Czas. Stomatol., 2009, 62, 6, 502-508
© 2009 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
 Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych  model
profilaktyki stomatologicznej dla dzieci w wieku
przedszkolnym
 Healthy smile for the youngest  sample model of dental
prophylaxis campaign directed at preschool age children
Bartosz Leda1, Tomasz Niedz
wiedzki1, Mateusz Hędzelek2
Z Katedry i Kliniki Protetyki Stomatologicznej Collegium Stomatologicum Uniwersytetu Medycznego im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu1
Kierownik jednostki: prof. dr hab. W. Hędzelek
Z Katedry Psychologii Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego2
Kierownik jednostki  prof. dr hab. M. Lewicka
Summary Streszczenie
Aim of the study: To introduce a sample model of Cel pracy: przedstawienie przykładowego progra-
dental prophylaxis campaign directed at preschool mu akcji profilaktyki stomatologicznej skierowanej
age children, and to assess dental status of children do dzieci w wieku przedszkolnym oraz ocena stanu
who took part in the campaign. uzębienia dzieci objętych programem akcji.
Materials and methods: The campaign covered 349 Materiały i metody: w akcji wzięło udział 349 dzieci
children aged 4-6 years attending fourteen Poznan w wieku 4-6 lat z 14 poznańskich przedszkoli. Opra-
kindergartens. The programme of the prophylaxis cowany program akcji profilaktycznej zakładał po-
campaign was based on providing children with szerzenie wiedzy o higienie jamy ustnej oraz badanie
oral health education and intra-oral examination. przeglÄ…dowe dzieci. Badanie wykonano za pomocÄ…
The children were examined by means of disposable jednorazowych lusterek stomatologicznych przy
dental mirrors in artificial light. The incidence of sztucznym oświetleniu. Stosując kryteria oceny wg
caries, intensity (dmf index), the treatment index (f/ ŚOZ określono frekwencję próchnicy, intensywność
df) and the average dmf value in relation to age and (wskaz
nik puw/z), wskaz
nik leczenia (w/pw) oraz
gender were estimated according to WHO criteria. średnią wartość puw w zależności od płci i wieku.
Results: The incidence of dental caries in deciduous Wyniki: wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w
teeth was higher in boys population (52.5%), than populacji chłopców  52,5%, niż dziewcząt  50,6%.
girls (50.6%). The intensity of caries in the studied Intensywność próchnicy w badanej populacji dzieci
population was 4.37 and average value of dmf was wyniosła 4,37 a średnia wartość puw 2,74.
2.74. Podsumowanie: analiza danych potwierdza po-
Conclusions: Data analysis confirms the need to trzebę zintensyfikowania działań profilaktyczno-
intensify prophylaxis and treatment directed at this -leczniczych skierowanych do tej grupy pacjentów.
group of patients. Promotion of education of oral Programy edukacyjne z zakresu higieny jamy ustnej
and dental hygiene should be initiated among the powinny być realizowane wśród dzieci już na etapie
preschool age children. przedszkola.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
dental prophylaxis, preschool age children (between profilaktyka stomatologiczna, dzieci w wieku przed-
the ages of 2 and 5), oral hygiene szkolnym, higiena jamy ustnej
502
2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym
Wprowadzenie kwencji występowania próchnicy wśród naj-
młodszych [5, 8, 12-14]. Jednak z przyczyn
Próchnica uzębienia mlecznego wśród wymienionych powyżej profilaktyka prowa-
dzieci w wieku przedszkolnym nadal stano- dzona tylko w gabinecie stomatologicznym
wi poważny problem stomatologiczny, jak lub szkole staje się nieskuteczna, a przede
i społeczny [5, 8, 11-14]. Wielu autorów wszystkim jest wprowadzona zbyt póz
no.
zwraca uwagę na utrzymujące się wysokie Badania dotyczące skuteczności przeciwdzia-
wartości wskaz
ników epidemiologicznych łania próchnicy sugerują rozpoczęcie procesu
dotyczących występowania próchnicy wła- edukacji jak najwcześniej, już na etapie przed-
śnie w tej grupie pacjentów [5, 8, 12-14]. szkola [1, 2, 7, 13].
Specyfika choroby próchnicowej uzębienia Pomysł akcji profilaktycznej  Zdrowy
mlecznego wynika, przede wszystkim z licz- uśmiech wśród najmłodszych zrodził się
by negatywnych czynników wpływających podczas jednorazowego spotkania edukacyj-
na stan jamy ustnej najmłodszych dzieci. nego w jednym z poznańskich przedszkoli.
Należą do nich czynniki natury osobniczej Zachęceni pozytywnym odzewem ze strony
np. niedostateczna higiena jamy ustnej czy dzieci, rodziców oraz pedagogów postanowi-
nieprawidłowa dieta, jak i ogólnospołecznej liśmy rozszerzyć nasze działania na kolejne
np. zła sytuacja materialna rodziny czy brak przedszkola.
dostępu do opieki stomatologicznej [4, 5, 17, Szczegółowy plan akcji został przygotowa-
18]. Niestety także świadomość zdrowot- ny na podstawie wcześniejszych doświadczeń
na rodziców w zakresie prawidłowych na- autorów [6, 9, 15, 19, 20]. Grupą docelową
wyków dietetyczno-higienicznych oraz po- były dzieci w wieku 4-6 lat uczęszczające do
trzeby działań profilaktyczno-leczniczych, poznański przedszkoli. Naszą akcję wsparły
zanim wystÄ…pi nieodwracalna utrata tkanek Centrum Stomatologii  Candeo oraz firma
zęba, kształtuje się jeszcze na stosunkowo Blend-a-med Oral-B.
niskim poziomie.
Jak wynika z badań Wierzbickiej i wsp. [21] Cel pracy
ponad 60% dzieci które ukończyły 3 lata i
rozpoczęły 4 rok życia, nie było nigdy ba- Celem pracy było przedstawienie przykła-
dane przez stomatologa. Niewielkie jest rów- dowego programu akcji profilaktyki stoma-
nież wsparcie mediów, które ograniczają swo- tologicznej skierowanej do dzieci w wieku
ją aktywność do działań komercyjnych, w tej przedszkolnym oraz ocena stanu uzębienia
materii pomijając aspekty edukacyjne. Ma- dzieci objętych programem akcji.
Å‚o powszechna jest wiedza na temat podsta-
wowych środków do higieny jamy ustnej oraz Materiały i metody
sposobów prawidłowego oczyszczania zębów
[15]. Liczba programów propagujących sto- W programie edukacyjnym pod hasłem
matologiczne zachowania prozdrowotne jest  Zdrowy uśmiech wśród najmłodszych
niewystarczająca, zaś ich skuteczność niska uczestniczyło 349 dzieci, w wieku 4-6 lat z
[3, 16]. 14 prywatnych przedszkoli z terenu Poznania.
Wielu autorów zaleca działania o charakte- Przygotowany program akcji profilaktycz-
rze profilaktyki, jako sposób na obniżenie fre- nej został zrealizowany na przełomie 2007 i
503
B. Leda i in. Czas. Stomatol.,
2008 r. w zespole lekarz  higienistka  psy- staw szczoteczka + pasta czy kolorowe plaka-
cholog. Akcję przeprowadziło 4 lekarzy sto- ty. Materiały edukacyjne zostały opracowane
matologów, 3 higienistki i 1 psycholog.
przez psychologa natomiast środki do higie-
Zajęcia odbywały się w grupach 10 osobo- ny jamy ustnej dostarczyła firma Blend-a-med
wych z dziećmi w wieku 4, 5 i 6 lat. Wszystkie
Oral-B.
spotkania były pilotowane przez psychologa.
Wszystkie te czynności miały na celu
Program akcji składał się z trzech odrębnych
zwiększenie zaangażowania dzieci, jak rów-
części, tzn.: wprowadzającej, edukacyjnej oraz
nież przekonanie bardziej ostrożnych do włą-
końcowej (motywacyjnej).
czenia się do zabawy. Instruktaż mycia zę-
W części wprowadzającej rolą psycholo-
bów dotyczył zarówno metody posługiwa-
ga było wytworzenie pozytywnej relacji po-
nia siÄ™ szczoteczkami manualnymi, podczas
między zespołem a dziećmi uczestniczącymi
którego demonstrowano metodę Fonesa, jak
w akcji. Jego działania były oparte na za-
i elektrycznymi. Dzieci miały następnie oka-
sadach empatycznej komunikacji. Psycholog
zję przećwiczyć technikę mycia zębów pod
witając się z grupą zadawał kilka pytań
kontrolÄ… stomatologa i higienistki. Na koniec
otwartych, aby zachęcić dzieci do aktywne-
wykonywano badanie przeglÄ…dowe jamy ust-
go udziału w zajęciach. Dzieci przez około
nej za pomocÄ… jednorazowych lusterek sto-
5 min. odpowiadały na ogólnikowo zadawane
matologicznych przy sztucznym oświetleniu.
pytania np. co dzisiaj robicie w przedszkolu,
Badanie takie przeprowadzano w jednej z
jak dbamy o zęby itp. Do dzieci młodszych
sal dydaktycznych w obecności pozostałych
i bojaz
liwych kierowane były pytania typu
dzieci.
wprost np. czy myjecie zęby w przedszko-
W części końcowej akcji wręczano dzieciom
lu, czy macie własną szczoteczkę i pastę itp.
dyplom z informacją o stanie uzębienia w for-
Pytania te majÄ… Å‚atwiejszÄ… strukturÄ™ odpowie-
mie diagramu i szczoteczkÄ™ (odpowiedniÄ… dla
dzi i umożliwiały komunikowanie się psycho-
wieku). Szczoteczka służyła jako dodatkowy
loga z dziećmi na zasadzie prostych zwrotów
czynnik motywujÄ…cy dzieci do przestrzegania
 tak/nie lub na zasadzie odpowiedzi niewer-
zasad higieny jamy ustnej a informacja o sta-
balnych, np. poprzez pokiwanie głową czy ne-
nie uzębienia stanowiła jasny sygnał dla rodzi-
gatywny grymas. Następnie psycholog przed-
ców do podjęcia leczenie choroby próchnico-
stawiał lekarza oraz higienistkę którzy opi-
wej u dzieci.
sywali dzieciom cel swojej wizyty w przed-
Wyniki badań umieszczano na specjalnie
szkolu.
przygotowanych kartach badań zawierających
Część edukacyjną każdorazowo rozpoczy-
informacje ogólne oraz dotyczące uzębienia.
nano od prezentacji krótkiego filmu animo-
Oceniano tylko stan uzębienia mlecznego pod
wanego pt.  Wyprawa Zuzi po śnieżnobiały
kątem występowania próchnicy, braków zę-
uśmiech dotyczącego higieny jamy ustnej.
bowych spowodowanych próchnicą oraz zę-
Następnie przeprowadzano instruktaż szczot-
bów wyleczonych. Stosując kryteria oceny wg
kowania zębów oraz ćwiczenia na modelach.
Wszystko odbywało się w konwencji zaba- ŚOZ określono frekwencję próchnicy, inten-
wy edukacyjnej w realizacji której przydat- sywność (wskaz
nik puw/z), wskaz
nik leczenia
ne były pomoce dydaktyczne, takie jak model (w/pw) oraz średnią wartość puw w zależności
fantomowy z podświetleniem, oryginalny ze- od płci i wieku.
504
2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym
Wyniki 17% pomiędzy 4 a 5 r.ż. i 29% pomiędzy 5 a
6 r.ż. (ryc. 3). Podobną zależność przyjmuje
Odsetek dzieci z próchnicą wyniósł 51,6%. wskaz
nik puw, z wyjÄ…tkiem populacji dziew-
Wyższą frekwencję próchnicy stwierdzono w cząt w wieku 6 lat, kiedy jego wartość ob-
populacji chłopców  52,5%, niż dziewcząt  niża się do poziomu 2,97 (ryc. 4). Skokowy
50,6% (ryc. 1). Intensywność próchnicy w ba- wzrost występowania próchnicy potwierdza,
danej populacji dzieci wyniosła 4,37 a średnia że w tej grupie wiekowej dzieci są szczegól-
wartość puw 2,74. Średnia wartości puw w za- nie narażone na wpływ negatywnych czynni-
leżności od wieku wyniosła 2,26 dla dzieci w ków, zarówno osobniczych jak i ogólnospo-
wieku 4 lat, 3,09 w wieku 5 lat i 3,4 w wieku Å‚ecznych.
6 lat (ryc. 2). Wskaz
nik leczenia przyjął war- Na wartość wskaz
nika puw główny wpływ
tość 0,56. miała wysoka składowa p. Najmniejszą war-
tość (tylko 11), przyjął współczynnik określa-
Omówienie wyników i dyskusja jący ekstrakcje z powodu próchnicy. Populacja
chłopców, w badanej grupie, jest bardziej po-
Z danych dotyczących wartości frekwencji datna na występowanie próchnicy w porów-
próchnicy i puw wynika, że choroba próchni- naniu do populacji dziewcząt w wieku przed-
cowa nadal stanowi poważny problem stoma- szkolnym. Różnica między obiema płciami
tologiczny wśród dzieci w wieku przedszkol- jest niewielka (1,9%) jednak potwierdza ten-
nym. Mimo, że wartości tych wskaz
ników są dencje zaobserwowane przez innych autorów
niższe od uzyskanych przez wcześniejszych [5, 8, 12-14].
badaczy, trudno będzie osiągnąć cele zdrowot- Z analizy zebranej dokumentacji wynika
ne wyznaczone do realizacji przez Światową ponadto, że najwyższa frekwencja próchnicy
Organizację Zdrowia na lata 2006-2020 [1]. występuje w zębach szczęki. Proc i wsp. [13]
Wartość wskaz
nika frekwencji próchnicy w wskazują, że ma to związek z występowa-
badanej populacji rośnie wraz z wiekiem nie- niem u dzieci próchnicy butelkowej, w której
zależnie od płci dziecka. Przyrost ten wyniósł procesem chorobowym zajęte są zęby szczę-
Ryc. 1. Frekwencja próchnicy u badanych dzieci. Ryc. 2. Współzależność wskaz
nika puw od wieku
dziecka.
505
B. Leda i in. Czas. Stomatol.,
Ryc. 3. Frekwencja próchnicy w zależności od wieku Ryc. 4. Wartości wskaz
nika puw u dziewcząt i chłop-
dziecka. ców w zależności od wieku.
ki. Najczęściej próchnicą objęty był ząb drugi
trzonowy dolny (ryc. 5), co również znajduje
odzwierciedlenie w piśmiennictwie [13]. W
badanej grupie dzieci zaobserwowano także
duże zapotrzebowaniu na zabiegi lecznicze.
Åšwiadczy o tym niski wskaz
nik leczenia, któ-
ry przyjął wartość 0,56.
Przebieg akcji profilaktyki stomatologicznej
warto rozpatrzyć również w wymiarze psy-
chologicznym. Ważnym czynnikiem wpływa-
jącym na efektywność procesu edukacji jest
prawidłowa komunikacja między uczącym a
Ryc. 5. Występowanie próchnicy w zębach mlecz-
uczÄ…cymi siÄ™. Dlatego tworzÄ…c oraz realizu-
nych u dzieci w wieku 4-6 lat.
jÄ…c program akcji kierowano siÄ™ zasadÄ… kom-
petentnej komunikacji którą warunkują trzy rycznej przygotowano w sposób przystęp-
składowe: motywacja, zarówno ze strony pro- ny dla tej grupy wiekowej z wykorzystaniem
wadzących jak i dzieci, wiedza oraz umiejęt- mediów edukacyjnych. Umiejętności nato-
ności [10]. miast to powtarzalne zachowania zorientowa-
W przebiegu akcji stosowano tzw. moty- ne na cel. Przygotowanie szczegółowego pla-
wację pozytywną, która polegała na ekspo- nu oraz jego konsekwentna realizacja umożli-
nowaniu korzyści wynikających z dbania o wiały każdorazowo przekazanie najważniej-
higienę jamy ustnej zamiast straszenia skut- szych wiadomości zarówno teoretycznych,
kami choroby próchnicowej (motywacja ne- jak i praktycznych.
gatywna). Wiedza, w myśl zasady kompe- Innym ważnym czynnikiem wpływającym
tentnej komunikacji, obejmuje treści doty- na prawidłową komunikację, szczególnie w
czące tego, co przekazać oraz procedury za grupie dzieci w wieku przedszkolnym, jest sto-
pomocą których te treści będą wykonane. W sowanie empatii a w tym także tzw. empatii
zwiÄ…zku z tym program od strony meryto- poznawczej. Polega ona na byciu otwartym,
506
2009, 62, 6 Model profilaktyki dla dzieci w wieku przedszkolnym
3. Borysewicz-Lewicka M, Kruszyńska-Rosada
spojrzeniu na rzeczywistość oczyma dziećmi
M, Bobrzyk S, Dybkowska E: Stomatologiczna
wraz z uwzględnieniem ich oczekiwań, po-
edukacja prozdrowotna małych dzieci w wy-
trzeb i pragnień.
powiedziach nauczycieli przedszkolnych.
Z naszych obserwacji wynika jednak, że
Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 2000, 2, 30:
kluczowe dla osiągnięcia sukcesu w edukacji
10-12.
dzieci w wieku przedszkolnym sÄ… dwa elemen-
4. Bruzda-Zwiech A, Szydłowska-Walendowska
ty: przedszkole, jako miejsce przeprowadze-
B, Wochna-Sobańska M, Daszkowska M,
Filipińska-Skąpska R, Hilt A, Lubowiedzka-
nia akcji oraz czynny udział opiekunek grup,
Gontarek B: Wpływ nawyków higienicznych
z którymi dzieci przebywają wiele godzin i
i żywieniowych na stan uzębienia dzieci w
które darzą dużym zaufaniem. Zrealizowanie
wieku przedszkolnym. Dent Med Probl 2005,
programu edukacyjnego na terenie przed-
42, 2: 267-272.
szkola zwiększa komfort psychiczny dzieci.
5. Kruszyńska-Rosada M, Borysewicz-Lewicka
Dla dziecka przedszkole jest miejscem auto-
M: Kliniczna ocena zaawansowania próchni-
nomicznym, w którym czuje się bezpiecznie.
cy zębów mlecznych u dzieci w wieku przed-
My, jako osoby spoza społeczności przedszko- szkolnym. Czas Stomatol 2000, LIII, 6: 345-
-351.
la musimy się dostosować do reguł panujących
6. Kruszyńska-Rosada M, Koralewska H, Morek
w tej grupie. Drugim ważnym elementem jest
K, Przystańska A: Ocena skuteczności dwóch
czynny udział pedagogów podczas przeprowa-
programów oświatowych przeznaczonych
dzania akcji. OpierajÄ…c siÄ™ na ich autorytecie i
dla dzieci w wieku przedszkolnym. Poz Stom
wykorzystujÄ…c wiez
emocjonalną, jaka często
1993, 1: 129-135.
łączy dzieci z wychowawcami, chcieliśmy do-
7. Giermakowska A, Gielniewska E, Chraniuk
datkowo zwiększyć efektywność akcji.
Z, Kawka P, Okoński P, Frelek B, Wysocki
R: Wpływ higieny i diety na występowa-
Wnioski nie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Mag
Stomatol 1994, 9, 39: 19-23.
8. Gromadzińska-Zapłata E, Pawlaczyk T,
1. Analiza danych potwierdza potrzebÄ™ zin-
Chłapowska J, Borowicz-Andrzejewska E:
tensyfikowania działań profilaktyczno-leczni-
Stan uzębienia dzieci w wieku przedszkol-
czych skierowanych do tej grupy pacjentów.
nym zamieszkujących środowisko miejskie.
2. Programy edukacyjne z zakresu higieny
Przegl Stomatol Wieku Rozwoj 1996, 2-3,
jamy ustnej powinny być realizowane wśród
14-15: 64-68.
dzieci już na etapie przedszkola.
9. Janczuk Z, Manowiec J: Czy program co-
dziennego nadzorowanego szczotkowania
Piśmiennictwo zębów przez dzieci w przedszkolach jest sku-
teczny? Mag Stomatol 1998, 8, 10: 14-15.
1. Adamowicz-Klepalska B, Wierzbicka M,
10. Morreale S P, Spitzberg B H, Barge J K:
Strużycka I: Założenia i cele zdrowia jamy ust-
Komunikacja między ludz
mi. Motywacja,
nej w kraju na lata 2006-2020. Czas Stomatol
wiedza i umiejętności. Wydawnictwo
2005, LVIII, 6: 457-460.
Naukowe PWN SA, Warszawa 2007, str. 62-
-93.
2. Borysewicz-Lewicka M, Koralewska H:
Kształtowanie nawyku wykonywania stoma- 11. Ogólnopolski Monitoring Zdrowia Jamy
tologicznych zabiegów higienicznych u dzie- Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska 2002.
ci. Stomatol Współcz 1995, 2, 2: 122-126. Ministerstwo Zdrowia. AM Warszawa. AM
507
B. Leda i in. Czas. Stomatol.,
A
ódz
2002. nia próchnicy u dzieci w oparciu o wielo-
aspektową analizę czynników ryzyka  część
12. Olczak-Kowalczyk D: Ocena stanu higieny
II. Nowa Stomatol 2002, 1, 19: 3-7.
jamy ustnej i uzębienia u dzieci warszaw-
skich w wieku od 3 do 7 roku życia. Nowa
19. Szczurek D, Weyna E, Grocholowicz K,
Stomatol 2001, 4, 18: 13-21.
Rulkowska H: Ocena skuteczności progra-
13. Proc P, Filipińska-Skąpska R: Ocena stanu
mów profilaktycznych u 7-8-letnich dzie-
uzębienia dzieci oraz stomatologicznych po-
ci. Analiza korelacji wybranych parametrów
trzeb leczniczych dzieci łódzkich do lat 5.
klinicznych i ankietowych. Przegl Stomatol
Nowa Stomatol 2003, 8: 185-189.
Wieku Rozwoj 1997, 2, 18: 17-21.
14. Sołtan E, Herman K, Jankowska K, Kowalczyk-
20. Tanasiewicz M: Czy coroczne przeglÄ…dy jamy
Zając M: Ocena stanu uzębienia u 4-5-letnich
ustnej dzieci będących pod opieką zespołu
dzieci wrocławskich. Dent Med Probl 2004,
profilaktyczno-stomatologicznego  Wesoły
41, 3: 423-426.
ZÄ…bek w miejscu nauczania odgrywajÄ… zna-
15. Strużycka I, Małkowska A, Stopa J: Efektywne
czÄ…cÄ… rolÄ™ w upowszechnianiu profilaktyki?
sposoby promocji zdrowia jamy ustnej. Czas
Mag Stomatol 2003, 1: 20-23.
Stomatol 2005, LVIII, 6: 392-396.
21. Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E,
16. Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena sku-
Zawadziński M, Dybiżbańska E, Małkiewicz
teczności systemu opieki stomatologicznej na
E, Ganowicz M, Strużycka I, Iwanicka-
podstawie analizy porównawczej stanu uzę-
Frankowska E: Świadomość i zachowania
bienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w
wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008, zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z
61, 1: 61-68.
poczÄ…tkiem nowego tysiÄ…clecia. Stomatol
17. Szczepańska J: Prognozowanie występowa- Współcz 2003, 10, 4: 8-12.
nia próchnicy u dzieci w oparciu o wielo-
Otrzymano: dnia 3.XII.2008 r.
aspektową analizę czynników ryzyka  część
Adres autorów: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70
I. Nowa Stomatol 2001, 4, 18: 3-11.
Tel.: [phone]
18. Szczepańska J: Prognozowanie występowa- e-mail: [e-mail]
508