Janina Makota
ZNACZENIE EGIPSKICH PIRAMID
Kultura starożytnego Egiptu jest już tylko reliktem historycz-
nym, zostały jednak po niej monumentalne pomniki, zwłaszcza
piramidy, które - trwając od tysiącleci - kuszą swą tajemnicą i do-
magają się uwagi badaczy. Jak mamy patrzeć na piramidy dzisiaj -
wobec braku kontynuacji starej kultury? Kiedyś stanowiły one
wyraz potęgi faraonów i ogólnie - egipskiego państwa. Tu ocena
rodzimych twórców kultury różnić się może diametralnie od kogoś
stojącego z boku, w dodatku o mentalności praktycznej. Przy-
kładem może być wypowiedz
rzymskiego historyka Pliniusza,
który nazwał piramidy  bezużyteczną i głupią manifestacją królew-
skiego bogactwa"!.
1
Cyt. za: Alan F. Alford, Zagadka dwunastej planety, Warszawa, Wydawnic-
two Amber 2001, s. 151.
Zapewne określimy piramidy jako szczególnego rodzaju dzieła
architektury i ocenimy je jako układy bryl, realizujące określone
jakości estetyczne. Egipcjanie mieli jednak na oku raczej cel,
któremu piramidy miały służyć; względy estetyczne - jeżeli
w ogóle były brane pod uwagę - były podporządkowane użytecz-
ności budowli, a nie odwrotnie.
Sens nadawany jest dziełom przez twórców, do których należą
zarówno projektodawcy, jak i wykonawcy (ci ostatni niekoniecznie
w całości zespołów). Po co budowano piramidy? Tu absolutnie nie
pomoże dodatkowe pytanie: po co my stawialibyśmy takie budow-
le? Bo nie stawialibyśmy ich wcale. Trzeba nam po prostu wniknąć
w mentalność ówczesnego społeczeństwa i odmienny od naszego
sposób odczuwania i obrazowania. Tyle do nas dotarło, że ówczes-
ne społeczeństwo znało i aprobowało związek piramid z religią,
chociaż to, co się w nich dokonywało, mogło nie wychodzić poza
kręgi kapłanów i przedstawicieli władzy.
Pisanych z
ródeł jest niewiele, a te, które się zachowały, są mało
zrozumiałe. W tej więc niekorzystnej sytuacji jeden ze współczes-
nych badaczy, Alan F. Alford, zakwestionował główne stwierdzenie
egiptologów i sam postanowił się zmierzyć z zagadką piramid.
Zaczął od badania samych obiektów.
448 Na początku swej obszernej książki autor wylicza i charaktery-
zuje siedem głównych piramid. Trzy z nich są w Gizie, dwie
w Dahszur i tych pięć piramid tworzy odrębną kategorię. Najdos-
konalsza w swoim rodzaju jest Wielka Piramida w Gizie, zbudowa-
na z ogromnych kamiennych bloków i odznaczająca się nadzwy-
czajną precyzją obróbki. Alford nie podziela oficjalnego stanowis-
ka, jakoby Wielką Piramidę zbudował faraon Chufu (Cheops), syn
Snofru z IV dynastii (rzekomo przemawiający za tym napis uważa
za sfałszowany przez angielskiego pułkownika, Howarda Vyse'a
(1784-1853)). Wysuwa hipotezę, że piramidę zbudowała jakaś
zaawansowana, lecz wędrowna rasa jeszcze w okresie przeddynas-
tycznym. Faraon Chufu sobie WielkÄ… PiramidÄ™ jedynie zaadopto-
wał.
A oto dane dotyczące Wielkiej Piramidy: jej wysokość wynosi
146,59 m, bok podstawy 230,33 m, objętość 2583283 m3, kąt
nachylenia 51°50'; orientacja astronomiczna: odchylenie o 4' od
północy (bezprecedensowa dokładność). Trzeba zwrócić uwagę
nie tylko na bezwzględne wielkości, ale także na ich relacje
z wielkościami naszej planety.
Zmierzony przez Cole'a obwód Wielkiej Piramidy wynosi 921,45 me-
tra, co odpowiada współcześnie ustalonej długości równej połowie mi-
Janina Makota
nuty obwodu Ziemi na równiku (...). Płynie stąd wniosek, że obwód
Wielkiej Piramidy jest modelem równika Ziemi w skali 1:43200 (360
stopni x 60 minut x 2)2.
Wysokość Wielkiej Piramidy odzwierciedla także biegunowe
spłaszczenie Ziemi. A zatem piramida ta przedstawia północną
półkulę w skali 1:43200. Wybrano taką skalę, bo 24 godziny mają
86400 sekund.  Egipcjanie uważali (...) liczby 10 i 12 za symbolicz-
nie «doskonale i dzielili koÅ‚o na 360°. A zatem jest bardzo maÅ‚o
prawdopodobne, aby tylko przypadkowo wybrano dla skali Wiel-
kiej Piramidy wartość 10 x 12 x 360 = 43200"3. Okazuje się, że
Wielka Piramida jest miniaturowym modelem Ziemi.
W Piramidzie jest szereg pomieszczeń, których przeznaczenia
trudno dociec. Zwraca uwagÄ™ tak zwana Wielka Galeria (z niszami
i zagłębieniami), o szerokości 2 i wysokości 8 metrów. Bloki
Galerii są nachylone równolegle do korytarza (to nowatorska
konstrukcja). Tak zwana Komora Króla ma strop płaski, a jego
zbudowanie wymagało granitowych bloków o długości 5,5 m. Jak
zdołano podnieść tak ciężkie bloki na odpowiednią wysokość?
Nie wszystkie póz
niejsze piramidy stosowały te same propor-
cje liczbowe (każda liczba miała u Egipcjan znaczenie symbolicz-
ne). Faraon Snofru, na przykład, nadał zbudowanym przez siebie 449
piramidom (A
amanej i Czerwonej) proporcje różniące się od tych,
jakie zastosowano w Wielkiej Piramidzie:
(...) dwa kąty nachylenia ścian Piramidy A
amanej zostały celowo do-
brane tak, aby cała jej forma wyrażała wartość 3,5 pi, odmienną od war-
tości 4 pi Wielkiej Piramidy. Ta właściwość wskazuje, że związek
z Sethem (7) został tu przeciwstawiony Ozyrysowi (8). (...) cala forma
[Piramidy A
amanej] zawierała w sobie zakodowaną wartość 3,5 pi,
symbolizujÄ…cÄ… liczbÄ™ 7 Setha. (...) [Zdaniem autora] Snofru celowo zbu-
dował Piramidę A
amaną jako świętokradczą piramidę Setha w taki
sposób, że jej symbolika nie była zrozumiała dla niewtajemniczonych4.
Jeśli chodzi o Piramidę Czerwoną, to
jej mniejszy kąt nachylenia ścian odpowiada wartości 3 pi, symboli-
zując w ten sposób Ziemię (w przeciwieństwie do 3,5 pi Setha oraz 4 pi
2 Tamże, s. 301.
3 Tamże, s. 302-303.
4
Tamże, s. 365.
Znaczenie egipskich piramid
Ozyrysa). (...) interesujące są (...) rozmiary podstawy, gdyż liczba 460
[łokci] niewątpliwie została dobrana celowo jako wielokrotność liczb 6
i 7, Ziemi i Setha5.
Piramidy jako  miejsca wznoszenia się" były w istotny sposób
związane z wierzeniami religijnymi, toteż zrozumienie konstrukcji
i roli tych budowli wymagało zagłębienia się w staroegipską religię
i mitologię. Autor - głównie na podstawie Tekstów Piramid, który-
mi były pokryte ściany piramid V i VI dynastii - przedstawił wcho-
dzące tu w grę koncepcje religijne, zwracając szczególną uwagę na
przekonania o losie człowieka po śmierci. Już na samym początku
badań autor zorientował się, że staroegipska religia nie miała
charakteru solarnego - wbrew oficjalnemu stanowisku egiptolo-
gów - lecz była zorientowana raczej na planety i gwiazdy. Koncep-
cja życia po śmierci miała charakter astronomiczny, a tak zwani
bogowie prawdopodobnie symbolizowali ciała niebieskie.
Z całej mitologii można tu zwrócić uwagę tylko na te koncepcje,
które są istotne dla zrozumienia przeznaczenia piramid. Dwa
główne bóstwa to Horus i Seth.
Mówiąc w uproszczeniu, Horus był siłą dobra, zaś Seth reprezentował
450 siły zła i był powszechnie kojarzony z chaosem we wszystkich for-
mach, jakich dostarcza natura z trzęsieniami ziemi, piorunami i błys-
kawicami. Ale czy ci dwaj bogowie byli tylko siłami natury?6
Mit zaczyna się nie od Horusa, lecz od jego ojca Ozyrysa, który był bra-
tem Setha. Ozyrys i Seth rywalizowali o względy swojej siostry Izydy,
a w rzeczywistości o panowanie nad Egiptem7.
Wywiązuje się walka między braćmi i Seth podstępnie dopro-
wadza do śmierci Ozyrysa. Gdy dorósł, syn Ozyrysa, Horus, zmie-
rzył się z Sethem. Zawarty w micie opis bitwy między Horusem
a Sethem to opis potężnych zmagań, nie stroniący od drastycznych
szczegółów, gdy Seth błyskawicą pozbawia Horusa oka, a Horus
odcina Sethowi jądra. Wszystko zaczyna nabierać innego sensu,
gdy autor przypisze bitwie charakter kosmiczny. Według tej nowej
hipotezy bogowie będą rozumiani jako planety, którym przydarzy-
Å‚a siÄ™ kolizja. W jej wyniku jedna planeta traci  oko", czyli swego
satelitę, a druga -  jądra", czyli dwa swoje księżyce (satelity). To
5
Tamże, s. 365.
6 Tamże, s. 127.
7
Tamże.
Janina Makota
stwierdzenie oznacza, że między planetami Horusem i Sethem
doszło do wymiany satelitów. Z porównania z babilońskim eposem
Enuma elisz wynika, że protagonistami w niebiańskiej bitwie były
dwie pierwotne planety Układu Słonecznego.
Autor nie spodziewa się, aby jego śmiała interpretacja znalazła
uznanie oficjalnych egiptologów, niemniej jednak obstaje przy niej
jako jedynie racjonalnej. Jej przyjęcie będzie wymagało ponowne-
go przetłumaczenia Tekstów Piramid, które dotychczas, choć
przetłumaczone, były niezrozumiale, bo od początku oparte na
fałszywym założeniu.
A co o kolizji planet mówi astronomia? Tom Van Flandern,
współczesny astronom, na którego się autor powołuje8, stwierdza,
że
istnieje (...) wiele dowodów łączących pas planetoid [między Marsem
a Jowiszem] z planetą, która wybuchła. Są to między innymi ślady eks-
plozji w pasie planetoid, stosunkowo duża prędkość, z jaką poruszają
siÄ™ planetoidy, oraz niezwykle (...) odkrycie, dokonane w latach
1977-1978, że niektóre z nich mają własne satelity9.
Wszystko wskazuje na to, że eksplozji planet było więcej.
(...) scenariusz Van Flanderna przewiduje istnienie pierwotnie dwóch
dużych planet w miejscu obecnego pasa planetoid, odpowiednio
ośmio- i dziesięciokrotnie większych od Ziemi, oraz dwóch planet na
krańcach Układu Słonecznego, odpowiednio dwu- i trzykrotnie więk-
szych od Ziemi10.
Te ostatnie mogłyby być przyczyną eksplozji planet wewnętrz-
nych odpowiednio 250 i 65 milionów lat temu. Szczątki co najmniej
jednej z tych planet-intruzów krążą za Neptunem (to drugi pas pla-
netoid). Powyższy schemat wymaga potwierdzenia przez dalsze
badania, ale uderza w nim zbieżność z egipską mitologią.
Faraon był uważany za ziemskie wcielenie dwóch bogów,
Horusa i Setha. Moc Horusa była większa.
Kiedy (...) król zasiadał na tronie jako Horus, oznaczało to nie tylko
jego rzeczywiste panowanie nad Egiptem, ale również symboliczne
8
Jedno z dzieł Van Flanderna: Dark matter, missing planets, new comets,
North Atlantic Books 1993.
9 A.F. Alford, dz. cyt., s. 179.
10 Tamże, s. 185.
Znaczenie egipskich piramid
panowanie nad całą Ziemią i dlatego król symbolizował inkarnującego
się boga, czyli planetę11.
Wszystkie insygnia i rytuały władzy królewskiej wydają się być
zwiÄ…zane z ideÄ… przywracania kosmicznego porzÄ…dku12.
Wróćmy do roli Wielkiej Piramidy. Nie była ona nigdy miejscem
pochówku faraona. Służyła natomiast rytuałom obejmowania
władzy przez nowego faraona po śmierci poprzednika oraz do prze-
prowadzania duszy tego ostatniego do  metafizycznego" Duat
(nieba). SÅ‚owo  metafizyczny" ma tu chyba stary Arystotelesow-
ski sens:  niefizyczny",  pozafizyczny".
Prawo króla do tronu wynikało ze śmierci poprzedniego króla, który
stawał się zmarłym bogiem Ozyrysem w sensie metafizycznym. Z chwi-
lą jego śmierci następowały równocześnie dwa zjawiska. Z jednej strony
zmarły król, jako Ozyrys, przekazywał swoje ka, czyli energię życiową,
nowemu, żyjącemu Horusowi-królowi. Z drugiej zaś strony stary,
zmarły król, jako Ozyrys, wstępował do metafizycznego Duat, gdzie pla-
nety Pierwszego Razu odzyskiwały swoją doskonałą formę (...)13.
W swych wierzeniach Egipcjanie nie cofajÄ… siÄ™ poza ostatni akt
452 stworzenia, dzięki któremu powstał obecny stan Wszechświata.
Niebieskie Duat to  równoległy [do ziemskiego] metafizyczny
świat, w którym wszystkie planety i satelity, biorące udział w kos-
micznej bitwie, mogą wrócić do pierwotnego stanu"14.
Wielka Piramida służyła zatem wniebowstąpieniu i planetarne-
mu zmartwychwstaniu faraona. Jedna z głównych tez autora głosi,
że  podróż w zaświaty była odtworzeniem wydarzeń, które spro-
wadziły Ozyrysa na Ziemię, w odwrotnej kolejności"!5. Piramida
umożliwiała królewskiej duszy (ba) wzniesienie się z Ziemi do
Duat. Reprezentowała Ziemię, była jej symbolem. Ale czy była
symbolem Ziemi jako planety istniejącej tu i teraz? Autor sądzi, że
raczej reprezentowała Ziemię  metafizyczną", przywróconą do
doskonalej pierwotnej formy w równoległym świecie Duat16.  (...)
widzimy, że Piramida była Ziemią w Duat, planetą istniejącą
11
Tamże, s. 213.
12 Tamże, s. 257.
!3 Tamże, s. 291.
14
Tamże, s. 267-268.
15 Tamże, s. 312.
16
Tamże, s. 315.
Janina Makota
w metafizycznym świecie, gdzie czas zosta! odwrócony i akt stwo-
rzenia cofnięty"i7. Król odradzał się  nie tyle jako przekształcony
duch, ile jako lśniąca nowa planeta"i8.
Wniebowstąpienie zmarłego króla polegało  na odwróceniu
przybycia bogów jako meteorytów, to znaczy po zstąpieniu następo-
wało wstąpienie, przez ziemskie ogniste bramy, na koniec zaś miało
miejsce odejÅ›cie do niebiaÅ„skiego Duat na «wschodzie"i9. Autor
zauważa, że egiptologom nigdy nie przyszło do głowy, iż części
ciała Ozyrysa należy rozumieć jako fragmenty rozbitej planety,
które spadły na Ziemię. Różne aspekty staroegipskiej religii
zrodziły się raczej z nadzwyczajnych niż codziennych zjawisk
przyrody.
A gdzie składano mumie zmarłych faraonów? Autor sądzi, że
pod ziemią. Ze wzmianek w Tekstach Piramid wynika, że  ciało
króla powinno być pochowane (...) pod piramidą, gdzie mogło się
symbolicznie połączyć z podziemnym, meteorytowym ciałem
Ozyrysa"20.
*
Dobrze jest, gdy sens jakiegoÅ› wytworu, jego cel i przezna-
czenie da się odczytać z niego samego. Dzban ma służyć do prze-
noszenia tego, co można weń wlać lub wsypać, i cel ten jest w jego
kształtach dostatecznie jasno wyrażony. Z kształtów domu widać,
że można w nim zamieszkać. Wiadomo też od razu, czy dom będzie
przestronny, wygodny, dobrze oświetlony. Natomiast to, co się
w nim dziać będzie, zwłaszcza jeśli chodzi o stronę duchową i wza-
jemne relacje mieszkańców, to jest już ów sens naddany, który nie
może być wyznaczony przez same kształty. Podobnie budynek
teatru nie zawiera przewidywań co do charakteru odgrywanych
w nim sztuk, poza ogólną wskazówką, czy będą to sztuki kameral-
ne, czy obliczone na duże zespoły aktorskie.
Przejdz
my do piramid. Oczywiście tego rodzaju monumentalne
budowle świadczyć będą po wsze wieki o potędze egipskiego pań-
stwa, faraonów i całej ówczesnej kultury. Imponują same ich kształty,
doskonałość wykonania, wreszcie sama masa wydz
wigniętych na
17 Tamże, s. 316.
18 Tamże, s. 322.
19 Tamże, s. 365-366.
20 Tamże, s. 418.
Znaczenie egipskich piramid
dużą wysokość kamieni. A cel użytkowy? Same kształty sugerują
to tylko, że można by w nich coś przechowywać; albo też wyko-
rzystywać różne wnętrza na jakieś spotkania ludzi, uroczystości
itp. Nie są to jednak budowle współczesne, których użycie można
by aktualnie sprawdzać. Dziś, po kilku tysiącach lat od ich
powstania, musimy się ich sensu jedynie domyślać. Czemu miały
służyć? Domysł, że były to grobowce, w których chowano ciała
faraonów, nie sprawdził się. W piramidach sprzed VI dynastii,
a więc w tych największych, nie znaleziono żadnych mumii. Pewną
wskazówką mogą być Teksty Piramid, które można odczytywać na
ścianach piramid z póz
niejszego okresu. Z tekstów tych wynika, że
piramidy służyły celom religijnym, połączonym z przekazywaniem
władzy nowemu faraonowi po śmierci poprzednika. Ale w tekstach
to wszystko uwikłane jest w mitologię. Jak dojść do rzeczywis-
tości, która się za mitologią kryje? Przez wieki się to egiptologom
nie udawało.
Alford przeczytał raz jeszcze Teksty Piramid i zreferował całą
staroegipską mitologię, porównując ją także z mitologią Sumerów.
Mitologia odczytywana dosłownie jest dziwaczna i nie wolna od
drastycznych epizodów. Często odwołuje się ona jednak do wy-
darzeń w kosmosie. To nasunęło Alfordowi myśl, że może całą
454 mitologię należy odczytywać za pomocą kosmologicznego klucza.
Spróbował to uczynić i zagmatwane zdarzenia i wzajemne relacje
bóstw zaczęły się rozjaśniać. A zatem walki Horusa z Sethem to
nie walki dwóch osób (choćby dwóch bogów), ale zderzenie się
dwóch planet, wskutek czego to nie jeden bóg pozbawia drugiego
oka, a znowu ten ranny odcina pierwszemu jÄ…dra, ale jedna planeta
traci satelitę, a druga - dwa satelity. Trzeba dalej podążać tym
tropem, próbując zrozumieć, co działo się w obrębie piramidy.
Służyła ona - ni mniej ni więcej - jak do przeprowadzania duszy
zmarłego faraona do niebiańskiej sfery Duat.
Czy kształt piramidy i jej konstrukcja jako dzieła architektury
wskazywały na jej funkcję jako wehikułu w ceremoniach pośmiert-
nych i kontaktach na skalÄ™ planetarnÄ…? Do pewnego stopnia tak, bo
samym swym kształtem, wymiarami i faktem stanowienia minia-
tury Ziemi piramida plasowała się niejako wśród ciał niebieskich
jako jeszcze jedno z nich. Dzięki ceremoniom dusza faraona miała
się łączyć z duszą Ozyrysa, mieszkającą na jednej z planet. Ten cel
piramidy już żadną miarą nie może być zakodowany w jej
kształtach. To już jest naddatek sensu budowli w stosunku do
tego, co może być wyznaczone przez kształty. Ale czy nie jest
z tym tak samo, jak np. ze świątyniami, które umożliwiają oddawa-
nie czci Bogu (bóstwom) i mogą wyznaczać zewnętrzne formy
Janina Makota
kultu, ale nie determinują ani samych wewnętrznych przeżyć, ani
ich jakości? Nie tak samo, bo piramidy idą jeszcze dalej. Funkcje
świątyń kończą się na umożliwieniu wiernym przeżyć religijnych,
nawet o charakterze mistycznym, i nie obiecują niczego więcej.
Natomiast piramidy pretendują do umożliwienia duszy faraona
f a kt yc z ne go przejścia do niebiańskiego Duat. Tu ów nadda-
tek sensu ponad to, co mogÄ… udz
wignąć same kształty piramid, jest
nieproporcjonalnie większy i trudny do udz
wignięcia nawet przez
takie masy kamienia, jakie niebywałym kunsztem ze sobą po-
wiÄ…zano i wydz
wignięto na dużą wysokość.
Czy każde dzieło architektury, zwłaszcza tak szczególne jak
piramida, zdolne jest unieść wszystkie znaczenia, jakie mu zostają
przypisane? Tak, żeby one były niejako naturalnym zwieńczeniem
realizowanych kształtów? Sądzę, że odpowiedz
pozytywna doty-
czyć będzie jedynie r odz a j u owych znaczeń, bez ich uszcze-
gółowienia. W odniesieniu do piramid - ich kształty, zwłaszcza ich
precyzyjne odwzorowywanie parametrów kuli ziemskiej, wskazu-
ją na odniesienia kosmologiczne, natomiast cała reszta, to jest na-
wiązywanie do wydarzeń w kosmosie z dalekiej przeszłości oraz
dążenie ludzi do utożsamienia się z kosmologicznymi bóstwami,
jest już pewnym naddatkiem, którego nie można wywieść z sa-
mych budowli, a który może być jedynie przekazywany przez wta- 455
jemniczonych tym wszystkim, którzy wydają się tego godni.
Znaczenie egipskich piramid