpieczeń
gwarantujący bezpieczeństwo kapitału w funduszach emerytalnych  co jest nie do przecenienia, szczególnie w
niespokojnych czasach przesileń na rynkach finansowych. Działalność wszystkich funduszy kontrolowana jest przez
Komisję Nadzoru Finansowego. Fundusze zobowiązane są do publikowania na bieżąco swoich wyników, jednak co
najmniej raz w roku. Sama decyzja o  zapisaniu się do funduszu emerytalnego była i jest nieodwołalna. I to jest
pierwsza, poważna wątpliwość. Trudno bowiem zmieścić w obligo możliwość zwykłego obywatelskiego prawa do
samostanowienia, decydowania o tym, co się dzieje z uzbieranymi przez nas samych przecież oszczędnościami.
Wróćmy jednak do początków reformy. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r. nie zostały nią objęte. Dla nich
emerytura wypłacana jest na starych zasadach. Na nowym, zreformowanym ZUS-ie oparty został I filar nowego
systemu emerytalnego. Zabezpiecza on podstawowe świadczenia emerytalne. Jest powszechny, obowiązkowy i
gwarantowany przez państwo. Z kolei II filar systemu emerytalnego opiera się na otwartych funduszach emerytalnych
(OFE). Obywatele decydują się na fundusz, który gromadzi ich środki na przyszłą emeryturę. Każdy, kto podejmuje
stałą pracę, zobowiązany jest do wyboru OFE. Może wybrać przy tym tylko jeden fundusz; w pierwszych latach po
reformie zdarzały się przypadki, że ludzie byli zapisani do jednego lub więcej funduszy. Jeżeli ktoś jest niezadowolony z
wyboru funduszu, może zmienić OFE na dowolny inny, w jego opinii osiągający lepsze wyniki finansowe. Kierować
można się różnymi rankingami i zestawieniami, przygotowywanymi m.in. przez KNF. Trzeba jednak pamiętać, że
dotyczą one historycznych wyników osiąganych przez fundusze.
Zgromadzony i pomnożony kapitał w OFE ma także w założeniu twórców reformy emerytalnej podlegać dziedziczeniu.
Mówi o tym rozdział 13 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z 28 sierpnia 1997 r., w
szczególności art. 151 i 152. Jeśli ubezpieczony nie dożyje wieku emerytalnego, jego współmałżonek otrzyma 50 proc.
zgromadzonego kapitału w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot wspólnoty małżeńskiej. Przeważnie (gdy
małżonkowie pozostawali we wspólnocie majątkowej w okresie trwania związku małżeńskiego) jest to połowa środków
zgromadzonych przez zmarłego członka funduszu na jego rachunku, poczynając od daty zawarcia związku
małżeńskiego. Część ta zostanie przekazana na konto małżonka w funduszu emerytalnym. Zakładano, że będzie nim
mógł dysponować dopiero wówczas, gdy osiągnie wiek emerytalny. Druga połowa będzie dziedziczona zgodnie z
zasadami prawa spadkowego. Ubezpieczony może wskazać osoby uposażone do dysponowania jego kapitałem po jego
śmierci. Gdyby nie wskazał imiennie takiej osoby (lub osób), kapitał dziedziczyć mogą członkowie najbliższej rodziny.
Niestety rząd  wbrew założeniom przyjętym u podstaw reformy, bez rozgłosu ograniczył możliwość dziedziczenia. W
ustawie o zakładach emerytalnych uniemożliwiono praktycznie spadkobranie zgromadzonych składek, jeśli pieniądze
już się znalazły w jednej z tych instytucji, a emerytura była już pobierana. W rażący sposób  w naszej opinii  aktem
niejako wtórnym i mocno spóz
nionym do ustawy o organizacji funduszy emerytalnych naruszono zasadę  prawo nie
działa wstecz i  dóbr nabytych , co rysuje się jako jeden z największych skandalów polskiej rzeczywistości
gospodarczej po 1989 r.
Słabe wyniki. I co dalej?
Odkładane w OFE pieniądze są inwestowane na rzez ich członków. Odbywa się to tak, że część pobieranej składki przez
ZUS (7,3 proc.) przekazywana jest na indywidualne konto w OFE. Środki zgromadzone na rachunku w funduszu
pochodzą właśnie z kolejnych wpłat oraz osiągniętych zysków. Od tych wielkości zależy emerytura z drugiego filaru.
Pieniędzmi gromadzonymi w OFE zarządza powszechne towarzystwo emerytalne (PTE). II filar jako system kapitałowy
przynajmniej teoretycznie daje możliwość uzbierania odpowiednio wysokiego kapitału tylko osobom, które będą
odpowiednio długo jego aktywnymi uczestnikami, czyli będą przez długi okres gromadzić składki w OFE. Dlatego
młodzi, tj. urodzeni po 31 grudnia 1968 r., muszą (zgodnie z ustawą) w nim uczestniczyć.
Możliwości odłożenia godziwych pieniędzy na emeryturę w OFE są tylko teoretyczne, ponieważ już teraz widać, że zyski
OFE na rzecz ich członków drapieżnie pochłania przedłużająca się bessa giełdowa. Szkoda, że wielu akwizytorów
funduszy jakby zapomniała o przekazywaniu klientom informacji o ryzyku, jakie wiąże się z uczestnictwem w OFE.
1
 Patologie w procesie akwizycji trzeba eliminować. Nie należy jednak mylić patologii z samym procesem pozyskiwania
klientów. Patologią nie jest fakt, że klienci fundusze zmieniają, tylko pod wpływem jakich informacji je zmieniają. Jeśli
są wprowadzani w błąd przez akwizytora, należy za to karać. Jednocześnie można też próbować zapobiegać. Od
analizowania skarg na akwizytorów oraz karania jest Komisja Nadzoru Finansowego. My proponujemy pewien sposób
zapobiegania patologiom akwizycji. Jest nim wystandaryzowanie informacji dotyczących wyników inwestycyjnych i
opłat dotyczących poszczególnych funduszy emerytalnych  przekonuje Ewa Lewicka, szefowa Izby Gospodarczej
Towarzystw Emerytalnych.
Chociaż przez ostatnie 10 lat osiągane przez OFE stopy zwrotu można nazwać godziwymi, to dwa lata niedz
wiedzi na
parkiecie zrobiły swoje, pochłaniając połowę zysków z poprzednich lat. Kiedy w 2003 r. przygotowywałem na zlecenie
jednej z redakcji kalkulator służący do symulacji przeszłej emerytury z trzech filarów, już wówczas jasno z niego
wynikało, że przyszłe emerytury będą  delikatnie rzecz ujmując  niewygórowane. Sen z powiek spędza wielu osobom
świadomym zalet i mankamentów nowego systemu tzw. stopa zastąpienia, wyrażająca stosunek wielkości emerytury
do ostatniej pensji. W nowym systemie wyraz
nie, wyraz
nie niższa niż w starym, repartycyjnym  nieprzekraczająca
40 60 proc. Dlatego trwają poszukiwania rozwiązań, w jaki sposób zabezpieczyć pieniądze przyszłych emerytów przed
ich deprecjacją. Jednym z pomysłów jest zakaz inwestowania w instrumenty ryzykowne (głównie akcje) tuż przed
przejściem  delikwenta na emeryturę.
 Ważna jest też dywersifikacja portfela inwestycyjnego  przekonuje Cezary Burzyński, prezes Handlowy PTE  Osoby
młodsze powinny przyjmować większe ryzyko  przekonuje. A Jan Mazurek, główny analityk w Investors TFI tylko to
potwierdza i tak przekonuje:
 Każdy człowiek ma inne preferencje w zakresie ryzyka. Wynikać to może z jego wieku, stanu zdrowia, sytuacji
materialnej i rodzinnej czy osobistych preferencji. Dla ludzi młodych będą bardziej właściwe fundusze o wyższym
ryzyku, inwestujące w znacznej mierze w akcje. Nawet jeżeli zdarzy się silna dekoniunktura na rynkach finansowych,
młody człowiek ma sporo czasu do emerytury i istnieje duża szansa, że ewentualne straty zostaną odrobione w
następnych dziesiątkach lat. Dla starszych ludzi właściwe byłyby fundusze z jak największym udziałem obligacji.
Segmentacja funduszy pozwoliłaby również na wyspecjalizowanie się zarządzających w inwestycjach w konkretne klasy
instrumentów finansowych.
Istotną i nierozstrzygniętą jeszcze kwestią  chociaż niekluczową  jest wysokość prowizji i opłat pobieranych od
członków OFE. Izba Gospodarcza Towarzystw Emerytalnych stoi na stanowisku, że o skali obniżek opłat należy
decydować po ustaleniu szerokiego zakresu zmian w funkcjonowaniu OFE, gdyż zmiany te wpłyną na podniesienie
kosztów ich funkcjonowania. Uważa, że możliwe jest szybsze, niż wcześniej przewidziano, obniżanie opłat od składki,
jednak nie jednorazowe, lecz rozłożone w czasie. (& )
Robert Azembski
Więcej w kwietniowym wydaniu Miesięcznika Finansowego BANK
(Bank/04.05.2009, godz. 19:43)
2