Agresja – zachowanie występujące w kontekście interpersonalnym pomiędzy dwojgiem lub więcej ludzi.
Celem lub skutkiem jego zachowania jest wyrządzenie dolegliwości drugiemu organizmowi, co w praktyce oznacza, że jest ono skierowane przeciwko innym ludziom lub innemu człowiekowi.

I. Przyczyny zachowania agresywnego.

1. Sygnały wywoławcze agresji.
Wg teorii Berkowitza elementami występującymi w sytuacjach agresywnych i odpowiedzialnymi za jego wywołanie są sygnały wywoławcze agresji. Stwierdza on, że współzależność między frustracja a agresja nie jest prosta i bezpośrednia. Pośród czynników interweniujących za najważniejsze uważa się „sygnały wywoławcze agresji”. Popędy takie jak gniew nie prowadzą do charakterystycznego dla nich zachowania dopóki nie zadziałają odpowiednie sygnały wyzwalające. Sygnałami takimi są bodźce w pewnym stopniu skojarzone z bodźcami wywołującymi gniew, lecz nie muszą być one obecne fizycznie w sytuacji, ani też skojarzenie nie musi się opierać tylko na fizycznym podobieństwie. Osoba sfrustrowana może przejawiać agresję po przypomnieniu sobie doznanej od kogoś frustracji. Osoba frustrująca jest wówczas obecna niejako symbolicznie w sytuacji i działając jako symboliczny bodziec wywołuje agresję. Sygnały wyzwalające agresję mogą stanowić warunek nie tylko konieczny, ale i wystarczający by wystąpiła reakcja agresywna. Teoria ta dotyczy zjawiska tak zwanej agresji przemieszczonej, skierowanej na obiekt inny niż ten, który stanowi oryginalne źródło frustracji.

2. Interpretacja sytuacji frustrującej oraz emocje wywołane frustracją.
Nie każde zdarzenie jest dla dwojga różnych ludzi w jednakowym stopniu frustrujące, nie każda frustracja prowadzi do agresji, ponieważ wywołane przez nią emocje mogą na to nie zezwolić. Dopiero sytuacja odpowiednio spostrzeżona i oceniona jako przeszkoda w dążeniach człowieka możemy nazwać frustracją. Agresja stanowi jedną z możliwych reakcji na frustrację i zachodzą wówczas, gdy gniew jest zasadnicza dominanta pobudzonych reakcji emocjonalnych. Celem tego zachowania będzie sprawianie bólu, krzywdy, dolegliwości drugiemu człowiekowi. Nie każda frustracja prowadzi do agresji, a jeśli już dochodzi do agresji, jest to jej charakterystyczna postać- zachowanie poprzedzone zachowaniem gniewnym i ukierunkowanym na szkodę wyrodzona drugiemu człowiekowi. Wg Buss’a istnieje cały szereg innych bodźców wywołujących agresję: atak, bodźce drażniące i nieprzyjemne, które wywołują gniew, co w konsekwencji prowadzi do agresji. Ten rodzaj agresji Berkowitza nazwał „agresją gniewną”.

3. Imitacyjne uczenie się zachowania agresywnego.
Istnieje wiele czynników wpływających na zależność między obserwowaniem agresji a późniejszym zachowaniem agresywnym.
a. Zarówno u dzieci jak i u dorosłych obserwowanie agresji zwiększa prawdopodobieństwo późniejszego zachowania agresywnego. Wpływ ten jest większy w przypadku, gdy obserwowana agresja jest nagrodzona lub kończy się sukcesem.
b. Im bardziej obserwowana scena agresywna ma cechy realistyczne(film rysunkowy, scena z fabularnego filmu), tym większy wpływ na późniejsze wystąpienie agresji. Obserwowanie autentycznej bójki lub ataku agresji wywiera najsilniejszy skutek, najbardziej zwiększając prawdopodobieństwo późniejszego zachowania agresywnego.

4. Agresywność
Jeśli w identycznej sytuacji eksperymentalnej mającej na celu wywołanie zachowania agresywnego postawimy 2 osoby, tu u jednej z nich możemy oczekiwać agresji z większym a u drugiej z mniejszym prawdopodobieństwem. Tę właściwość określa się jako agresywność jednostki. Ujmowana w ten sposób wartość ta ma charakter ciągły i, odpowiednio – każdego osobnika można umiejscowić w dowolnym punkcie linii, której jednym krańcem będzie zupełny brak agresywności, a drugiej agresywność „pełna” – oznaczająca, że w każdej sytuacji osoba taka zakwalifikowana reaguje agresją.
Agresja rodzi agresję przez stopniowe utrwalanie się pewnego charakterystycznego sposobu interpretacji otoczenia. Oprócz nawyku agresywnej interpretacji można także mówić o nawyku agresywnego zachowania występującego w odpowiedzi na określoną sytuację lub bodziec.
Buss twierdzi, że siłę nawyku atakowania, (czyli stopień agresywności) wyznaczają czynniki:
a) Częstotliwość uprzedniego działania na jednostkę czynników wywołujących gniew i poprzedzających agresję
b) Wzmocnienie (nagromadzenie) reakcji agresywnych
c) Wzmocnienie społeczne
Normy postępowania podtrzymywane przez grupę, do której należy jednostka, mają olbrzymi wpływ na kształtowanie się nawyku agresywnego i działają w trojaki sposób:
 dostarczają wzorców zachowania agresywnego, które wyuczone być mogą drogą imitacyjnego uczenia się,
 dostarczają częstych prowokacji do agresji, ponieważ członkowie grupy uznający agresywne zachowywanie się za pożądane często zachowują się agresywnie wobec siebie
 aprobata agresji przez grupę stanowi ważną dla jednostki nagrodę i wzmacnia silne relacje agresywne
 wrodzone predyspozycje biologiczne

II. Sposoby przejawiania się agresji.

1. Agresja i wrogość – formy zachowania agresywnego.
W literaturze terminu agresja i wrogość z reguły używa się zamiennie. Jednak Buss i Durkee rozróżniają te terminy na dwa odrębne i niezależne rodzaje zachowania. Wniosek swój oparli na analizie wyników uzyskanych przez zastosowanie kwestionariusza nazwanego Skala Agresji. Kwestionariusz ten podzielony jest na skale odnoszące się do 7 form zachowania agresywnego, oraz 9 pytań dodatkowych mierzących poczucie winy. Kwestionariusz wyróżnia następujące skale zachowań agresywnych:
• skala I „ATAK”- użycie siły i przemocy fizycznej przeciwko innym ludziom.
• Skala II „AGRESJA POŚREDNIA” – tzn. agresja skierowana okrężna drogą na określoną osobę, jak i agresja bezkierunkowa, np. wybuchy złości przejawiające się krzykiem, tupaniem nogami.
• Skala III „IRYTACJA”- gotowość przejawiania negatywnych odczuć za najmniejszym podrażnieniem. Obejmuje takie cechy jak: porywczość, obraźliwość, zrzędliwość.
• Skala IV „ NEGATYWIZM” –jest to zachowanie opozycyjne, skierowane przeciwko autorytetowi lub władzy; może nasilać się od biernego sprzeciwu, aż do aktywnej walki przeciwko prawu, zwyczajowi.
• Skala V „URAZA”- zazdrość i nienawiść do otoczenia za rzeczywiste bądź wyimaginowane pokrzywdzenie.
• Skala VI „PODEJRZLIWOŚĆ”- rzutowanie wrogości na otoczenie wynikające ż przekonania, że inni przynoszą nam krzywdę lub ja planują.
• Skala VII „ AGRESJA SŁOWNA”- wyrażanie negatywnych uczuć wypowiedziami słownymi.
• Skala VIII „POCZUCIE WINY”- wyraża się w niej ewentualne przekonanie badanego, że jest złym człowiekiem, że czyni zło, oraz ujawnia skłonność do odczuwania wyrzutów sumienia za dotychczasowe postępowanie. Zadaniem ósmej skali jest rozstrzygnięcie problemu, jaka jest zależność między skłonnością do zachowania agresywnego w różnych jego postaciach, a tak rozumianym poczuciem winy.
Wyniki badań Skalą Agresji wskazują, iż na agresję składają się takie zachowania jak: skłonność do fizycznego ataku, irytacji, agresja pośrednia i słowna, a dla kobiet dodatkowo negatywizm. Wrogość natomiast wyraża się w dwóch podskalach tego testu: podejrzliwości i urazy, a u kobiet dodatkowo w skali poczucia winy.
Wg Bussa różnica między agresją a wrogością nie sprowadza się tylko do sposobu ich przejawiania się w zachowaniu, lecz także do różnych przyczyn, które je wywołują. Agresja może być wywołana różnymi czynnikami- zarówno atakiem, frustracja i drażniącymi bodźcami, jak też mieć charakter instrumentalny, natomiast wrogość stanowi głownie generalizowaną odpowiedź na ustawicznie powtarzający się atak, jako bodziec mający największą właściwość wywoływania gniewu.
Rozróżniając agresje i wrogość Buss nie zwrócił uwagi na dwie sprawy- nie uwzględnił różnicy, jaka występuje między zachowaniem, czyli agresją a postawą, czyli wrogością. Badacz zapomniał również o rozróżnieniu agresji na otwartą i ukryta. Wrogość opisywana przez Bussa jest „agresją ukrytą”, natomiast „agresja otwarta” jest wyładowaniem pobudzenia agresywnego w sposób otwarty.

2. Agresja w marzeniach i agresja w zachowaniu.
Agresja ukryta przejawia się w marzeniach i wyobraźni, planowaniu zemsty. Ten rodzaj agresji jest wykrywany przy pomocy technik projekcyjnych, które oparte są na mechanizmie obronnym – projekcji. Przyjmuje się, że ludzie mają skłonność do „rzutowania”, „projekcji” swych myśli, dążeń i pragnień na innych ludzi i przypisywaniu im tego, co w rzeczywistości sami odczuwają (tu: test TAT – obrazkowy). Najczęściej używane techniki projekcyjne to:

1) Eksperymentalnie tworzone sytuacje projekcyjne, w których dziecko bawi się lalkami, ż reguły utożsamiającymi jakieś osoby znaczące lub rówieśników (doll – play).
2) Testy percepcji plam nieforemnych, np. sposób postrzegania plam atramentowych – przykładowo: dostrzeganie zarysu drapieżnego zwierzęcia, karabinu, świadczy o agresji i innych odczuciach osoby badanej.
3) Testy apercepcji tematycznej (TAT) – interpretacja kart, obrazków.
• Wytwarzanie u człowieka mechanizmów kontroli zachowania agresywnego poprzez karanie agresji.

III. Wytwarzanie u człowieka mechanizmów kontroli zachowania agresywnego poprzez karanie agresji.

Nawyk agresywnego zachowania powstaje wskutek nagradzania agresji, natomiast wytwarzanie dostatecznie silnych mechanizmów powstrzymujących reakcje agresywne odbywa się w wyniku karania.
Mówiąc o karach, najczęściej mamy na myśli trzy główne ich rodzaje:
• Kary stanowiące bezpośrednią dolegliwość dla człowieka, mające z reguły charakter fizyczny;
• kary polegające na dezaprobacie, potępieniu przez innych ludzi, jeśli tymi osobami są ludzie z którymi jednostka pozostaje w związku uczuciowym (np. rodzice), wówczas mówimy, że kara taka polega na „pozbawieniu miłości”.
• Kara o charakterze wewnętrznym- polega na wyrzutach sumienia, poczuciu winy powstającym wówczas, gdy ktoś postępuje niezgodnie z normami, które zostały zinternalizowane i poprzez to przestrzeganie ich stanowi wewnętrzną potrzebę człowieka (np. uczciwy człowiek, któremu pod wpływem chwili zdarza się przywłaszczyć jakąś rzecz, odczuwa potem wyrzuty sumienia)
Dollard zakłada, że kara powstrzymuje agresję, lecz należy ja ograniczyć pewnymi warunkami, tj.:
• Sposób wymierzania kary – ważne jest, aby kara była wymierzona natychmiast po agresji i przez to warunkowo kojarzona z aktem agresji. Konsekwencja w karaniu zachowania agresywnego i zgodność w tym zakresie między osobami karzącymi tak, aby wspomniane uwarunkowanie było dostatecznie silne. Oczekiwanie kary w sytuacji pobudzenia do agresji wytwarza niepokój na tyle silny, aby tłumił skutecznie otwartą agresję. Buss podkreśla, że kara nie powinna mieć charakter osobistego rewanżu za agresję, ponieważ wówczas odbierana jest jako atak i wywołuje silne pobudzenie do agresji u karanego.
• Rodzaj wymierzanej kary-kary fizyczne są mało efektywne w tłumieniu agresji w porównaniu z karami polegającymi na pozbawieniu aprobaty i miłości ze strony osób znaczących (rodziców). Kary fizyczne stanowią dodatkowy model zachowania agresywnego; natomiast kary opierające się na dezaprobacie dużo skuteczniej powodują u karanego internalizację norm (uwewnętrznienie norm i zasad, przyjęcie ich i zaakceptowanie jako własne). Metody oparte na miłości wyraźnie ułatwiają rozwój sumienia i internalizację zakazów społecznie nieaprobowanego zachowania.
• Stosunek karanego do osoby karzącej- w przypadku pozytywnego stosunku emocjonalnego między karanym a karzącym skuteczniejsze są kary formalne wymierzone na podstawie obowiązujących przepisów i regulaminu, pozbawione akcentu osobistego rewanżu. W przypadku, gdy brak jest pozytywnej więzi między karzącym a karanym najefektywniejsze są kary nieformalne, mające charakter osobistego ataku lub rewanżu. W oparciu o system kar i nagród dokonuje się socjalizacji zachowania agresywnego. Sears, Maccoby i Lewin twierdzą, iż zasadnicze znaczenie w zmniejszaniu agresywności u dzieci ma nie tyle częstotliwość i surowość kar, co nieprzyzwalanie na zachowanie agresywne i dezakceptacja tego zachowania przez rodziców. Rodzice najmniej przyzwalający na agresję i stosujący najmniej ostre kary za agresje maja najmniej agresywne dzieci.
Gdy kara za agresje przychodzi z „zewnątrz”, wówczas człowiek unika zachowania agresywnego tylko w tych sytuacjach, których są bardzo podobne lub identyczne ż tymi, w których za takie zachowanie go karano. „Zewnętrzna” kontrola zachowania agresywnego skuteczna będzie w stosunkowo nielicznych sytuacjach, w których obawa kary będzie dostatecznie silna. Można, więc przypuszczać, że jednostki, które charakteryzuje „zewnętrzna” kontrola zachowania będą bardziej agresywne od tych, u których kontrola taka opiera się na zinternalizowanych wartościach. Nie tylko karanie za agresję zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia agresji w przyszłości. Podobny efekt osiągnąć można przez zademonstrowanie nieagresywnych sposobów zachowania.
Najefektywniejszym sposobem eliminowania zachowania agresywnego jest wzmacnianie nieagresywnych zachowań i tworzenie w ten sposób nawyków nieagresywnego zachowania.

Cechy charakteryzujące osobę agresywną
• W specyficzny sposób odbiera i interpretuje sytuację zewnętrzną. Traktuje rozmaite sytuacje jako funkcjonalnie równoważne i prowokujące do agresji- bądź to dostrzegając w nich więcej niż inni, sygnałów wywoławczych agresji (łatwo kojarzy aktualne bodźce ż tymi, które uprzednio wywołały gniew), bądź też łatwo interpretuje sytuacje jako frustrujące lub zagrażające.
• Posiada silnie utrwalony nawyk agresywnego zarachowania. Nawyk ten powstawać może przez uczenie się agresji za pomocą obserwacji i naśladownictwa, a także przez nagradzanie zachowań agresywnych. Wytworzone w ten sposób mechanizmy nawykowe sumują swe działanie w każdym akcie agresywnego zachowania wywołanym konkretna sytuacją.
• Posiada słabo utrwalone mechanizmy kontroli zachowania agresywnego. Osoba agresywna odznacza się brakiem pewnych potrzeb społecznych, takich jak potrzeba przynależności i akceptacji, że strony innych ludzi, potrzeba związku emocjonalnego, wskutek czego pewne nagrody i kary oparte na dezaprobacie i odrzuceniu nie działają efektywnie, co prowadzi do słabej internalizacji norm i wartości społecznych. U osób agresywnych zachowanie kontrolowane jest raczej przez czynniki zewnętrzne, głównie przez oczekiwanie kary za agresję.
• Osoby agresywne odznaczają się pewną predyspozycją wrodzona, polegającą na tym, że pobudzone sytuacją emocjonalna emocje (gniew)osiągają duże natężenie.



IV. Przebieg i struktura czynności agresywnej

1. Badacze zajmujący się agresją od strony osobowościowej operują pojęciem globalnym i niezróżnicowanym, natomiast zwolennicy kierunku behawioralnego wyodrębnili różne rodzaje lub postacie agresji. Dzieląc to zachowanie na klasy, doszli do wniosku, że nie wszystkie ż nich są poprzedzone frustracją.
Wyróżniamy:
 Agresję instrumentalną - która jest podobna w swej istocie do każdej innej reakcji instrumentalnej. Do wzmocnienia jej służyć mogą takie bodźce jak pożywienie, sex, woda, pieniądze, likwidacje nieprzyjemnego lub szkodliwego bodźca. Zachowanie to jest ukierunkowane na osiągnięcie określonego celu, innego niż krzywda i ból wyrządzone drugiej osobie, a agresja jest tylko instrumentem realizacji tego celu.
 Agresja gniewna – wywołana frustracją, jest zachowaniem zmierzającym do wyrządzenia komuś krzywdy. Według koncepcji Berkowitza frustracja wywołuje zawsze silniejszy lub słabszy gniew, gdy emocja przeważy nad innymi, dochodzi wówczas do zachowania agresywnego. Gniew jest podstawowym czynnikiem napędowym zachowania agresywnego. Rola emocji w występowaniu zachowań agresywnych nie jest do końca poznana, dlatego też możemy mówić o istnieniu agresji emocjonalnej.
 Agresja emocjonalna (zamiast gniewnej). Jest to zachowanie ukierunkowane na cel, który stanowi wyrządzenie krzywdy drugiemu człowiekowi. Osiągnięcie takiego celu powoduje obniżenie poziomu napięcia emocjonalnego (gniewu), co stanowi dla jednostki nagrodę i może wytworzyć wtórnie nabyty motyw (cel) agresji emocjonalnej
Agresja jest zachowaniem, które może posiadać w mniejszym lub większym stopniu nasilone cechy instrumentalne,(ukierunkowane na dowolny cel realizujący jakość potrzeby jednostki); oraz równolegle występujące cechy „emocjonalne” (zmierzać będzie do specyficznego celu, którym będzie sprawianie komuś krzywdy – powstanie takiego zachowania jest ściśle związane z emocjami wywołanymi frustracją.
Pojęcie „cech” instrumentalnych i emocjonalnych odnosi się do dwóch odrębnych mechanizmów energetyzujących i kierunkujących zachowanie. Każde działanie pobudzane jest przez określony rodzaj kar i nagród, które w przypadku działania instrumentalnego możemy łatwo określić.

2. Motywy agresji.
 Emocjonalnej – celem działania jest krzywda, która agresor pragnie wyrządzić swojej osobie. Program działania określa sposób osiągnięcia tego celu za pomocą agresji słownej, fizycznej, biernej.
 Instrumentalnej – celem jest zaspokojenie dowolnej potrzeby, osiągnięcie dowolnego celu innego niż krzywda ludzka. Program czynności określający jej przebieg, decyduje o tym, czy mamy do czynienia z agresją. Wyrządzenie krzywdy drugiemu człowiekowi jest wkalkulowane w działanie agresora i stanowi narzędzie za pomocą, którego osiąga swój zamierzony cel.
Motywy agresji emocjonalnej i instrumentalnej występują obok siebie, regulując przebieg każdego zachowania agresywnego, są także funkcjonalnie współzależne, a każdy ż nich może powstać na podłożu drugiego. Gdy mamy do czynienia ż agresywna motywacja emocjonalną specyficzny jest niejako „agresywny” cel czynności, samo zachowanie może przybierać najróżniejsze formy. Czynności emocjonalno – agresywne różnią się od czynności nieagresywnych celami działania, podczas, gdy programy działania mogą być identyczne w obu przypadkach. Motywy agresji instrumentalnej mogą zawierać nieograniczona rozmaitość celów działania; znajomość ich nie powie nic o agresywnym charakterze czynności. Do tego jednak potrzebna jest znajomość programu czynności- sposobu, w jaki sposób człowiek zamierza osiągnąć swój cel. Jeżeli osiągnie go, wyrządzając przy tym krzywdę innym ludziom, jego zachowanie kierowane będzie motywem agresji instrumentalnej. Program agresywnej czynności instrumentalnej tym różni się od programu nieagresywnego działania instrumentalnego dróg realizacji pewnych zamierzeń nie wybiera się takich, które krzywdziłyby innych ludzi. Cele instrumentalnych czynności agresywnych i nieagresywnych są identyczne, programy- różne.

3. W odniesieniu do agresywnej motywacji emocjonalnej proces uczenia się kształtuje ją na trzy różne, powiązane, ze sobą sposoby:
1. Wpływa na program czynności, czyli decyduje o sposobie realizacji celu „emocjonalnego”, który stanowi chęć wyrządzenia krzywdy ofierze agresji.
2. Utrwala związek między celem emocjonalnego działania agresywnego a sposobami jego osiągnięcia.
3. Stanowi przyczynę „wtórnego” nabywania emocjonalnych celów działania agresywnego, a stąd „wtórnych” motywów agresji emocjonalnej.