Praca i Zdrowie
Stereotypy w pracy. Czy umiemy się pięknie różnić?
12.11.2007
Izabela Kielczyk
psycholog biznesu, coach wyższej kadry menadżerskiej
Stereotypy utrudniają wzajemną współpracę na polu zawodowym. Słowa „zawsze”,
„nigdy” stają się przeszkodą do wzajemnego zrozumienia się i czerpania z całego
wachlarzu różnic międzyludzkich.
Kobieta nie nadaje się na szefa, dział księgowy to sknery, mężczyz
ni to urodzeni przywódcy, najlepsi
piloci to mężczyz
ni, kobiety są zbyt „miękkie” w negocjacjach, szefowie nigdy nic nie robią,
przeciętny pracownik jest zawsze wykorzystywany itd. Te i inne stereotypy utrudniają wzajemną
współpracę na polu zawodowym. Słowa „zawsze”, „nigdy” stają się
przeszkodą do wzajemnego zrozumienia się i czerpania z całego wachlarzu różnic międzyludzkich.
Czym są stereotypy?
„Stereotyp” – z greckiego stereos, czyli solidny, trwały, skamieniały oraz typos,
czyli wzór, forma. Stereotypy to nadmierne generalizacje, uogólnienia, jakie tworzymy na temat
otaczającego nas środowiska i innych ludzi. Stereotypy (za: encyklopedia Blacwella „Psychologia
Społeczna”) są społecznie podzielanymi przekonaniami o własnościach, takich jak cechy
osobowości, oczekiwane zachowania czy uznawane wartości jakiejś grupy społecznej i jej członków.
Przykładem mogą być stereotypy „wszystkie kobiety z
le jeżdżą samochodami”,
„bogaci wykorzystują biednych”, „szefowie są niesprawiedliwi”,
„Cyganie oszukują” itd.
Uproszczony obraz świata
Po raz pierwszy termin „stereotyp" został w tym sensie użyty przez Waltera Lippmanna. Według
Lippmana, otaczające nas środowisko jest zbyt duże, zbyt skomplikowane i zbyt szybko się zmienia,
abyśmy mogli wszystko dokładnie i realnie poznać. Na co dzień nie jesteśmy w stanie analizować
szczegółowo każdej informacji, subtelności i niuansów otaczającej nas rzeczywistości. Co więc robimy?
Upraszczamy obraz świata i innych ludzi poprzez stereotypy właśnie. Nadajemy więc, określony sens
danym sytuacjom, ludziom, zdarzeniom, grupom, zespołom.
Codziennie podejmujemy szereg decyzji na polu zawodowym: z kim współpracować, a z kim nie, komu
warto zaufać, z kim się zaprzyjaz
nić w pracy, z kim podpisać kontrakt itd. Wyniki tych decyzji zależą od
tego, jak postrzegamy i interpretujemy zjawiska społeczne oraz innych ludzi. Nie polubimy Pani Basi z
księgowości, jeśli uważamy, że w tym dziale pracują osoby nudne, męczące i drobiazgowe. Jeśli taki
stereotyp księgowych mamy w głowie, od razu ustawiamy się w pozycji walki i braku akceptacji wobec
pracujących tam osób. Przykładem może być sytuacja w jednej firm, gdzie doszło do ostrego konfliktu
między działem księgowym a działem handlowym. Handlowcy uważali, że księgowe to „stare,
zrzędliwe i niemiłe baby”, a księgowe postrzegały handlowców „jako młodych,
zarozumiałych i gburowatych mężczyzn”. Walka między działami stawała się nie do zniesienia dla
całej firmy, ciągłe kłótnie i nieporozumienia podsycane utartymi stereotypami zaczęły się również odbijać
na wizerunku firmy w oczach klientów. Handlowcy coraz częściej mówili do klientów, że opóz
nienia
przelewów, wystawienia faktur to wina „tych starych bab z księgowości, które niczego nie potrafią
dopilnować”. Księgowe natomiast skarżyły się na nieterminowe przynoszenie rachunków i
niedopilnowanie danych na fakturze przez handlowców. Poproszono o pomoc psychologa, który
zorganizował wyjazd i tak dobrał ćwiczenia i gry, by te dwa działy musiały ze sobą współpracować. I co
się okazało? Otóż w miarę coraz głębszego wzajemnego poznania się poza pracą okazało się, że pani
Kasia, księgowa, potrafi opowiadać dowcipy, Pani Ania, mimo swojego wieku, jest kobietą „do
tańca i do różańca”, a młodzi handlowcy potrafią być szarmanccy i uprzejmi wobec kobiet. Obie
grupy wyjechały z większą wzajemną sympatią i lepszym zrozumieniem zachowań. Nie zawsze jednak tak
łatwo można zmienić wzajemne stereotypy i uprzedzenia. Stereotypy bowiem nie biorą pod uwagę
wielkiej różnorodności ludzi należących do danej grupy i prowadzą często do dyskryminacji i
szufladkowania, np. „Polacy lubią alkohol”, „kobiety są złymi kierowcami”
itd. Takie przekonania prowadzą więc do niesprawiedliwych osądów, bo nie uwzględniają możliwej
nietrafności stereotypu lub faktu, że dana osoba odbiega od stereotypu swojej grupy. Stereotypy są tak
głęboko zakorzenione w naszych umysłach, że zaczynamy je przyjmować bezkrytycznie, nie widząc różnic
pomiędzy poszczególnymi jednostkami w danej grupie. Stereotypy czynią nas ślepymi na różnice między
poszczególnymi osobami, co z kolei prowadzi do ignorowania wyjątkowości konkretnych osób, np.
http://www.pracaizdrowie.com.pl Kreator PDF Utworzono 29 March, 2009, 22:46
Praca i Zdrowie
okazuje się, że mężczyzna może reprezentować „miękki” styl w negocjacjach, a kobieta
jest stanowcza i twardo negocjuje z kontrahentami.
Jednak, jak pokazują badania socjologiczne i psychologiczne, nie wszystkie stereotypy są całkowicie
błędne i fałszywe. Wykazano, że wiele z nich zawiera przysłowiowe ziarnko prawdy, choć nawet
rzeczywiste różnice między grupami bywają zwykle wyolbrzymiane. Ludzie bardzo trafnie zauważają
rzeczywiste różnice między danymi grupami, np. pogodni Włosi, zdystansowani Japończycy. Wiele
stereotypów odpowiada typowym dla danych grup rolom społecznym. Na przykład kobietom
przypisywana jest „opiekuńczość i wyrozumiałość" dlatego, że wiele spośród nich pełnieni rolę
matek, opiekunek. Trudno jest więc znalez
ć jednoznaczną odpowiedz
na pytanie o trafność wielu
stereotypów. Generalnie uważa się, że stereotypy generują negatywne wyobrażenia o innych i prowadzą
do niesprawiedliwego traktowania i krzywdzącego osądzania.
Stereotypy międzygrupowe czyli „my” i „oni”
Stereotypy funkcjonujące na polu zawodowym między zespołami i grupami często utrudniają wzajemne
relacje i efektywną współpracę. W codziennej pracy nie trudno o konflikty międzygrupowe, które mają
podłoże w stereotypizacji grupowej. Konflikty takie występują szczególnie często w organizacjach,
instytucjach o rozbudowanej i złożonej strukturze. Przyczynami powstawania takich konfliktów są bardzo
często istniejące stereotypy dotyczące różnic zawodowych, zakresu obowiązków, pełnionych ról,
wykonywanych zadań, przynależności do grup ograniczonych zapasów itd. Panowanie nad konfliktami
międzygrupowymi jest niezwykle istotne dla działania i funkcjonowania całej organizacji. Przykładem
konfliktu o podłożu stereotypów międzygrupowych jest wprowadzanie do organizacji zespołów i zasad
rywalizacji pomiędzy nimi. Rywalizacja dotyczy często lepszych wynagrodzeń, premii i nagród. W ten
sposób ludzie z różnych zespołów tworzą wzajemne stereotypy, by podnieść wartość swojej grupy,
uzyskać dominację i zwiększyć udział w zyskach. Stereotypy te mają charakter negatywny.
Przeanalizujmy poniższy przypadek. W jednej z firm utworzono dwa zespoły mające ze sobą rywalizować
o lepszy projekt reklamowy dla ważnego klienta. Rezultatem rywalizacji była wyższa premia, uznanie w
oczach szefa oraz możliwość awansu. Oba zespoły miały jednak co dwa dni spotkania w celu
przedstawienia swoich pomysłów. Obie grupy zaczęły generować stereotypy typu: „my-lepsi
– oni-gorsi”. Wzajemne nastawienie obu grup odzwierciedlają przykłady wzajemnych
epitetów: „a to wredni”, „no tak, to lizusy, ciągle latają do szefa”,
„pewnie chcą nas wyrolować”, „ukradli nam pomysł”, „nie będziemy
się dzielić z nimi swoimi pomysłami”. Eskalacja narastała, nikt z przełożonych nie podejmował
prób załagodzenia konfliktu, ponieważ celem było opracowanie jak najlepszego projektu w ramach
rywalizacji międzygrupowej. Po tygodniu grupy stworzyły tak silne wzajemne stereotypy, że wspólne
spotkania okazały się niemożliwe, ponieważ nie dochodziło do efektywnej wymiany pomysłów. Zespoły
zatrzymywały informacje dla siebie, podając fałszywe pomysły. Jak to możliwe w tak krótkim czasie?
Okazuje się, że stereotypy można łatwo wytworzyć w naszych umysłach. Dowiedli tego psychologowie
Amelie Mummendey, Andreas Klink i Ruppert Brown w badaniach nad powstawaniem stereotypów
międzygrupowych. Skłaniali oni część badanych osób do czynienia korzystnych porównań z grupą obcą,
prosząc o argumenty na rzecz tezy, że w ich państwie żyje się lepiej niż w innych krajach. Drugiej grupie
zaproponowano zastanowienie się nad przeszłością swojego państwa i nad tym, jakiego postępu dokonał
ich własny kraj. Poproszono o sformułowanie argumentów przekonujących, że w danym kraju żyje się
teraz lepiej niż w przeszłości. Okazało się, że pierwsza grupa badanych, którzy budowali obraz swojego
kraju na zasadzie porównań i opozycji do innych narodowości, przejawiała po eksperymencie większą
skłonność do dyskryminacji obcokrajowców i uprzedzeń rasowych. U drugiej grupy natomiast pozytywna
samoocena własnego kraju nie łączyła się z chęcią do poniżania innych narodowości.
Biorąc więc pod uwagę czynniki destrukcyjne stereotypów międzygrupowych, mogą one prowadzić do:
• zniszczenia współpracy,
• pogłębienia różnic między ludz
mi,
• alienacji,
• wzajemnej podejrzliwości i braku zaufania,
• a w konsekwencji do obniżenia wydajności i jakości pracy.
Warto zastanowić się więc nad korzyściami i stratami w tworzeniu ostrej rywalizacji między zespołami na
polu zawodowym.
Stereotypy dotyczące ról płciowych na polu zawodowym
Są to stereotypy najsilniej zakodowane w naszych umysłach i są bardo odporne na zamiany. Stereotypy
płciowe (gender stereotypes) biorą się najczęściej z założeń na temat ról, zdolności oraz cech
przypisanych kobietom i mężczyznom zgodnie z normami kulturowymi i tradycją. Chociaż w niektórych
określonych sytuacjach można uznać, że stereotypy te mają pewne realne podstawy, to jednak powstaje
http://www.pracaizdrowie.com.pl Kreator PDF Utworzono 29 March, 2009, 22:46
Praca i Zdrowie
problem, kiedy zakłada się, iż dotyczą one wszystkich bez wyjątków kobiet i mężczyzn. Najczęściej
jednak stereotypy płciowe nie opierają się na naukowo potwierdzonych różnicach międzypłciowych, ale są
często raczej wynikiem założeń na temat tego, co kobiety i mężczyz
ni muszą i powinni robić. Stereotypy
płci wyrażają więc pewne rzeczywiste różnice, choć równocześnie często poza nie wykraczają. Stereotypy
płci wyrastają przeważeni ze zróżnicowania ról, jakie mężczyz
ni i kobiety mają do spełniają w
społeczeństwie. Ponieważ kobiety w większym stopniu spełniają role domowe, ludzie na podstawie wiedzy
o wymaganiach tego rodzaju ról zakładają, że kobiety bardziej niż mężczyz
ni są zorientowane na relacje
społeczne, są bardziej ciepłe i opiekuńcze w kontaktach z innymi. Ponieważ zaś mężczyz
ni w większym
stopniu spełniają role związane z pracą zawodową, są więc postrzegani jako bardziej dominujący i
rywalizacyjnie nastawieni do partnerów w biznesie.
Stereotypy ról płciowych na polu zawodowym stają się szczególnie problematyczne w momencie, gdy
zaczynamy przypisywać większą wartość rolom i znaczeniu jednej z płci i dyskryminacji przeciwnej płci.
Powstają wtedy bariery psychologiczne utrudniające wzajemne relacje i współpracę na polu zawodowym.
Przyjrzyjmy się poniższym przykładom tych stereotypów. Pani Katarzyna, szef działu handlowego w
jednej z polskich firm, jest zdecydowana i bezpośrednia wobec podwładnych. Jasno komunikuje zadania,
stawia wysokie cele zespołowi. Zespół, opisując szefową, mówi o niej „surowa”,
„bezduszna” „męska”, „agresywna”. Dlaczego jest tak
odbierana? Bo w naturze kobiet, w myśl stereotypów, leży tendencja do wyrażania się w formie próśb lub
sugestii, a nie bezpośrednich poleceń. Bardziej do kobiety szefa pasuje więc przekaz typu: „Czy
mogłaby pani spojrzeć na to rozliczenie?" niż „Proszę przejrzeć to rozliczenie i do wtorku zdać mi
sprawę " . Kiedy Sławek, prezes dużej korporacji, słucha z empatią pracowników, ryzykuje, że zostanie
oceniony jako „zbyt miękki szef, któremu można wejść na głowę”. W jednej z firm, w
której pracowałam jako coach, szefowa działu obsługi klientów zostawała po godzinach w swoim
gabinecie. Po jakimś czasie pracownicy zaczęli szeptać między sobą, że szefowa pewnie
„zaniedbuje dzieci i dom”, „pewnie nie układa jej się z mężem” „ma
jakieś problemy i dlatego siedzi godzinami w pracy” „nie umie chyba sobie zorganizować
czasu”. Natomiast kiedy mężczyzna, szef innego działu, zostawał notorycznie po godzinach, zyskał
sobie miano „solidnego”, „pracowitego i oddanego firmie” oraz był
postrzegany jako „dobry maż, bo zarabia na rodzinę”.
Trwałość stereotypów
Stereotypy dotyczące innych grup niż „nasza” są zwykle silniejsze, bardziej negatywne i
krańcowe. Pracownicy często na przykład uważają, że „wszyscy szefowie to wyzyskiwacze, bo nie
chcą dawać podwyżek”, ale o sobie samych mówią „my ciężko pracujemy, nawet po
godzinach, no, może jeden z nas sporadycznie się obija”. Mężczyz
ni często podkreślają
„kobiety generalnie nie nadają się do biznesu”, o sobie myśląc „my to mamy
wrodzone predyspozycje, rzadko kiedy nam się coś nie udaje”.
Stereotypy mogą być podtrzymywane przez wiele mechanizmów. Jeden z nich polega na tym, że ludzie
częściej poszukują informacji potwierdzających niż obalających posiadane stereotypy. Jeśli na przykład
uważamy, że pracownicy generalnie oszukują i próbują wykorzystywać szefów, to widząc pracownika,
który kseruje prywatne materiały na firmowym xero, utwierdzamy się w tym przekonaniu. Wzbudzone
więc stereotypami nasze oczekiwania co do pracowników ukierunkowują uwagę na informacje zgodne z
naszymi stereotypami. Jednocześnie informacje te są łatwiej zapamiętywane i włączane do utrwalonych
już w naszej głowie.
Inny mechanizm podtrzymujący stereotypy to przypisywanie zachowań z nimi sprzecznych czynnikom
sytuacyjnym, np. kiedy kobieta zdobywa wyższe stanowisko niż mężczyzna, często słyszy się głosy
„Ale jej się udało, miała fart albo znajomości”.
Zmienić stereotyp nie jest łatwo, pamiętajmy zatem, że wyrażenie opinii o innych ludziach trwa chwilę,
ale konsekwencje tego mogą trwać latami w myśl staropolskiego przysłowia „słowem jest łatwiej
zranić niż mieczem”.
http://www.pracaizdrowie.com.pl Kreator PDF Utworzono 29 March, 2009, 22:46