prof. Mark Chaffin
University of Oklahoma Medical Center
prof. Elizabeth Letourneau
Medical University of South Carolina
prof. Jane F. Silovsky
University of Oklahoma Medical Center
Dorośli sprawcy wykorzystywania
seksualnego dzieci
 przegląd zagadnień
Celem tego przeglądu jest krótkie streszczenie obecnego stanu wiedzy i niewiedzy o doro-
słych sprawcach wykorzystywania seksualnego dzieci. To szerokie spojrzenie na intere-
sujące nas zagadnienie nie jest pomyślane jako wyczerpujący przegląd literatury, lecz ja-
ko praktyczny przewodnik po kluczowych ustaleniach. Przegląd owych ustaleń opiera się
głównie na wynikach badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych i choć wyni-
ki te nie zawsze przekładają się wiernie na inne regiony świata i inne kultury, mamy na-
dzieję, że prezentowany tu przegląd będzie użyteczny dla polskiego czytelnika.
Choć literatura na temat dorosłych czasem niemal wszystkie informacje,
sprawców wykorzystywania seksualnego jakie zebraliśmy na temat sprawców
dzieci jest obszerna, zawarte w niej infor- wykorzystywania seksualnego dzieci, do-
macje obciążone są trudnym do oszaco- tyczą tej nielicznej grupy sprawców
wania błędem, wynikającym z nierepre- zgłoszonych, zatrzymanych i skazanych,
zentatywności charakteryzowanych grup trudno więc uznać tę próbę za repre-
sprawców. Większość przypadków nad- zentatywną. Dlatego musimy liczyć się
użyć seksualnych w ogóle, w tym i nad- z tym, że nasza wiedza o cechach spraw-
użyć, których ofiarami są dzieci, nie jest ców wykorzystywania seksualnego dzieci
zgłaszana (Smith, Letourneau, Saunders, jest nieścisła. Zniekształcający wpływ ma-
Kilpatrick, Resnick, Best 2000). Jak wy- ją zarówno społeczne uwarunkowania
nika ze statystyk amerykańskich, tylko ujawniania przypadków wykorzystywa-
około 10% zgłoszonych przypadków wy- nia dzieci, jak i ewentualne dysfunkcje
korzystywania seksualnego dzieci kończy dotyczące zgłaszania takich przypadków,
się aresztem, a zaledwie 8% skazaniem podejmowania decyzji o wszczęciu do-
(Maguire, Pastore 1998). Zapewne sta- chodzenia, wnoszenia oskarżeń i orzecz-
tystyki innych krajów są zbliżone. Tym- nictwa sądów.
1
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
Charakterystyka dorosłych sprawców
wykorzystywania seksualnego dzieci
Celem wielu wczesnych badań doty- ca, wedle którego przestępczość nielet-
czących wykorzystywania seksualnego nich sprawców gwałtownie spada po
dzieci była identyfikacja cech przestęp- osiągnięciu przez nich wieku średniego.
ców seksualnych. Chcieliśmy przynaj- Choć większe prawdopodobieństwo recy-
mniej wiedzieć, jak wygląda osoba, która dywy występuje u młodych pełnoletnich
molestuje dzieci. Ale jak jasno wynika przestępców seksualnych płci męskiej niż
z doniesień w mediach, osoby dorosłe u osób starszych, znaczny procent osób
wykorzystujące seksualnie dzieci niczym molestujących dzieci dalej to robi będąc
szczególnym się nie wyróżniają. Są wśród w sile wieku i póz
niej. W porównaniu
nich szanowani obywatele, duchowni, z innymi kategoriami dorosłych przestęp-
trenerzy sportowi i rodzice. Są i tacy, ców, osoby wykorzystujące seksualnie
którzy pasują do społecznego stereotypu dzieci są często starsze, żonate (aktual-
osoby społecznie nieprzystosowanej lub nie lub w przeszłości), o wyższym statu-
aspołecznej. sie ekonomicznym i lepiej wykształcone
Osoby dorosłe wykorzystujące seksualnie dzieci niczym szczególnym
się nie wyróżniają. Są wśród nich szanowani obywatele, duchowni, tre-
nerzy sportowi i rodzice. Są i tacy, którzy pasują do społecznego ste-
reotypu osoby społecznie nieprzystosowanej lub aspołecznej.
Mimo ponawianych prób, nie udało (Bard, Carter, Cerce, Knight, Rosenberg,
się ustalić listy wspólnych cech demogra- Schneider 1987). Czynnikiem silnie róż-
ficznych dorosłych sprawców wykorzy- nicującym charakterystykę dorosłych
stywania seksualnego dzieci, z jednym sprawców przemocy seksualnej wobec
wszak wyjątkiem: w przeważającej mie- dzieci jest rodzaj badanej próby. Cechy
rze są to mężczyz
ni. Jedynie niewielka, zaobserwowane u sprawców poddanych
choć statystycznie istotna, część spraw- terapii ze względu na wykorzystywanie
ców to kobiety. W badaniu retrospektyw- seksualne dzieci nie zawsze występują
nym, w którym osobami badanymi byli w populacji sprawców przebywających
mężczyz
ni wykorzystywani seksualnie w więzieniu. Stwierdza się, na przykład,
w dzieciństwie, okazało się, że w 17% całkiem różną skuteczność leczenia w za-
przypadków sprawcą była kobieta (Fin- leżności od tego, czy badano osoby odby-
kelhor, Hotaling, Lewis, Smith 1990). Ale wające karę więzienia za wykorzystywa-
gros badań wykazało, że znakomita więk- nie seksualne dzieci, czy osoby dopusz-
szość molestujących to mężczyz
ni. W od- czające się kazirodztwa i objęte progra-
różnieniu od dorosłych dopuszczających mem terapii środowiskowej.
się przestępstw innych niż te na tle seksu- Podobnie jak nie ma żadnego wspólne-
alnym, dorośli wykorzystujący dzieci nie go zbioru cech demograficznych spraw-
zawsze są młodzi, agresywni i impulsyw- ców, nie ma również jednego profilu oso-
ni. Niestety, oznacza to również, że osoby bowości osoby wykorzystującej seksual-
te  w przeciwieństwie do innych prze- nie dzieci. Brak jest jakichkolwiek pod-
stępców  nie prezentują typowego wzor- staw naukowych uprawniających tak do
2
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
objęcia kogoś podejrzeniami, jak i do rozumie się określoną konstelację cech,
oczyszczenia z podejrzeń o aktualne lub takich jak: płytkość emocjonalna, nie-
potencjalne wykorzystywanie seksualne szczerość, gruboskórność, wykorzysty-
dzieci na podstawie jego cech osobowo- wanie innych, brak poczucia winy i wy-
ści. Jak pokazują wyniki badań, więk- rzutów sumienia, impulsywność, patolo-
szość osób wykorzystujących dzieci cha- giczne kłamstwo, skłonność do przemocy
rakteryzuje się profilem osobowości nie i uporczywe nieprzestrzeganie norm spo-
wykazującym żadnych znamion zabu- łecznych. Psychopatii nie należy utożsa-
rzeń psychicznych. A zatem, nie tylko nie miać z przestępczością czy skłonnością
dysponujemy żadną charakterystyką de- do zachowań antyspołecznych, aczkol-
mograficzną typowej osoby wykorzystu- wiek wielu psychopatów rzeczywiście po-
jącej seksualnie dzieci, ale również żad- pełnia poważne przestępstwa. Choć, jak
nymi wskazówkami dotyczącymi towa- się przypuszcza, tylko 1% społeczeństwa
rzyszących zaburzeń psychicznych czy lub nawet mniej to psychopaci, ich udział
osobowościowych u takich osób. Nie da w populacji więz
niów wynosi aż 15% 25%
się zidentyfikować sprawcy molestowa- (Hare 1996). Hart i Hare (1997) dokonali
nia dzieci za pomocą istniejących testów przeglądu badań nad psychopatią wśród
osobowości, większość takich osób uzy- pełnoletnich przestępców seksualnych
skuje w testach normalny profil (Chaffin i stwierdzili, że procent psychopatów jest
1992). Analogicznie, nie ma żadnych jed- najwyższy wśród przestępców seksual-
noznacznych dowodów na to, że osoby nych obierających za swoje ofiary osoby
wykorzystujące seksualnie dzieci charak- dorosłe, nieco niższy wśród obierających
teryzują się przypisywanymi im deficytami za ofiary młodzież i najniższy wśród tych,
umiejętności społecznych, choć najnowsze których ofiarami są dzieci (od 5% do
doniesienia sugerują, że uwarunkowa- 15%). Ten układ wyników udało się póz
-
niem niektórych form wykorzystywania niej potwierdzić (Seto, Barbaree 1999).
seksualnego dzieci może być samotność Mimo że psychopatia rzadko występuje
sprawcy, wynikająca ze słabych związ- wśród przestępców seksualnych, nie wol-
ków z innymi ludz
mi (Ward, Hudson, no jej lekceważyć z dwóch bardzo waż-
Marshall 1996). nych powodów. Po pierwsze, tam gdzie
Brak jest jakichkolwiek podstaw naukowych uprawniających tak do
objęcia kogoś podejrzeniami, jak i do oczyszczenia z podejrzeń o aktu-
alne lub potencjalne wykorzystywanie seksualne dzieci na podstawie
jego cech osobowości.
Chociaż u osób wykorzystujących sek- występuje, jest silnym czynnikiem ryzyka
sualnie dzieci rzadko występują zaburze- recydywy przemocy w ogóle i recydywy
nia psychiczne, to niektóre współwystę- przemocy seksualnej w szczególności
pujące zaburzenia psychiczne lub zacho- (Firestone, Bradford, McCoy, Greenberg,
wania mają duże znaczenie przy plano- Larose, Curry 1999; Hanson, Bussiere
waniu terapii sprawcy i ocenie ryzyka za- 1997). Po drugie, w tej nielicznej grupie
chowań seksualnych wobec dziecka. Cho- sprawców wykorzystywania seksualnego
dzi między innymi o psychopatię i alkoho- dzieci, których charakteryzuje wysoki po-
lizm oraz nadużywanie substancji psycho- ziom psychopatii, leczenie może przynieść
aktywnych. Pod pojęciem  psychopatia efekt odwrotny do zamierzonego  ryzyko
3
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
recydywy może być większe, a nie mniej- wyższe wyniki w testach przesiewowych
sze u leczonych psychopatów. Seto i Bar- do wykrywania alkoholizmu (Firestone,
baree (1999) porównali wskaz
niki recy- Bradford, McCoy, Greenberg, Larose,
dywy seksualnej u osób molestujących Curry 1999). Niewielu natomiast spraw-
dzieci pogrupowanych według poziomu ców dopuszcza się wykorzystywania sek-
psychopatii (niski  wysoki) oraz oceny sualnego dzieci wyłącznie pod wpływem
skuteczności terapii dokonanej przez kli- alkoholu lub narkotyków. Rola, jaką od-
nicystów (mała  duża). Okazało się, że grywa nadużywanie substancji psychoak-
psychopaci, którzy zdaniem klinicystów tywnych, jest zapewne złożona, a jej pre-
ukończyli terapię z pozytywnym wyni- cyzyjne określenie jeszcze bardziej utrud-
kiem, częściej popełniali ponownie prze- nia to, że sprawcy bądz
ukrywają fakt picia
stępstwo seksualne niż pozostali psycho- lub zażywania narkotyków, bądz
prze-
paci. Wynika to być może z dużej zdolno- ciwnie  usprawiedliwiają swój czyn tym,
ści psychopatów do manipulowania ludz
- że byli nietrzez
wi lub twierdzą, że nie pa-
mi i stwarzania dobrego wrażenia na in- miętają, co robili, bo byli pod wpływem
nych, nie wyłączając terapeutów. Wcze- środków odurzających.
śniej Quinsey i współpracownicy (Quin- Jedną z cech różniących sprawców
sey, Harris, Rice, Cormier 1998; Rice, wykorzystywania seksualnego dzieci od
Harris, Cormier 1992) stwierdzili, że re- osób nie dopuszczających się wykroczeń
cydywa zachowań agresywnych jest więk- seksualnych jest obecność w wywiadzie
sza u osób silnie psychopatycznych leczo- szeregu różnych anormalnych zachowań
nych w porównaniu z nie leczonymi. seksualnych (parafilii), które mogą, choć
W tej nielicznej grupie sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci,
których charakteryzuje wysoki poziom psychopatii, leczenie może
przynieść efekt odwrotny do zamierzonego  ryzyko recydywy może
być większe, a nie mniejsze u leczonych psychopatów.
Alkoholizm i narkomania mogą być nie muszą, być związane z wiktymizacją
związane z wykorzystywaniem seksual- innych osób. Dokładny odsetek spraw-
nym dzieci, ale dowody na ten związek ców wykorzystywania seksualnego dzieci,
nie są jednoznaczne. Znaczna mniejszość którzy angażują się w inne wykroczenia
sprawców (30%) przyznaje się do sięga- seksualne lub prezentują zachowania pa-
nia po środki psychoaktywne, głównie al- rafilne, trudno ustalić, ponieważ w do-
kohol, bezpośrednio przed dopuszcze- niesieniach z badań występują znaczne
niem się wykorzystania seksualnego dziec- różnice w tym zakresie. Abel i współpra-
ka (Pithers 1990). Jeszcze mniejsza, lecz cownicy (Abel, Becker, Cunningham-R-
nadal statystycznie istotna, liczba spraw- athner, Mittelman i Rouleau 1988), któ-
ców wykorzystywania seksualnego dzieci rzy prowadzili anonimowe wywiady z za-
spełnia kryteria diagnostyczne dla orga- chowaniem ścisłej tajemnicy z osobami
nicznych zaburzeń psychicznych spowo- spełniającymi kryterium co najmniej jed-
dowanych substancjami psychoaktywny- nej parafilii*, stwierdzili, że wielu kazi-
mi (Langevin, Lang 1990). Recydywiści rodców i wiele osób molestujących dzieci
wśród sprawców kazirodztwa osiągają spoza rodziny (odpowiednio 70% i 80%)
*
Wielu pełnoletnich przestępców seksualnych nie spełnia żadnego z kryteriów diagnostycznych parafilii.
Samo molestowanie dziecka to nie to samo co pedofilia (czyli określona jednostka diagnostyczna).
4
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
spełniało kryterium licznych parafilii na ustalane są na podstawie metod klinicz-
przestrzeni życia. O Connell (2000) do- nych bądz
empirycznych. Pierwsze typo-
szedł do podobnych wniosków na podsta- logie tworzono opierając się na doświad-
wie wyników badania z użyciem wykry- czeniach klinicznych. Korzystając z tych
wacza kłamstwa. Natomiast Marshall, doświadczeń, starano się odgadywać ce-
Barbaree i Eccles (1991), na podstawie chy różnych podkategorii sprawców. Do
wyników wywiadów klinicznych, odkryli najczęściej cytowanych, wczesnych typo-
obecność dodatkowych parafilii tylko logii należy typologia stworzona przez
u 8% kazirodców i 12% osób molestują- Grotha i współpracowników (Groth, Hob-
cych dzieci spoza rodziny. Ale bez wzglę- son, Gary 1982), którzy podzielili osoby
du na to, który z uzyskanych wyników wykorzystujące seksualnie dzieci na za-
jest najbardziej trafny, jedno jest pewne: fiksowane i regresywne. Te pierwsze
spora liczba osób molestujących dzieci preferują dzieci lub są nimi zaintereso-
ma w swej historii także inne parafilie, wane wyłącznie jako obiektami seksual-
związane z wiktymizacją innych osób lub nymi (przy czym obiektem zainteresowań
nie. W razie stwierdzenia parafilii towa- są najczęściej chłopcy, a nie dziewczynki)
rzyszącej, ona również wymaga leczenia. i charakteryzują się słabo wykształcony-
Pozytywny efekt terapii rzadko bowiem mi umiejętnościami społecznymi, co potę-
obejmuje inne niepożądane zachowania guje skłonność do dewiacyjnego seksual-
seksualne, które nie były bezpośrednim nego acting out. Sprawcy regresywni trak-
celem leczenia, nawet gdy zachowanie sek- tują dzieci jako zastępczych partnerów
sualne, które spowodowało podjęcie tera- seksualnych, a dysfunkcje społecznych re-
pii, ustąpi w wyniku leczenia, (Brownell, lacji spotykane są w tej grupie znacznie
Hayes, Barlow 1977). rzadziej. Choć badania póz
niejsze po-
Sprawców wykorzystywania seksual- twierdziły trafność podziału osób wyko-
nego dzieci próbowano klasyfikować na rzystujących dzieci ze względu na prefe-
podstawie różnych kryteriów i dla róż- rencje seksualne, najnowsze badania su-
nych celów. Celami tworzenia typologii gerują, że poziom kompetencji społecz-
sprawców było najczęściej ustalenie od- nej i poziom preferencji seksualnych to
powiedniej metody interwencji, różnych dwie niezależne cechy (Knight 1992), a pe-
modeli etiologicznych, przewidywanie dofile  zafiksowani niekoniecznie przeja-
ryzyka ponownych zachowań seksual- wiają gorsze kompetencje społeczne niż
nych wobec dzieci. Klasyfikacje takie inne typy molestujących.
Ocena psychologiczna sprawców
przemocy seksualnej wobec dzieci
Planowanie odpowiednich interwencji sprawcy bardziej użyteczna od diagnozy
wobec sprawców przemocy seksualnej psychologicznej lub seksuologicznej jest
wobec dzieci i monitorowanie zmian wy- rzetelna praca policji. Diagnoza jest bar-
nikających z ich podjęcia wymaga rzetel- dziej przydatna w fazie postępowania
nej oceny psychologicznej sprawcy. Pro- prawnego związanej z orzekaniem kary,
cedury diagnostyczne są znacznie mniej po ustaleniu winy i w przypadku osób
przydatne lub wskazane tam, gdzie trze- przyznających się do niedozwolonych prak-
ba ustalić czy oskarżeni popełnili określo- tyk seksualnych. Diagnoza psychologicz-
ne przestępstwo, czy nie, a w rozstrzyga- na, poprzedzająca terapię sprawcy, może
niu winy lub niewinności ewentualnego pomóc ustalić poziom ryzyka ponownych
5
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
zachowań seksualnych wobec dzieci, naj- stionowano (Cross, Saxe 1992). Poza tym
bardziej właściwe środki bezpieczeństwa dotychczas nie rozstrzygnięto, czy wiedza
i/lub potrzebę nadzoru oraz odpowiednie na temat wcześniejszych przestępstw sek-
rekomendacje terapeutyczne. Poza tym sualnych sprawcy jest konieczna do powo-
wyjściowa ocena psychologiczna spraw- dzenia działań terapeutycznych.
cy jest potrzebna do oszacowania wyni- Sfery najczęściej poddawane ocenie
ków i postępów leczenia oraz sprawdze- diagnostycznej to fantazje seksualne, wro-
nia, czy dana metoda terapii spełnia po- gość, wiedza o seksie, umiejętności spo-
kładane w niej nadzieje. łeczne, zaburzenia sfery poznawczej i em-
Procedury diagnostyczne są znacznie mniej przydatne tam, gdzie trze-
ba ustalić czy oskarżeni popełnili określone przestępstwo, czy nie.
W rozstrzyganiu winy lub niewinności ewentualnego sprawcy bardziej
użyteczna od diagnozy psychologicznej lub seksuologicznej jest rzetel-
na praca policji.
Postępowanie diagnostyczne należy patia wobec ofiary. Jednym z najbardziej
zacząć od dokładnego wywiadu dotyczące- wszechstronnych kwestionariuszy tego ty-
go psychospołecznej historii życia spraw- pu jest Wielowymiarowy Inwentarz Sek-
cy. W przypadku dorosłych przestępców sualny II (Multiphasic Sex Inventory II)
seksualnych szczególną uwagę należy (Nichols, Molinder 1986). Kwestionariusz
zwrócić na historię zachowań seksual- ten zawiera wiele podskal mierzących
nych i przestępczych. Bezwzględnie nale- poziom zainteresowania dziećmi, gwałtem
ży zebrać informacje z różnych z
ródeł i ekshibicjonizmem, a także obecność znie-
i dążyć, w miarę możliwości, do potwier- kształceń poznawczych, innych zaburzeń
dzenia informacji udzielonych przez oso- i dysfunkcji seksualnych, wiedzę na temat
bę, która dopuściła się czynów seksual- seksu oraz gotowość podjęcia terapii. Inna
nych wobec dziecka. Program minimum z kolei metoda (Abel, Huffman, Warberg,
to krytyczna analiza zeznań ofiar, akt po- Holland 1998) opiera się na pomiarze za-
licyjnych i innych oficjalnych dokumen- interesowania seksem na podstawie czasu
tów. Dorośli przestępcy seksualni często reakcji na bodz
ce wzrokowe oraz na szcze-
zaniżają dane dotyczące własnych niedo- gółowym kwestionariuszu do pomiaru za-
zwolonych zachowań i skłonności seksu- interesowań, zachowań i parafilii. Trzecia
alnych (Abel, Becker, Cunningham-Rath- metoda wyróżniająca się wszechstronno-
ner, Mittelman, Rouleau 1987) i wyol- ścią to Historia Życia Seksualnego (Sex
brzymiają lub zmyślają informacje o by- History) Clarke a. Dystrybutor testu obec-
ciu samemu wykorzystywanym seksual- nie przygotowuje jej nową, poprawioną
nie w dzieciństwie. Trzeba pamiętać, że wersję (Multi-Health Systems) (Informa-
to, co mówi oskarżony, nie zawsze jest cja własna 2000). Należy jednak pamię-
prawdziwe. Z tego powodu w niektórych tać, że o trafności i możliwości interpreta-
programach badawczych wykorzystuje cji wszystkich testów opartych na samo-
się w procedurze diagnostycznej wykry- opisie, nawet zawierających skale kontro-
wacz kłamstwa (Ahlmeyer, Heil, McKee, lne, decyduje szczerość i prawdomówność
English 2000), mimo że trafność tej metody osoby wypełniającej.
w ogóle, a w przypadkach przestępstw W diagnozie psychologicznej spraw-
seksualnych w szczególności, mocno kwe- ców wykorzystywania seksualnego dzieci
6
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
można i należy uwzględnić wiele różnych (actiarial risk prediction systems), znacznie
sfer, ale najważniejsze, o kluczowym zna- lepszych od dotychczasowych, nie wspo-
czeniu, są dwie  psychopatia i wzorce maganych ocen klinicznych. Ubezpiecze-
zachowań seksualnych. Najtrafniejszą niowa ocena ryzyka to bardzo szybko roz-
miarą psychopatii jest Lista Przymiotni- wijająca się gałąz
wiedzy w omawianej
kowa do Pomiaru Psychopatii, Wersja dziedzinie i zainteresowanych profesjona-
Poprawiona (Psychopathy Checklist  Re- listów zachęca się do śledzenia zmian
vised, PCL-R) (Hare, Harpur, Hakstian, w istniejących narzędziach do badania po-
Forth, Hart, Newman 1990). W technice ziomu ryzyka i pojawiania się nowych.
tej uwzględnia się zarówno dane z czę- W chwili obecnej następujące skale ryzyka
ściowo standaryzowanego wywiadu, jak mają wartość predyktywną mieszczącą
i informacje zaczerpnięte z akt i doku- się w obszarze od średniej do wysokiej:
mentacji. Listę wypełnia psycholog, opie-
rając się na ustalonych kryteriach oraz  Przewodnik do Oceny Poziomu Ry-
na szczegółowej historii życia klienta. zyka u Przestępców Seksualnych (Sex Of-
Najtrafniejszą metodą oceny poziomu za- fender Risk Appraisal Guide  SORAG)
interesowań seksualnych jest pletyzmo- (Quinsey, Khanna, Malcolm 1998),
grafia prącia, choć doniesienia najnow-  Minesocki Test Przesiewowy do Ba-
sze podkreślają także zalety pomiaru cza- dania Przestępców Seksualnych  Wersja
su reakcji na bodz
ce wzrokowe, zwłasz- Poprawiona (Minnesota Sex Offender Scre-
cza u dorosłych sprawców molestujących ening Tool  Revised  MnSost-R) (Epperson,
dzieci (Abel, Huffman, Warberg, Holland Kaul, Hesselton 1998),
1998; Letourneau 1999). Pletyzmografia  Szybki Test do Oceny Poziomu Ryzyka
prącia to metoda psychofizjologiczna sto- Nawrotu Przestępczości Seksualnej (Ra-
sowana do pomiaru zainteresowań sek- pid Risk Assessment for Sexual Offense Re-
sualnych. Nie ma żadnej standardowej cidivism),
procedury pomiaru ani standardowego  STATIC-99 (Hanson, Thornton 1999).
zestawu bodz
ców. Poza tym, jak w każdej
innej metodzie, w badaniu pletyzmogra- Hanson (2000) dokonał przeglądu wy-
ficznym można  oszukiwać . Najrzetel- mienionych wyżej narzędzi i innych do
niejsze wyniki uzyskuje się u osób pra- pomiaru recydywy ogólnej i agresywnej.
gnących wziąć udział w badaniu  w do- Narzędzia te w dużej mierze pokrywają
brej wierze . Należy korzystać z wypró- się ze sobą, jeżeli chodzi o badane obszary
bowanych zestawów bodz
ców oraz wska- i uwzględnione czynniki. Każde z nich po-
zówek proceduralnych i etycznych (ATSA siada system wag do oceny zmiennych doty-
1997). Warto też pamiętać, że pletyzmo- czących historii życia sprawcy (takich jak:
graf jest klinicznym narzędziem diagno- obecność osób obcych wśród ofiar, liczba
stycznym, a nie narzędziem oceny krymi- wcześniejszych wykroczeń natury seksual-
nologicznej (Murphy, Peters 1992). Zain- nej, udział ofiar płci męskiej, problemy al-
teresowania seksualne można też mie- koholowe itp). Wyniki ważone sumuje się
rzyć testem typu Q-sort, narzędziami do i na podstawie uzyskanego wyniku określa
samoopisu i innymi metodami. się poziom ryzyka recydywy (niski, średni,
Ostatnimi czasy dokonał się znaczny wysoki). Każdemu wynikowi odpowiada
postęp w ocenie ryzyka ponownych prze- znany poziom prawdopodobieństwa wy-
stępstw seksualnych lub agresywnych krytej recydywy w grupie mężczyzn uzy-
u dorosłych przestępców seksualnych. Naj- skujących dany wynik. Większość istnieją-
większym osiągnięciem w tej dziedzinie cych systemów oceny zagrożenia wystąpie-
jest powstanie empirycznie sprawdzonych niem zachowań seksualnych wobec dzie-
metod ubezpieczeniowej oceny ryzyka ci opiera się na historycznych czynnikach
7
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
statycznych (niezmiennych). Nowsze ba- ryzyka o czynniki dynamiczne, zmienne,
dania w tej dziedzinie, a także ubezpie- dokonując pomiaru zmiany ryzyka w cza-
czeniowe oceny ryzyka, starają się uzu- sie, na przykład redukowania ryzyka pod
pełnić statyczne systemy przewidywania wpływem terapii (Hanson, Harris 2000).
Terapia dorosłych sprawców
wykorzystywania seksualnego dzieci
Istnieje pokaz
na literatura na temat wplatany w inne jego elementy. Opiera się
powszechnie praktykowanych metod ono na kilku podstawowych założeniach,
leczenia dorosłych przestępców seksual- na przykład na założeniu, że ryzyko prze-
nych i coraz większa liczba doniesień na stępstw seksualnych wobec dzieci ma
temat efektów leczenia. Marshall i współ- charakter długotrwały i nie da się go cał-
pracownicy (Marshall, Fernandez, Hudson, kowicie wyeliminować oraz na założeniu,
Ward 1998) dokonali przeglądu danych że czyny niedozwolone planowane są z wy-
z ponad 30 programów leczniczych, reali- przedzeniem, a czynniki wyzwalające lub
zowanych w różnych warunkach i w róż- ostrzegawcze można rozpoznać i wyko-
nych populacjach przestępców seksual- rzystać do konstruowania planu zmniej-
nych na całym świecie. Okazało się, że szenia prawdopodobieństwa recydywy.
mimo zróżnicowania warunków realiza- W wybranych podgrupach dorosłych
cji programów i ich klienteli większość przestępców seksualnych czasami stosuje
programów realizowana jest w paradyg- się leczenie chirurgiczne i farmakologicz-
macie poznawczo-behawioralnym i za- ne. Leczenie chirurgiczne polega na fi-
wiera elementy zapobiegania nawrotom zycznej kastracji, czyli usunięciu jąder,
(Pithers 1990). Większość programów wy- w wyniku czego znacznie zmniejsza się
maga, by na początku klient uznał przynaj- wydzielanie testosteronu (Hucker, Bain
mniej częściowo swoja winę (np. Gordon, 1990). Kastracja zazwyczaj prowadzi do
Hover 1998). Po tym punkcie przechodzi zmniejszenia aktywności seksualnej, po-
się zazwyczaj do jakiejś formy psychosek- pędu seksualnego i fantazji seksualnych,
sualnej diagnozy sprawcy, która często łą- ale u prawie 50% chorych nie likwiduje
czy się z oceną ryzyka ponownych zacho- erekcji (Heim 1981). Mniej inwazyjną
wań seksualnych wobec dzieci, na podsta- metodą redukcji popędu seksualnego jest
wie której zapada decyzja o konieczności podawanie jednego z kilku dostępnych
lub braku konieczności aresztu i/lub nad- środków farmakologicznych. Pierwsze
zoru (np. Moro 1998). Nie ma natomiast próby  chemicznej kastracji polegały na
żadnej ustalonej kolejności stosowania podawaniu estrogenów. Te jednak powo-
poszczególnych składników terapii, gdy dowały poważne skutki uboczne i zostały
już terapia się rozpocznie. Najczęściej sto- zastąpione anty-androgenami zawierają-
suje się rozmaite techniki behawioralne cymi medroksyprogesteron i cyproteron
lub poznawczo-behawioralne nastawione (Balon 1998). Oba te leki zmniejszają po-
na zwiększenie empatii wobec ofiary, mo- pęd seksualny i fantazje seksualne u wy-
dyfikację zniekształconych schematów branych przestępców, ale problemem
myślowych, poprawę umiejętności spo- może być odstawianie leków z powodu
łecznych, redukcję pobudzenia seksualne- niepożądanych skutków ubocznych (Balon
go o charakterze dewiacyjnym i uzupeł- 1998). Próbowano podawać leki współ-
nienie edukacji seksualnej. Zapobieganie działające z LHRH, takie jak leuprolid,
nawrotom to element leczenia często ale brak jeszcze pełnej oceny ich skutecz-
8
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
ności. W skład najnowszej generacji le- Wyniki tego badania nie potwierdzają
ków stosowanych w leczeniu przestęp- skuteczności terapii. Wyniki badań opar-
ców seksualnych wchodzą między innymi tych na schemacie kwasi-eksperymental-
środki przeciwdepresyjne  setralin, klo- nym są zróżnicowane i złożone i nieła-
mipramina i fluoksetyna. W większości opi- two je przejrzyście podsumować. Hanson,
sanych przypadków chorzy cierpieli tak- Gordon, Harris, Marques, Murphy,
że na zaburzenia nastroju i celem poda- Quinsey i Seto (2002) przeprowadzili nie-
wania wymienionych leków było zarówno dawno metaanalizę danych z 43 różnych
zmniejszenie dewiacyjnego popędu sek- badań obejmujących w sumie 9454 osób.
sualnego, jak i poprawa nastroju. Poten- Z analizy wynikało, że terapia przestępców
cjalną zaletą tych leków jest to, że mają seksualnych poskutkowała umiarkowa-
o wiele słabsze skutki uboczne, dzięki nym spadkiem recydywy w 12,3% 16,8%
czemu istnieje mniejsza groz
ba nie prze- przypadków po średnio 46 miesiącach.
strzegania zaleceń lekarza. Farmakoterapia Analiza ta pokazała też, że terapie nowo-
prawie zawsze stosowana jest w połączeniu cześniejsze, na przykład terapia poznaw-
z terapią poznawczo-behawioralną i wo- czo-behawioralna czy terapia nastawio-
bec bardzo niewielkich grup przestępców na na zapobieganie nawrotom, dają
o wyjątkowo silnym i niekontrolowanym większy spadek recydywy w porównaniu
pociągu seksualnym do dzieci (Marshall, z terapiami będącymi w użyciu przed ro-
Eccles 1991). Leczenie przestępców sek- kiem 1980, na przykład psychoterapią
sualnych metodami medycznymi lub far- dynamiczną lub analityczną, które oka-
makologicznymi nie powinno się odby- zały się praktycznie bezwartościowe dla
wać na zasadzie przymusu dotyczącego redukcji recydywy nieakceptowanych za-
szerokiej kategorii sprawców definiowa- chowań seksualnych. Zważywszy, że za
nej przez prawo, lecz powinno być do- mało jest badań opartych na losowym
brane indywidualnie, po starannej oce- doborze próby i stosujących nowoczesne
nie, w ramach kompleksowego planu le- metody terapii w różnych warunkach,
czenia, z zalecenia lekarza (ATSA 1997). z różnymi podgrupami przestępców, nie
Leczenie przestępców seksualnych metodami medycznymi lub farma-
kologicznymi nie powinno się odbywać na zasadzie przymusu dotyczą-
cego szerokiej kategorii sprawców definiowanej przez prawo, lecz po-
winno być dobrane indywidualnie, po starannej ocenie, w ramach
kompleksowego planu leczenia, z zalecenia lekarza.
Czy terapia dorosłych sprawców prze- ma wystarczającej ilości danych, by można
mocy seksualnej jest skuteczna? Tak po- było wyciągnąć ogólne wnioski na temat
stawione pytanie jest nadmiernie uprosz- skuteczności lub nieskuteczności terapii.
czone. Ocenę efektów terapii utrudniają Istniejące dane sugerują jednak, że ko-
kłopoty z doborem odpowiednich grup rzyści z terapii są prawdopodobnie umiar-
porównawczych oraz wielka różnorod- kowane i że terapia może zmniejszyć re-
ność przestępców i programów terapeu- cydywę, ale nie eliminuje jej całkowicie.
tycznych. Do tej pory wykonano jedno du- Niezależnie od wymiernych korzyści
że badanie efektów terapii losowo dobra- płynących z faktu przypisania do określo-
nych przestępców seksualnych (Marques, nego programu terapeutycznego, zakoń-
Nelson, West, Day 1994; Marques 1999). czenie terapii z dobrym wynikiem może
9
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
relatywnie obniżyć ryzyko nawrotu. Ukoń- pie z lepszym wynikiem niż przestępcy,
czenie terapii bowiem, niezależnie od od- którzy kryteriów tych nie spełniają (Day,
niesionych korzyści terapeutycznych, może Marques 1998; Marques, Nelson, West, Day
służyć jako test pozwalający wychwycić 1994; Studer, Reddon 1998). W odróżnieniu
jednostki, u których ryzyko nawrotu jest od obiektywnych kryteriów, impresje klini-
mniejsze. Nie dotyczy to jednak prawdopo- czne terapeutów nie są najlepszymi wskaz
-
dobnie psychopatów. Sprawcy spełniający nikami powodzenia lub niepowodzenia
podczas terapii kryteria posiadania okre- terapii (Quinsey, Khanna, Malcolm 1998),
ślonych umiejętności zwykle kończą tera- zwłaszcza w przypadku psychopatów.
Polityka społeczna
wobec sprawców wykorzystywania seksualnego dzieci
W Stanach Zjednoczonych Ameryki wkrótce wprowadzone. Prawo to zezwa-
Północnej polityka postępowania z oso- la na przymusowe zamykanie i leczenie
bami dorosłymi wykorzystującymi sek- przestępców seksualnych po odbyciu przez
sualnie dzieci jest mocno osadzona w tra- nich kary więzienia. Zwykle stosowane
dycji karnego wymiaru sprawiedliwości. jest wobec przestępców pełnoletnich wie-
Stosowane wobec przestępców seksual- lokrotnie skazanych, choć w kilku stanach
nych sankcje prawne sięgają swymi ko- zezwala się też obecnie na jego stosowanie
rzeniami setek lat wstecz i mają rozto- wobec osób niepełnoletnich. Zaleca się
czyć społeczną kontrolę nad przestępcą korzystanie z tego prawa z umiarem.
poprzez karanie go na równi z innymi I tak, w stanie Waszyngton, który pierw-
przestępcami. Dopiero od niedawna dzia- szy je wprowadził, dotychczas stosowane
łania wymiaru sprawiedliwości wobec było w mniej niż 1% przypadków pełno-
osób molestujących dzieci polegają nie letnich przestępców seksualnych opusz-
tylko na osadzaniu w więzieniu, ale także czających więzienie (Washington State
na stosowaniu wyspecjalizowanych pro- Institute for Public Policy 1998). Przepisy
cedur, takich jak prowadzenie rejestrów dotyczące przymusowego leczenia wyni-
przestępców seksualnych, podawanie ich kają z obserwacji, że za znaczny procent
Przepisy dotyczące przymusowego leczenia wynikają z obserwacji, że
za znaczny procent przestępstw seksualnych odpowiada bardzo nie-
wielka liczba niezwykle niebezpiecznych pełnoletnich przestępców
seksualnych, stwarzających poważne i długotrwałe zagrożenie dla spo-
łeczeństwa.
danych do wiadomości publicznej oraz przestępstw seksualnych odpowiada bardzo
przymusowe leczenie po odbyciu kary. niewielka liczba niezwykle niebezpiecz-
Regulacje prawne dotyczące przymu- nych pełnoletnich przestępców seksual-
sowego leczenia, zwane też  ustawą o sek- nych (Abel, Rouleau 2001; Abel, Becker,
sualnych rozbójnikach , wprowadzono już Mittelman, Cunningham-Rathner, Rouleau
w 15 stanach, a w kilku innych zostaną 1987), stwarzających poważne i długo-
10
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
trwałe zagrożenie dla społeczeństwa. Kry- gurującego w rejestrze jako mieszkanie
tycy tej regulacji prawnej twierdzą nato-  przestępcy seksualnego i poniesie z te-
miast, że  ustawa o seksualnych rozbójni- go powodu nieuzasadnione konsekwen-
kach to nic innego, jak bezprawne po- cje). Poza tym publiczne rejestry mogą
zbawianie ludzi wolności pod pretekstem wzniecać atmosferę samosądu i histerii,
leczenia psychiatrycznego. przynosząc więcej szkód niż korzyści.
We wszystkich stanach Stanów Zjed- Każde rozwiązanie wprowadzone przez
noczonych prowadzi się obecnie rejestry wymiar sprawiedliwości jest siłą rzeczy
przestępców seksualnych, choć w po- jedynie reakcją na coś, niczego bowiem
szczególnych stanach przyjmuje się róż- nie wyprzedza. Jeżeli istniejące rozwią-
ne rozwiązania szczegółowe. W reje- zania mają jakikolwiek wpływ, to tylko
strach gromadzone są dane demograficz- na tych nielicznych przestępców seksual-
ne i informacje o miejscu pobytu, foto- nych, których udało się schwytać i ska-
grafie oraz inne informacje. Wszystkie re- zać. Na pewno w jakiejś mierze działają
jestry udostępniane są instytucjom wy- zapobiegawczo poprzez stosowanie ta-
miaru sprawiedliwości do użytku we- kich środków, jak uniemożliwienie swo-
wnętrznego, ale nie ma informacji na te- bodnego poruszania się, nadzór czy przy-
mat tego, jakie to ma znaczenie dla czyn- musowe leczenie, ale bardziej wszechstron-
ności dochodzeniowych. W większości na walka z problemem wymaga zastosowa-
przypadków sprawcy przestępstw seksu- nia innej, nie podejmowanej dotych-
alnych wobec dzieci są znani ofiarom czas polityki. Jeżeli chcemy nie tylko le-
i wymieniani z imienia i nazwiska w ra- czyć osoby molestujące dzieci post factum,
portach. Rejestry można publicznie udo- ale i zapobiegać molestowaniu, głównym
stępniać za pomocą Internetu. Poszcze- celem inicjatyw klinicznych, naukowych
gólne stany mogą też podejmować kon- i finansowych musi być profilaktyka.
kretne działania zmierzające do poinfor- Tymczasem bardzo niewiele działań pro-
mowania opinii publicznej o wszystkich filaktycznych zorientowanych jest na po-
lub niektórych figurujących w rejestrze tencjalnych lub niezidentyfikowanych
osobach. W niektórych stanach istnieją sprawców. Dotychczasowa polityka za-
określone przepisy mówiące o usuwaniu miast zapobiegać popełnianiu przestępstw,
osób z rejestru po pewnym czasie pod jak ma to miejsce w przypadku profilak-
warunkiem, że nie dopuściły się nowych tyki krzywdzenia fizycznego lub zanie-
wykroczeń, w innych zaś obowiązuje re- dbywania dzieci, ograniczyła profilakty-
jestracja dożywotnia. Z punktu widzenia kę wykorzystywania seksualnego do za-
naukowego nie jest jasne, czy prowadze- pobiegania wiktymizacji. Programy pro-
nie rejestrów i podawanie nazwisk prze- filaktyczne nastawione na zapobieganie
stępców seksualnych do wiadomości pu- wiktymizacji polegają na uczeniu małych
blicznej rzeczywiście zmniejsza recydy- dzieci, jak stawiać opór próbom wykorzy-
wę i zwiększa ochronę dzieci. Dostępne stywania seksualnego i ujawnić je. Nie
dane sugerują, że zabiegi te mają niewiel- wiadomo dokładnie, na ile te oddziaływa-
ką wartość profilaktyczną (Leib  cyt. za nia są skuteczne, ale być może przyśpie-
Bureau of Justice Statistics 1998). Celo- szają wykrywalność (Finkelhor, Asdigian,
wość upubliczniania nazwisk przestęp- Dziuba-Leatherman 1995a, 1995b). Po-
ców seksualnych kwestionowano z kilku trzebne jest jednak podejście bardziej
różnych powodów. Zwracano między in- wszechstronne, polegające na zapobiega-
nymi uwagę, że rejestry zawierają sporo niu zarówno niedozwolonym czynom, jak
błędnych informacji (ludzie zmieniają i wiktymizacji, nacelowane tak na osoby
miejsce zamieszkania i może się okazać, dorosłe i młodzież, jak i na dzieci, czyli
że ktoś wprowadzi się do mieszkania fi- potencjalne ofiary.
11
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
Kilka funkcjonujących obecnie modeli angażowania wymiaru sprawiedliwości.
profilaktycznych obrało za adresatów po- Jest to polityka podobna do polityki prak-
tencjalnych i niezidentyfikowanych prze- tykowanej obecnie wobec osób zażywają-
Dążenie do tego, by wykryć, postawić w stan oskarżenia, skazać i umie-
ścić dożywotnio w wiezieniu większą niż dotychczas liczbę osób doro-
słych wykorzystujących seksualnie dzieci jest nieekonomiczne i nie-
praktyczne z prawnego punktu widzenia.
stępców. STOP IT NOW! to jeden z nie- cych nielegalne narkotyki. Z pewnością
licznych programów profilaktycznych propozycja zastąpienia karalności podej-
próbujących aktywnie zapobiegać wyko- ściem zdrowotnym wzbudza kontrowersje.
rzystywaniu seksualnemu poprzez od- Opinia publiczna na ogół chce, by osobni-
działywania na osoby dorosłe, w tym na ków, o których mowa, pozamykać i usu-
niezidentyfikowanych przestępców sek- nąć z ulic (patrz McMahon, Puett 1999).
sualnych pozostających poza kontrolą Prawda jest jednak taka, że ogromna
(Chasan-Taber, Tabachnick 1999). Twór- większość przestępców seksualnych ni-
cy tej nowatorskiej akcji przeanalizowali gdy nie trafi za kratki, a ogromna więk-
strategie stosowane w innych skutecz- szość tych, którzy tam trafią, kiedyś wróci
nych inicjatywach realizowanych przez na łono społeczeństwa. Dążenie do tego,
resort zdrowia publicznego i przeprowa- by wykryć, postawić w stan oskarżenia,
dzili badanie ankietowe wśród dorosłej skazać i umieścić dożywotnio w wiezie-
populacji w wybranym regionie geogra- niu większą niż dotychczas liczbę osób
ficznym. Badaniem objęto również peł- dorosłych wykorzystujących seksualnie
noletnich przestępców seksualnych płci dzieci jest nieekonomiczne i niepraktyczne
męskiej. Na podstawie zebranych infor- z prawnego punktu widzenia. Przyjęcie
macji autorzy przygotowali trzy strategie modelu zdrowotnego nie oznacza dekrymi-
interwencji wobec osób wykorzystują- nalizacji nadużyć seksualnych. Nie oznacza
cych innych seksualnie. Jedną z nich by- też, że my jako społeczeństwo przestaliśmy
ło uruchomienie telefonu zaufania dla uważać takie zachowanie za formę wyko-
przestępców i potencjalnych przestęp- rzystywania innych i zło, i przestaliśmy po-
ców. Zwolennicy oddziaływań profilak- tępiać takie zachowanie. Już dzisiaj pró-
tycznych prowadzonych w ramach służ- buje się łączyć oba podejścia: istnieją pro-
by zdrowia (np. Laws 1996, 1999) prze- gramy zachęcające dzieci do ujawniania
konują, że każdy spadek zjawiska wyko- przypadków nadużyć, multidyscyplinar-
rzystywania seksualnego jest krokiem we ne zespoły i ośrodki pomocy zajmujące
właściwym kierunku, nawet jeśli nie uda się rozpatrywaniem zgłoszeń o przestęp-
się uzyskać całkowitego ustania niepożą- stwie, skazywanie i osadzanie w więzie-
danych zachowań u wszystkich przestęp- niach przestępców, programy terapeu-
ców seksualnych, i nawet jeśli nie uda się tyczne więzienne i pozawięzienne, różne
wszystkich schwytać i postawić w stan procedury przymusowego leczenia, spe-
oskarżenia. Kontrowersyjna teoria re- cjalistyczne programy dozoru sądowego
dukcji szkód wysunięta przez Laws a głosi, i warunkowych zwolnień, programy tera-
że należy udostępnić odpowiednie usługi peutyczne dla dzieci i młodzieży z grup
potencjalnym i niezidentyfikowanym prze- wysokiego ryzyka. Istnieją także i inne,
stępcom pozostającym poza kontrolą, bez nie w pełni jeszcze opracowane, wdrożone
12
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
i zbadane kombinacje środków interwencji, Wypracowanie wszechstronnej polityki
takie jak: programy profilaktyczne dla mło- zwalczania zjawiska molestowania seksual-
dzieży, publiczne programy edukacyjne nego dzieci wymaga współpracy wymiaru
skierowane do potencjalnych i aktualnych sprawiedliwości, psychiatrów, resortu zdro-
przestępców, programy terapeutyczne wia i ogółu społeczeństwa na niespotykaną
dla niezidentyfikowanych przestępców itp. dotychczas skalę.
Tłumaczenie: Helena Grzegołowska-Klarkowska
Literatura
Abel G.G., Becker J.V., Cunningham-Rathner J., Mittelman M.S., Rouleau J.L. (1988),
Multiple paraphilic diagnoses among sex offenders, Bulletin of American Academy
of Psychiatry and the Law nr 16, s. 153 168.
Abel G.G., Becker J.V., Mittelman M.S., Cunningham-Rathner J., Rouleau J.L.,
Murphy W.D. (1987), Self-report sex crimes of nonincarcerated paraphiliacs,
 Journal of Interpersonal Violence nr 2, s. 3 25.
Abel G.G., Huffman J., Warberg B., Holland C.L. (1998), Visual reaction time and
plethysmography as measures of sexual interest in child molesters,  Sexual Abuse:
A Journal of Research and Treatment nr 10, s. 81 96.
Abel G.G., Rouleau J.L. (2001), The most recent data from the Abel Assessment, referat
wygłoszony na coroczym spotkaniu International Academy of Sex Research,
Montreal, Quebec, July, Canada.
Ahlmeyer S., Heil P., McKee B., English K. (2000), The impact of polygraphy on
admissions of victims and offenses in adult sexual offenders,  Sexual Abuse:
Journal of Research and Treatment nr 12, s. 123 138.
Association for the Treatment of Sexual Abusers (1997), Ethical Standards and
Principles for the Management of Sexual Abusers, Beaverton, OR: ATSA.
Balon R. (1998), Pharmacological treatment of paraphilias with a focus on antidepressants,
 Journal of Sex and Marital Therapy nr 24, s. 241 254.
Bard L.A., Carter D.L., Cerce D.D., Knight R.A., Rosenberg R, Schneider B. (1987),
A descriptive study of rapists and child molesters: Developmental, clinical and
criminal characteristics,  Behavioral Sciences and the Law nr 5, s. 203 220.
Brownell K.D., Hayes S.C., Barlow D.H. (1977), Patterns of appropriate and deviant
sexual arousal: The behavioral treatment of multiple sexual deviations,  Jounral
of Consulting and Clinical Psychology nr 45, s. 1144 1155.
Bureau of Justice Statistics (1998), National Conference on Sex Offender Registries:
Proceedings of a BJS/SEARCH conference, U.S. Department of Justice,
Washington D.C.
13
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
Chaffin M. (1992), Factors associated with treatment completion and progress among
intrafamilial sexual abusers,  Child Abuse and Neglect nr 16, s. 251 264.
Chasan-Taber L., Tabachnick J. (1999), Evaluation of a child sexual abuse prevention
program,  Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment nr 11, s. 279 292.
Cross T.P., Saxe L. (1992), A critique of the validity of polygraph testing in child
sexual abuse cases,  Journal of Child Sexual Abuse nr 1, s. 19 33.
Davis C.M., Yarber W.L., Bauserman R., Schreer G., Davis S.L. (1998), Handbook of
sexuality-related measures, Sage Publications, Thousand Oaks, CA.
Day D.M., Marques J.K. (1998), A clarificaton of SOTEP s method and preliminary
findings, Reply to Nathaniel McConaghy (Letter to the editor),  Sexual Abuse:
A Journal of Research and Treatment nr 10, s. 162 166.
Epperson D.L., Kaul J.D., Hesselton D. (1998), Final report on the development of the
Minnesota Sex Offender Screening Tool-Revised (MnSOST-R), presentation at the
Association for the Treatment of Sexual Abusers 17th Annual Conference,
October, Vancouver B.C.
Finkelhor D., Asdigian N., Dziuba-Leatherman J. (1995a), Victimization prevention programs
for children: A follow-up,  American Journal of Public Health nr 85, s. 1684 1689.
Finkelhor D., Asdigian N., Dziuba-Leatherman J. (1995b), The effectiveness of
victimization prevention instruction: An evaluation of children s responses to
actual threats and assaults,  Child Abuse and Neglect nr 19, s. 141 153.
Finkelhor D., Hotaling G., Lewis I.A., Smith C. (1990), Sexual abuse in a national
survey of adult men and women: prevalence, characteristics, and risk factors,
 Child Abuse and Neglect nr 14, s. 19 28.
Firestone P., Bradford J.M., McCoy M., Greenberg D.M., Larose M.R., Curry S. (1999),
Prediction of recidivism in incest offenders,  Journal of Interpersonal Violence
nr 14, s. 511 531.
Gordon A., Hover G. (1998), The Twin Rivers sex offender treatment program, w:
W.L. Marshall, Y.M. Fernandez, S.M. Hudson, T. Ward (red.), Sourcebook of
treatment programs for sexual offenders, Plenum Press, New York, s. 3 15.
Groth A.N., Hobson W.F., Gary T.S. (1982), The child molester: Clinical observations,
 Social Work and Human Sexuality nr 1, s. 129 144.
Hanson R.K. (2000), Risk assessment, Association for the Treatment of Sexual Abuse,
Beaverton: OR.
Hanson R.K., Gordon A., Harris A.J.R., Marques J.K., Murphy W., Quinsey V.L., Seto
M.C. (2002), First Report of the Collaborative Outcome Data Project on the
Effectiveness of Psychological Treatment for Sex Offenders,  Sexual Abuse:
A Journal of Research and Treatment nr 14, s. 169 194.
Hanson R.K., Harris A.J.R. (2000), The Sex Offender Need Assessment Rating
(SONAR): A method for measuring change in risk levels, Department of the
Solicitor General of Canada, Ottawa.
Hanson R.K., Thornton D. (1999), Static-99: Improving actuarial risk assessments
for sex offenders. (Users Report 99-02), Department of the Solicitor General of
Canada, Ottawa.
Hanson R.K., Bussiere M.T. (1998), Predicting relapse: A meta-analysis of sexual offender
recidivism studies,  Journal of Consulting and Clinical Psychology nr 66, s. 348 362.
Hare R.D. (1996), Psychopathy: A clinical construct whose time has come,  Criminal
Justice and Behavior nr 23, s. 25 54.
Hare R.D., Harpur T.J., Hakstian A.R., Forth A.E., Hart S.D., Newman J.P. (1990),
The revised psychopathy checklist: Reliability and factor structure,  Psychological
14
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
Assessments: A Journal of Consulting and Clinical Psychology nr 2, s. 338 341.
Hart S.D., Hare R.D. (1997), Psychopathy: Assessment and association with criminal
conduct, w: D.M. Stoff, J. Breiling, J.D. Maser (red.), Handbook of antisocial
behavior, John Wiley & Sons, New York, s. 22 35.
Heim N. (1981), Sexual behavior of castrated sex offenders,  Archives of Sexual
Behavior nr 10, s. 11 19.
Hucker S.J., Bain J. (1990), Androgenic hormones and sexual assault, w: W.L. Marshall,
D.R. Laws, H.E. Barbaree (red.), Handbook of sexual assault: Issues, theories
and treatment of the offender, Plenum Press, New York, s. 93 102.
Knight R.A. (1992), A taxonomy for child molesters, w: W. O Donohue, J.H. Geer (red.),
The sexual abuse of children: Clinical Issues, Vol. 2, NJ: Lawrence Erlbaum
Assoicates, Hillsdale, s. 24 70.
Langevin R. (1990), Sexual anomalies and the brain, w: W.L. Marshall, D.R. Laws,
H.E. Barbaree (red.), Handbook of sexual assault: Issues, theories, and treatment
of the offender, Plenum Press, New York, s. 103 114.
Langevin R., Lang R.A. (1990), Substance abuse among sex offenders,  Annals of Sex
Research Vol. 3, nr 4, s. 397 424.
Laws D.R. (1996), Relapse prevention or harm reduction?,  Sexual Abuse: A Journal of
Research and Treatment nr 8, s. 243 247.
Laws D.R. (1999), Harm reduction or harm faciliation? A reply to Maletzky,  Sexual
Abuse: A Journal of Research and Treatment nr 11, s. 233 241.
Letourneau E.J. (1999), Comparison of sex offender disclosure prior to and during
polygraph assessment, Workshop presentation at the 15th Annual Midwest
Conference on Child Sexual Abuse and Incenst, October, Madison WI.
Maguire K., Pastore A.L., red. (1998), Sourcebook of criminal justice statistics 1997,
U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics, Washington, DC: USGPO.
Marques J.K. (1999), How to answer the question  Does sexual offender treatment
work? ,  Journal of Interpersonal Violence Vol 14, nr 4, s. 437 451.
Marques J.K., Nelson C., West M.A., Day D.M. (1994), The relationship between
treatment goals and recidivism among child molesters,  Behaviour Research and
Therapy nr 32, s. 577 588.
Marshall W.L., Fernandez Y.M., Hudson S.M., Ward T. (1998), Sourcebook of
treatment programs for sexual offenders, Plenum Press, New York.
Marshall W., Eccles A. (1991), Issues in clinical practice with sex offenders,  Journal
of Interpersonal Violence , nr 6, s. 68 93.
Marshall W.L., Barbaree H.E., Eccles A. (1991), Early onset and deviant sexuality in
child molesters,  Journal of Interpersonal Violence nr 6, s. 323 335.
McMahon P.M., Puett R.C. (1999), Child sexual abuse as a public health issue:
Recommendations of an expert panel,  Sexual Abuse: A Journal of Research and
Treatment nr 11, s. 257 266.
Moro P.E. (1998), Treatment for Hispanic sexual offenders, w: W.L. Marshall, Y.M.
Fernandez, S.M. Hudson, T. Ward (red.), Sourcebook of treatment programs for
sexual offenders, Plenum Press, New York, s. 445 456.
Murphy W.D. Peters J.M. (1992), Profiling child sexual abusers: Psychological
considerations,  Criminal Justice and Behavior nr 19, s. 24 37.
Nichols H.R., Molinder I. (1986), MSI II: Multiphasic Sex Inventory Handbook,
Available from Nichols & Molinder, 437 Bowes Dr., Tacoma, WA, 98466.
O Connell M.A. (2000), Polygraphy: Assessment and community monitoring, w:
D.R Laws, S.M. Hudson, T. Ward (red.), Remaking relapse prevention with sex
15
Chaffin, Letourneau, Silovsky / Dorośli sprawcy wykorzystywania ...
offenders, CA: Sage, Thousand Oaks, s. 285 302.
Pithers W.D. (1990), Relapse prevention with sexual aggressors: A method for maintaining
therapeutic gain and enhancing external supervision, w: W.L. Marshall, D.R. Laws
(eds), Handbook of sexual assault: Issues, theories, and treatment of the offender,
Plenum Press, New York, s. 343 361.
Prentky R., Edmunds S.B. (1997), Assessing sexual abuse: A resource guide for
practitioners, VT: The Safer Society Press, Brandon.
Quinsey V.L, Khanna A., Malcolm P.B. (1998), A retrospective evaluation of the regional
treatment centre sex offender treatment program,  Journal of Interpersonal Violence
nr 13, s. 621 644.
Quinsey V.L., Harris G.T., Rice M.E., Cormier C.E. (1998), Violent offenders: Appraising
and managing risk, American Psychological Association, Washington DC.
Rice M.E., Harris G.T., Cormier C.E. (1992), Evaluation of a maximum security
therapeutic community for psychopaths and other mentally disordered offenders,
 Law and Human Behavioral nr 16, s. 399 412.
Salter A.C. (1988), Treating child sex offenders and victims: A practical guide, CA: Sage
Publications, Newbury Park.
Seto M.C., Barbaree H.E. (1999), Psychopathy, treatment behavior, and sex offender
recidivism,  Journal of Interpersonal Violence nr 14, s. 1235 1248.
Smith D.W., Letourneau E.J., Saunders B.E., Kilpatrick D.G., Resnick H.S., Best C.
(2000), Delay in disclosure of childhood rape: Results from a national survey,
 Child Abuse and Neglect nr 24, s. 273 287.
Studer L.H., Reddon J.R. (1998), Treatment may change risk prediction for sexual
offenders,  Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment nr 10, s. 175 182.
Ward A., Hudson S.M., Marshall W.L. (1996), Attachment style in sex offenders:
A preliminary study,  Journal of Sex Research nr 33, s. 17 26.
Washington State Institute for Public Policy (1998), Sex Offenders in Washington State
 1998 Update, Olympia, WA: Document #98-08-1101.
16