Bernadeta Duława
Rola i znaczenie literatury dla dziecka w wieku przedszkolnym
Odbiór i przeżywanie dzieła literackiego przez dziecko, uwarunkowany jest pew-
nymi stałymi cechami jego osobowości, stanem jego rozwoju umysłowego, społecz-
nego, emocjonalnego i dotyczy całokształtu zjawisk psychicznych powstających
w procesie tak zwanej komunikacji literackiej.
Książka jest jednym z elementów współdziałających z całym środowiskiem wy-
chowującym.  Należy sądzić, iż wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w sto-
sunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże i prawdopodobnie większe niż
wobec starszych, bardziej dojrzałych czytelników. Składa się na to wiele przyczyn
związanych z właściwościami tego wieku, a m. in. ze skłonnością do naśladownictwa,
identyfikowania się z postaciami literackimi, szybkim rozwojem mowy i myślenia,
aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalną, intensywnością
w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepodważalnym dla dzieci auto-
rytetem osób dorosłych  rodziców i wychowawców. 1
Rodzice i wychowawcy powinni od najwcześniejszych lat kształtować nawyki sta-
łego obcowania z książką i sięgania po czasopisma. Powinni bowiem pamiętać, że
właśnie wiek przedszkolny jest dla osiągnięcia tego celu bardzo ważny.
 Budzenie motywacji czytelniczych, przygotowanie dziecka do tego, aby w przy-
szłości stało się czytelnikiem dojrzałym, zdolnym świadomie wybierać i oceniać
książkę, rozwijać określone gusty i zainteresowania literackie, obcować z dziełem lite-
rackim w sposób samodzielny i twórczy  to podstawowy cel różnorodnych zabiegów
podejmowanych w pracy przedszkola w dziedzinie wychowania literackiego.
Dlaczego wprowadzenie dziecka w świat literatury należy uważać za tak ważne za-
danie przedszkola? W skrócie można odpowiedzieć na to pytanie następująco: ponie-
waż jest to wprowadzenie i otwarcie na świat bogatych wartości, jakie zawiera w sobie
literatura piękna, pojmowana jako jedna z podstawowych dziedzin sztuki. 2
Literatura dziecięca, będąca również dziedzina sztuki, jest ważnym elementem wy-
chowania przez sztukę w przedszkolu. Irena Wojnar określa to wychowanie w charak-
terze dwuzakresowym.  (...) Zakres pierwszy obejmowałby wychowanie estetyczne
jako kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, konieczne dla przeży-
wania i poznawania wartości sztuki, natomiast zakres drugi pokrywałby się z kształce-
niem pełnej osobowości człowieka, także w sferze intelektualnej (...), moralno-
społecznej (zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji
ludzkich, a przez to pełniejszego porozumiewania się z drugim człowiekiem) oraz
w dziedzinie kształtowania wyobraz
ni i postawy twórczej(...). 3
Niewątpliwie stałe kontakty ze starannie dobranymi utworami literackimi z zakresu
prozy i poezji, zawierającymi obok tekstu literackiego prawdziwie artystyczną ilustra-
1
S. Frycie, I. Kaniowska-Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1982, s.221
2
Tamże, s. 222
3
I. Wojnar, Wychowanie przez sztukę w świecie współczesnym, Wychawanie w przedszkolu 1980 nr 1.
cję, budzą wrażliwość estetyczną dziecka, a jednocześnie sprzyjają rozwijaniu jego
postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej, plastycznej i innych.
Wychowawcze możliwości literatury dotyczą także rozwoju intelektualnego dziec-
ka, czyli poszerzenie zasobu słownictwa, doświadczeń, obserwacji, spostrzeżeń i wy-
obrażeń związanych z bliższym i dalszym otoczeniem.  Wielość bodz
ców współcze-
snego życia nie ułatwia mu zdobycia orientacji w tym otoczeniu. Świat ukazuje się
dziecku w całej swojej złożoności. Opowiadania i baśnie mogą się stać w tej sytuacji
pewnego rodzaju schematem porządkującym. Udostępniane dzieciom teksty literackie
ukazują znane im sprawy w nowym świetle, w logicznym porządku przyczyn i skut-
ków opisanych wydarzeń. Baśnie uczą, jak pisze Stefan Szuman, ujmować myślowo
i wyobrażeniowo całość zdarzeń życiowych, zdawać sobie sprawę z ich przebiegu,
wiązać w myśli poszczególne fakty i podporządkować je głównej myśli przewodniej. 4
Kontakt z literaturą poszerza również możliwości poznawania świata, ludzkich lo-
sów i obyczajów, historii oraz przestrzeni innych lądów. Książka pozwala również na
uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych bezpośrednim obserwacjom. W ten spo-
sób obcowanie z literaturą zaspokaja potrzebę informacji wzbogaca zasób wiadomo-
ści, utrwalając zarazem te wiadomości, które dziecko zdobyło w toku obserwacji ota-
czającego je świata przyrody i społeczeństwa.
 Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej mowy.
Utrwalone w pamięci fragmenty tekstów stają się przykładem poprawnego języka
i mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym
i dz
więkowym, na wzbogacenie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komuni-
katywnej wypowiedzi i doskonalenie stylu. 5 Kontakt z książką aktywizuje myślenie,
procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wnio-
sków, tworzenia elementarnych pojęć.
Utwór literacki wpływa także na sferę emocjonalną dziecka, ukazując postacie bo-
haterów, z którymi dziecko chętnie się utożsamia, przeżywając jego losy jak własne.
Dziecko może dzięki temu łatwiej zrozumieć swoje postępowania i uczucia oraz in-
nych ludzi. Baśnie przedstawiają problemy dobra i zła w sposób uproszczony, zrozu-
miały dla dziecka - dobro jest nagradzane, a zło karane. Zachęca to do wysuwania py-
tań, dyskusji z dziećmi, prób oceniania postaw bohaterów.
Świat przedstawiony w bajkach  (...)nie może być światem całkowicie sztucznym
i wymyślonym, ale ukazane w nim ciemne strony życia  samotność, zagrożenie, nie-
bezpieczeństwa  powinny być równoważone optymistycznymi elementami, bowiem
w tym okresie rozwojowym dopiero zaczyna się kształtować pewna odporność układu
nerwowego dziecka i łatwo ją zburzyć lub zniszczyć. Książki przynoszące takie bo-
gactwo przeżyć, stają się istotnym elementem kształtowania wyobraz
ni i postawy
twórczej dziecka. 6 Utwory literackie pozostawiają pole swobodnej grze wyobraz
ni
i stwarzają możliwość własnej twórczej interpretacji odbieranego dzieła.
Funkcje literatury rozpatrywać możemy z punktu widzenia wychowawcy, która po-
lega na roli pomocnika w realizacji wychowawczych zadań, na roli czynnika wspoma-
gającego uwewnętrznienie i akceptację tych celów i zadań, które chce realizować wy-
chowawca. Jest to tak zwany aspekt instrumentalny. Jednakże podejście takie nie wy-
4
S. Frycie, I Kaniowska-Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1982, s. 223
5
Tamże, s.223-224
6
Tamże, s.224-225
czerpuje całokształtu procesów, jakie zachodzą w trakcie lektury. Dawanie czytelni-
kowi zadowolenia, odprężenia czy emocji, odpowiedzi na nurtujące go pytania i pro-
blemy, zaspokajanie ciekawości  to również istotna rola literatury.
Należy bowiem uświadomić sobie, iż ogromnie istotną rolę w procesie rozwoju jed-
nostki odgrywa to, co należałoby określić jako funkcję autoteliczną lektury  to jest
funkcję samą w sobie, samą dla siebie  jaką jest przygotowanie czytelnika do dalsze-
go obcowania z dziełami literackimi i kształtowanie związanych z tym jego potrzeb.
Oprócz funkcji autotelicznej możemy rozpatrywać zadania i funkcje literatury
z punktu widzenia nie wychowawcy, lecz wychowanka, nie nadawcy lecz odbiorcy
i widzieć tę rolę jako konieczność zaspokajania różnych potrzeb, jakie odbiorca posia-
da. 7.Każdy utwór literacki może obie te funkcje harmonijnie łączyć, może też w nim
dominować któraś z nich  dydaktyczna bądz
zaspakajająca określone potrzeby.
 Współczesne teorie odbioru dzieła wymieniają, jako podstawowe, następujące
potrzeby czytelnicze:
1) potrzebę estetyczną,
2) potrzebę wzorów zachowań,
3) potrzebę tożsamości,
4) potrzebę informacji o świecie zewnętrznym,
5) potrzebę kompensacji,
6) potrzebę rozrywki,
7) potrzebę akceptacji społecznej.
Klasyfikacji i zdefiniowania tych potrzeb dokonali w naszej literaturze J. Wnuk i
E. Wnuk - Lipińska. 8
Występowanie i kształtowanie się tych potrzeb związane jest ściśle z rozwojem
umysłowym i kulturalnym człowieka, z rozwojem jego zainteresowań czytelniczych.
Przez potrzebę estetyczną rozumiemy potrzebę wzruszeń i doznań emocjonalnych,
wywołanych kontaktem z artystycznie przetworzonym lub stworzonym obrazem świa-
ta, przy użyciu środków artystycznego wyrazu.
Potrzeba wzorów zachowań  to poszukiwanie w literaturze dyrektywnych, opera-
tywnych rozwiązań własnych problemów życiowych, które można by zastosować bez-
pośrednio lub po zmodyfikowaniu do własnych zachowań.
Potrzeba tożsamości  to potrzeba, którą można określić jako  poszukiwanie zda-
rzeń, losów życiowych, postaw i poglądów identycznych lub przynajmniej podobnych
do postaw i biografii czytelnika .
Potrzeba informacji o świecie zewnętrznym  czyli tak zwana potrzeba eksploracyj-
na, polega na dążeniu do poznawania tego, co wykracza poza obręb bezpośredniego
horyzontu poznawczego jednostki.
Potrzeba kompensacji  to jedna z mniej znanych i zbadanych potrzeb życia kultu-
ralnego, polegająca na przyjmowaniu na siebie ról i zadań przeciwstawnych do tych,
które przeżywa się w świecie realnym. Za wskaz
nik tej potrzeby w czytelnictwie uwa-
ża się, na przykład, tendencję do wyboru książek sensacyjnych lub awanturniczych
przez jednostki mało sprawne i bierne życiowo, tendencję do bohatera przywódczego
przez jednostki społecznie odrzucone lub podporządkowane.
7
S. Frycie, I. Kaniowska-Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1982, s. 211
8
Tamże, s. 211
 Potrzeba rozrywki, odprężenia może być zaspokojona na różne sposoby  zarówno
przez humor zawarty w utworze, jak i przez innego rodzaju stymulację: lęk , grozę,
napięcie, jeśli odbierane są one przez czytelnika jako umowne, tj. mieszczące się
w kategorii zabawy.
Potrzeba akceptacji społecznej oznacza poszukiwanie więzi z innymi bądz
też gru-
pami społecznymi poprzez wspólne doznania lekturowe, dotyczy także tych motywów
czytelniczych, w których czytelnik kieruje się chęcią podniesienia swego prestiżu spo-
łecznego poprzez kontakt z lekturami, czytywanymi przez grupę społeczną będącą dla
niego przedmiotem aspiracji.
W przyswajaniu sobie przez dziecko umiejętności obcowania z literaturą wielka
role odgrywa powtórzenie. Dziecko z przyjemnością obcuje wielokrotnie z tym sa-
mym utworem, a fakt, że wydarzenia są mu z góry znane, wydaje się zwiększać przy-
jemność z lektury. Dziecko chętnie słucha takich utworów, w których powtórzenie jest
często stosowanym środkiem artystycznego wyrazu. Do nich zaliczyć możemy utwory
rymowane, wiersze o budowie refrenicznej, a także tak zwane bajki łańcuszkowe, któ-
rych budowa polega na wielokrotnym powtarzaniu tych samych lub analogicznych
sytuacji.  Wydaje się, że to upodobanie do powtórzeń wiąże się z przyswojeniem
przez sobie dziecko systemu oczekiwań wobec literatury, pozwalających na aktywny,
czynny odbiór utworu. Dziecko dochodzące do progu wieku przedszkolnego najlepiej
przyswaja sobie proste książeczki, w których ilustracja jest ściśle zespolona z tekstem,
opowiadające o życiu znanych mu postaci ludzi i zwierząt, rozgrywające się w bli-
skich mu sytuacjach. 9
Niezmiernie ważnym składnikiem książki dla najmłodszych jest ilustracja, która
musi spełniać warunki czytelności i atrakcyjności dla dziecka.  Są one do tego stopnia
ważne, że dla najmłodszych książka składa się przede wszystkim z ilustracji i wpro-
wadzenie dzieci do czytelnictwa odbywa się właśnie dzięki obrazkom. 10 Z wypowie-
dzi osób dorosłych i młodzieży na temat ilustracji do bajek oglądanych we wczesnym
dzieciństwie widać, (...) że ilustracja jest niewątpliwie bodz
cem wyzwalającym różno-
rodne procesy psychiczne, że jest ona z
ródłem intensywnych przeżyć. 11 Ilustracja
pełni dwa zasadnicze zadania: pomaga w głębszym przeżywaniu dzieła literackiego
i wprowadza dziecko w świat sztuki. Realizując te zadania, ilustracja rozwija dyspo-
zycje psychiczne  takie jak spostrzeganie, wyobraz
nię, sprawność myślenia oraz
wzbogaca przeżycia uczuciowe, rozszerza wiedzę o świecie i rozbudza zainteresowa-
nia. Na pierwsze miejsce wysuwa się kształcenie umiejętności spostrzegania, gdyż
wyrazistość i jasność spostrzeże jest niezbędna w kontakcie ze sztuką plastyczną,
a obserwacja dzieci dowodzi, jak duże trudności mają one w tej dziedzinie. Małe
dziecko patrzy inaczej niż człowiek dorosły, musi mieć dużo doświadczeń, zanim roz-
pocznie właściwie odczytywać znaki graficzne, zanim zrozumie znaczenie symboli,
skrótów, ujęć perspektywicznych itp.
 Dziecko ma żywą wyobraz
nię  dowodzą tego jego zabawy, rysunki, oryginalne
porównania i słowotwórstwo. Ale ma mały zasób wyobrażeń, który dopiero stopniowo
się wzbogaca wraz z rozszerzającą się wiedzą o świecie i obserwacją rzeczywistości.
9
S. Frycie, I. Kaniowska-Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1982, s. 214
10
Tamże, s.256
11
Tamże, s.258
W tym procesie wielką rolę odgrywa ilustracja, pomagając dziecku w tworzeniu wy-
obrażeń i ich utrwalaniu. 12
Książki dla dzieci ukazując w piękny sposób postacie z baśni i bajek, pozwalają
dzieciom myśleć o nich w sposób żywy i plastyczny.  Stefan Szuman stwierdza, że
obrazy i ilustracje, oglądane często w dzieciństwie, utrwalają się w pamięci, tworząc
wzorce wyobrażeniowe. 13 Jak widzimy ilustracja może wzbogacić świat wewnętrzny
dziecka, pomóc mu w intensywnym przeżyciu treści książki i wraz z nią wpłynąć na
całość osobowości dziecka.
Współczesna książka i czasopismo dla dzieci są integralnym i harmonijnie ze sobą
związanym dziełem trzech twórców  pisarza, rysownika i wydawcy. Do nich docho-
dzą rodzice, dziadkowie, wychowawcy, nauczyciele, którzy tworzą określone sytuacje
odbioru dzieła literackiego.  Dzięki ich inwencji, zdolności, pracowitości i umiejętno-
ściom pedagogicznym i estetycznym  tekst literacki dopełnia swoją formułę żywą.
I takim wielosemiotycznym pozostaje na póz
niej w pamięci dziecka. Jego przedszkol-
na konkryzacja o zasugerowanych dziecku kierunkach czy wektorach odbioru aktyw-
nego i twórczego staje się z kolei inspiracją zabawową  autokomunikacją dziecka. 14
Dziecko bardzo chętnie wyśpiewuje słowa z bajki, rysuje, odgrywa, wciela się w bo-
hatera, identyfikuje się ze światem danego dzieła, z całą jego poetyką środków podaw-
czych. W ten sposób utwór nadany oficjalnie, kanoniczny jest inspiracją do działania
wyobraz
ni dziecięcej, zabaw, twórczości w oparciu o inwencję własną dziecka.
LITERATURA
Stanisław Frycie i Izabela Kaniowska - Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu,
WSiP, Warszawa 1982
Irena Wojnar, Wychowanie przez sztukę w świecie współczesnym, Wychawanie w
przedszkolu 1980
12
S. Frycie, I. Kaniowska - Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1982, s. 261
13
Tamże, s. 265
14
Tamże, s. 192-193