Z historii Żydów w Lublinie
Lublin, ze względu na swoje położenie na szlaku handlowym, był zapewne jedną z
pierwszych osad Małopolski, w której osiedlili się Żydzi. Okres utworzenia się tu
zorganizowanej gminy żydowskiej trudno ustalić. Niektórzy historycy wnioskują, że mogła
ona powstać już w XI w. (Stanisław Wojciechowski). Żydowski historyk Szlomo Banch
Nisenbaum podaje datę 1396 r. W przekazach z
ródłowych zachował się dokument z
1557 r., w którym Żydzi lubelscy powoływali się na przywilej, nadany im w 1336 r. przez
króla Kazimierza Wielkiego. Jan Długosz relacjonuje, że w 1475 r. osiedlił się w Lublinie
rabin Jakub z Trydentu. Wnioskować z tego można, że gmina w owym czasie była już
dość pokaz
na.
Lublin, jako miasto królewskie, posiadał przywilej "de non tolerandis Judaeis", którego
potwierdzenia znane są dopiero od 1518 r. Przywilej ten zabraniał Żydom
zamieszkiwania w obrębie murów miejskich. Prawo posiadania domu w mieście mieli
tylko pojedynczy Żydzi (np. dzierżawca ceł). W związku z tym osiedle starozakonnych
powstało na prywatnych gruntach starościńskich - na przedmieściu Podzamcze przy
północnym stoku wzgórza zamkowego. Znaczny wkład organizacyjny i finansowy w
umocnienie gminy włożył m.in. lekarz Icchak Maj.
Rozkwit gospodarczy, naukowy i kulturalny gminy nastąpił w XVI i pierwszej połowie XVII
w. Kahał lubelski był w owym czasie trzecim, co do znaczenia w Koronie (po krakowskim
i lwowskim). Gmina umacniała się dzięki przywilejom, nadawanym jej przez starostów i
królów. W 1518 r. funkcjonowała już jesziwa (uczelnia talmudyczna), założona przez
Szaloma Szachnę. Przywilej królewski z 1567 r. uprawomocnił działalność tej akademii,
a prowadzący ją mędrcy mogli oficjalnie posługiwać się tytułem "rector". Tenże przywilej
zezwalał na wybudowanie nowej, murowanej synagogi, która nazwana została póz
niej
imieniem pierwszego rektora jesziwy - rabina Szlomo Lurii (zwanego Maharszal).
1
Bóżnica Chewra Nosim, ul. Lubartowska 10
W 1547 r. założona została, jedna z pierwszych w Polsce drukarnia hebrajska, a wkrótce
potem (1578 r.) słynna drukarnia Kalonimusa Joffe, prowadzona przez kilka pokoleń jego
następców. W 1555 r. król potwierdził fakt wcześniejszego już uzyskania przez gminę
parcel pod cmentarz, jatki i szpital. Lublin był siedzibą tzw. Waad Arba Aracot (Sejm
Czterech Ziem). Był to rodzaj parlamentu żydowskiego, działającego w latach 1580-
1764.
Centrum osiedla żydowskiego na Podzamczu stanowił plac bóżniczy przy ul. Jatecznej,
gdzie skupiały się główne instytucje gminy. Z czasem rozrosło się ono w obszerne
miasteczko, zajmując osuszany stopniowo od bagien cały obszar wokół zamku.
W 1602 r. istniało tam sto domów żydowskich. Starozakonni zamieszkiwali również w
jurydyce na Kalinowszczyz
nie.
Podczas najazdu wojsk kozackich (1655 r.) osiedle żydowskie, w większości drewniane,
zostało spalone, więc Żydzi poczęli osiedlać się w obrębie murów miejskich. Usuwani
stąd byli (dekretami z 1761 i 1795 r.) do odbudowującego się sukcesywnie swego miasta
na Podzamczu. Główną ulicą była tu Szeroka (zwana też Żydowską), inne to: Jateczna,
Krawiecka, Podzamcze, Zamkowa, Wąska. Rejon ten został całkowicie zniszczony
podczas II wojny światowej, a na jego miejscu powstał nowy układ ulic.
Minioną epokę przypominają dwie tablice pamiątkowe, ustawione u podnóża góry
zamkowej. Jedna z planem byłego miasta żydowskiego, druga upamiętniająca synagogę
Maharszala. W XIX w. miasto żydowskie na Podzamczu było już zbyt ciasne, żeby
pomieścić wszystkich mieszkańców. Powstały zatem kolejne skupiska ludności
2
żydowskiej. Po tzw. reformach Wielopolskiego (1862 r.), które przyznały Żydom
równouprawnienie, zajęli oni prawie całe Stare Miasto. Już wcześniej tworzyła się wzdłuż
rejonu nowo wytyczonej ul. Lubartowskiej dzielnica zamieszkiwana przez
starozakonnych. W 1829 r. za rogatkami miasta założony został nowy cmentarz
żydowski (obecnie ul. Walecznych). W drugiej połowie XIX w. Żydzi posiadali wzdłuż ul.
Lubartowskiej okazałe kamienice, a także zakłady przemysłowe (browary, młyny,
garbarnie, fabryki tytoniu) i oczywiście dziesiątki sklepików. Największy ruch panował na
placu targowym, pośrodku którego stały jatki (obecnie ul. Świętoduska). W 1886 r.
otwarty został nowy szpital żydowski (obecnie klinika położnicza). Powstawały
reformowane szkoły z nauczaniem w języku polskim i rosyjskim oraz szkoła z językiem
hebrajskim.
Przełom XVIII i XIX w. zaznaczył się silnymi akcentami religijnymi. W Lublinie miał swą
siedzibę słynny przywódca chasydyzmu - cadyk Jaakow Icchak Hurwicz (zm. 1815 r.).
Jego grób na starym cmentarzu żydowskim jest dotąd miejscem pielgrzymek Żydów z
całego świata.
W drugiej połowie XIX w. ludność żydowska Lublina, licząca 8,7 tys. osób, stanowiła
56% mieszkańców miasta.
W okresie międzywojennym społeczność żydowska Lublina reprezentowała, typowy dla
dużych miast, przekrój poprzez wszystkie grupy - od ortodoksów po asymilatorów. Z
jednej strony, gmina lubelska była nadal ważnym ośrodkiem religijnej tradycji. W owym
czasie istniało tu około stu synagog i domów modlitwy oraz dziesiątki chederów z
tradycyjnym nauczaniem religijnym. Wydarzeniem na ogromną skalę było otwarcie w
1930 r. wyższej uczelni talmudycznej z nowymi metodami nauczania. Twórcą Jesziwat
Chachmej Lublin (Uczelni Mędrców Lublina) był rabbi Meir Szapiro. Jej ogromny gmach
(róg ul. Lubartowskiej i Unickiej) służy obecnie Akademii Medycznej.
Wyższa Uczelnia Rabinacka
Z drugiej strony, funkcjonowała sieć nowoczesnych szkół, np. koedukacyjne gimnazjum
Szperowej, Gimnazjum Humanistyczne z osobnymi siedzibami dla dziewcząt i chłopców.
3
Budynki, w których mieściły się te szkoły, znajdują się przy obecnych ulicach: Zamojskiej,
Radziwiłłowskiej, Niecałej. Istniały liczne towarzystwa społeczne, kluby sportowe, prasa.
Funkcjonowało szesnaście drukarni żydowskich, które wydawały osiemnaście różnego
rodzaju czasopism. Najważniejszym z nich był dziennik "Lubliner Tugblat" ("Dziennik
Lubelski"). Poszczególne grupy społeczne reprezentowane były przez swoje partie
polityczne - od religijno - ortodoksyjnej po komunistyczną. Żydowski Lublin tamtych dni
przybliża wydana w 1990 r. książka Róży Fiszman-Sznajdman "Mój Lublin".
W ciągu ostatnich dwu stuleci społeczność żydowska Lublina wydała wiele słynnych
osobistości. Należą do nich: Zalkind Horowitz, Emil Mejerson, Szlomo Baruch
Nisenbaum, Nachum Blumental; pisarze - Malwina Mejerson, Anna Langfus (nagroda
Goncourtów), Jakub Glatsztejn; malarz Symcha Trachter; działaczki społeczne - Bela
Szapiro i Bela Dobrzyńska.
Należy wspomnieć też o Wieniawie, podmiejskiej osadzie (kiedyś własności Wojciecha
Oczki, lekarza na jagiellońskim Wawelu), od 1916(18?) dzielnicy Lublina, gdzie co
najmniej od XVIII w. istniała osobna gmina żydowska, posiadająca własną synagogę,
cmentarz i inne niezbędne instytucje. W 1856 r. mieszkało tam tysiąc Żydów, którzy
stanowili ponad 90% ludności tej osady. Stąd wywodziła się rodzina słynnego skrzypka,
Henryka Wieniawskiego. Podczas II wojny światowej żydowska część Wieniawy została
zrównana z ziemią. Na tym miejscu znajduje się obecnie stadion "Lublinianki", ten sam,
gdzie w połowie lat 70-tych finiszował w czasie Wyścigu Pokoju Ryszard Szurkowski na
28 minut przed peletonem.
Getto w Lublinie. Rok 1941
4
W 1939 r. wśród 122 019 mieszkańców Lublina ludność żydowska liczyła 42 830 osób
(31%). Od końca 1941 r. hitlerowcy rozpoczęli systematyczną akcję eksterminacji
Żydów, której końcowym aktem była likwidacja getta 9. listopada 1942 r. Ponad 40 tys.
Żydów Lublina poniosło śmierć w obozach zagłady w Bełżcu i na Majdanku oraz w Lesie
Krępieckim nieopodal miasta. Ich zagładę upamiętnia plac Ofiar Getta (pomiędzy ulicami
Lubartowską a Świętoduską). Przy ul. Lubartowskiej 10, w jedynej bóżnicy, jaka
przetrwała do dziś, istnieje Izba Pamięci ze skromnym zbiorem pamiątek, dotyczących
historii i kultury lubelskich Żydów.
Robert Kuwałek
5