Charakterystyka dziecka w wieku przedszkolnym
Wiek przedszkolny traktowany jest jako niezwykle wa\
ny okres w \
yciu jednostki.
Uwa\
any bywa jako okres wa\
ny dla kształtowania się osobowości człowieka, okres
nabywania wa\
nych doświadczeń. Uwa\
am, \
e jest to okres charakteryzujący się
specyficznymi właściwościami, z których za najwa\
niejsze uznaję: potrzebę ruchu, działania,
impulsywność, zmienność reakcji uczuciowych, zaciekawienie przejawiające się w stawianiu
pytań, naśladownictwo z tendencją do odtwarzania i twórczego przetwarzania otaczającej
dziecko rzeczywistości oraz myślenie konkretno  wyobra\
eniowe.
Bardzo mi się podoba określenie wieku przedszkolnego przez francuskiego pedagoga
M.Debesse, który nazywa ten wiek  wiekiem koziołka . Pisze tak:
 Dziecko nie stanowi miniatury człowieka dorosłego. Impulsywne, niespokojne,
ciekawe i gadatliwe, lubiące zabawy i opowieści, zmyśla ró\
ne historie nie raz, a\
do
popadania w mitomanię i w naturalny sposób zmierza do właściwego mu stylu \
ycia. Czy to
będzie chłopiec, czy dziewczynka, zawsze odznacza się nieco przysadzistą sylwetką, du\
ą
głową osadzoną na tułowiu ju\
niecko wyszczuplonym dzięki chodzeniu, ma gesty harmonijne,
twarz rozjaśnioną i zwróconą ku światu, który je przyciąga. Przywodzi na myśl postać z bajki,
zwinnego koziołka tańczącego na leśnych polanach, z fletem przy ustach. Nie mając
wprawdzie kopytek, przypomina radość \
ycia właściwą małemu koziołkowi, jego instynkty,
jego naiwną bezwstydność, a tak\
e jego bezpośredni kontakt z ziemią, tak bardzo jeszcze
bliską. Jego myślenie animistyczne wcią\
zaciera granicę między \
yciem człowieka, a \
yciem
zwierząt. Podobnie jak to dzieje się w bajce, miesza rzeczywistość ze światem wyobra\
onym.
Nie mo\
na powiedzieć, \
e kocha przyrodę, jak to póz
niej czynić będzie młody człowiek. Czyni
jednak więcej: jeszcze trochę \
yje wśród przyrody, a jest to radosne uczestnictwo i upojenie.
Myślę, \
e traktując dziecko w wieku przedszkolnym z szacunkiem i rozumieniem jego
wzrastania pozwolimy mu na  naturalne zmierzanie do właściwego mu stylu \
ycia , na bycie
radosnym i aktywnym  koziołkiem .
 Dziecko jest jednostką ludzką w najwcześniejszej fazie jego rozwoju. (...) Dziecko
to nie zwykła, młoda jednostka ludzka, to jej najpiękniejszy rodzaj. (...) Dziecko jest dla tego
nadzieją ka\
dego społeczeństwa, \
e nie powtórzy się historia kolejnych, zdeformowanych
pokoleń. (...) Dzieciństwo w związku z tym, to nie tylko zwykła faza rozwoju osobniczego
jednostki ludzkiej, a wartość szczególna, sama w sobie, autonomiczna, najpiękniejsza część
\
ycia ka\
dego człowieka. (...) Jest wartością szczególnie chronioną.(...) Dziecko więc, to
1
z pedagogicznego punktu widzenia niepowtarzalna jednostka ludzka, od jej narodzin do
współcześnie przyspieszonego jej dojrzewania. (...)
Współcześni psychologowie rozwojowi lansują portret jednostki rozwijającej się
w ciągu całego \
ycia. W ka\
dym okresie rozwojowym zachodzą charakterystyczne zmiany
rozwojowe, kształtują się specyficzne sprawności, z których jednostka korzystać będzie
w \
yciu. W tej części swojej pracy chciałam zwrócić uwagę na niektóre zmiany rozwojowe
charakterystyczne dla wieku przedszkolnego.
Wiek przedszkolny wyodrębnia się jako okres rozwojowy, w którym zabawa jest
dominującą formą działania, a poznawanie rzeczywistości dokonuje się w drodze
swobodnego, okolicznościowego gromadzenia doświadczeń. W porównaniu z rozwojem
somatycznym, rozwój psychiczny w okresie przedszkolnym ulega szybszym zmianom. Wraz
z rozwojem ruchowym postępuje rozwój sfery poznawczej i działalności dziecka oraz jego
\
ycia emocjonalnego i społecznych form zachowania. W okresie tym dzieci cechuje du\
a
jeszcze pobudliwość psychoruchowa. Wypływa ona z przewagi pobudzania nad
hamowaniem, a jednocześnie z przewagi czynności podkorowych nad korowymi, tym
większej, im dziecko jest młodsze. Wskutek pobudliwości dziecko łatwo traci równowagę
uczuciową, przejawia zmienność zachowania, trudno mu panować nad sobą, łatwo się męczy
i nu\
y.
W oparciu o własne doświadczenia i wiedzę zaczerpniętą z literatury pedagogiczno 
psychologicznej przedstawię charakterystykę wieku przedszkolnego wyró\
niając trzy fazy
tego okresu: pierwszą  od 3 do 4 lat, drugą  od 5 do 5,5 lat i trzecią od 5,5 do 7 lat.
W młodszym wieku przedszkolnym (faza pierwsza) dzieci są na ogół mało
samodzielne i uzale\
nione emocjonalnie od dorosłych, szczególnie potrzebują
indywidualnego traktowania. Przejawiać mogą trudności w przystosowaniu się do nowego
środowiska, w rozumieniu poleceń wydawanych przez nauczyciela całej grupie. Ten wiek
cechuje myślenie sensoryczno  motoryczne i mowa sytuacyjna, powiązana z działaniem.
Uwaga dzieci jest krótkotrwała, szybko zmieniają podmiot swoich zainteresowań, łatwo się
męczą. Motywem ich działania jest głównie potrzeba zabawy. Zabawa polega jeszcze na
manipulowaniu przedmiotami. Wraz z rozwojem wyobraz
ni wzbogacają się jednak
prymitywne początkowo zabawy tematyczne, konstrukcyjne, a tak\
e twórczość plastyczna.
W średnim wieku przedszkolnym (faza druga) zwiększa się samodzielność dzieci,
nasila potrzeba nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Występują jednak konflikty między
dziećmi, wynikające z ich egocentryzmu, chwiejności uczuciowej.
2
W tych latach dziecko osiąga stadium konkretno  wyobra\
eniowe myślenia i mowy,
rozwija się jego ciekawość poznawcza, której szczególnym wyrazem są pytania stawiane
dorosłym. Aktywność umysłowa dzieci jest jednak nadal powiązana z ich działalnością,
z ró\
nymi rodzajami zabaw, których treść się wzbogaca, z rozwojem ekspresji plastycznej.
Z wiekiem wzrasta mo\
liwość skupienia uwagi i opanowania właściwej dzieciom
ruchliwości, co ułatwia im branie udziału w ró\
nych zajęciach organizowanych przez
nauczyciela.
W starszym wieku przedszkolnym (faza trzecia) następuje dalszy rozwój dzieci,
w którym przejawiają się zadatki nowych cech, właściwych wiekowi szkolnemu
w pierwszym jego stadium. Wzrasta samodzielność dziecka, zdolność do pracy w zespole
i przestrzegania norm współ\
ycia społecznego, rozwija się poczucie obowiązku. Ujawniają
się uczucia wy\
sze, intelektualne, społeczne i estetyczne.
Dzieci w tym wieku \
ywo interesują się przyrodą, techniką, pracą ludzi w ró\
nych
zawodach. Na podło\
u ich myślenia konkretno  wyobra\
eniowego wytwarzają się zaczątki
myślenia abstrakcyjnego, słowno  logicznego. Zabawa jednak nadal odgrywa w rozwoju
dziecka podstawową rolę. Obok zabaw ju\
bardzo urozmaiconych i twórczości plastycznej
stanowiącej swoisty rodzaj sztuki, w \
yciu dziecka coraz większe znaczenie mają prace
u\
yteczne, budzi się zainteresowanie nauką szkolną.
Pod koniec wieku przedszkolnego prawidłowo rozwijające się dziecko osiąga
dojrzałość szkolną.
We współczesnych teoriach rozwoju psychicznego dziecka w wieku przedszkolnym
spotkałam bardzo ró\
ne nazwy tego stadium, ró\
ne podaje się te\
daty jego początku
i zakończenia, ró\
ne kryteria odró\
nienia tego stadium od poprzedzającego je i następującego
po nim, ró\
ne charakterystyki właściwości dziecka na tym etapie rozwojowym. Ró\
nice te
maję swoje z
ródło w tym, \
e jedni z autorów w swoich rozwa\
aniach biorą pod uwagę przede
wszystkim rozwój fizyczny dziecka, drudzy  warunki wychowania i system przedszkolny,
jeszcze inni  rozwój poszczególnych funkcji psychicznych, np. mowy i myślenia, twórczości
rysunkowej, zabawy, itp.
A.Gesell, na podstawie bardzo drobiazgowych obserwacji, opracował profil form
zachowania się dla poszczególnych lat rozwoju dziecka od 0 do 10 roku \
ycia.  Podczas
okresu przedszkolnego  mówi Gessel  szybkość wzrostu jest taka, \
e ka\
dy rok wydaje się
być wiekiem przejściowym . Z podawanych przez niego charakterystyk 3, 4 i 5 r. \
. , mo\
na
jednak wyodrębnić kilka właściwości wspólnych dla dzieci w tym wieku, są to: konformizm,
 wybujała afirmacja swego  ja , opanowanie motoryczne, wzbogacanie słownika
3
i strukturalizacja wszechświata dzięki mowie, odrywanie się od bezpośredniej teraz
niejszości
oraz początek współpracy społecznej.
Około lat pięć i pół  zdaniem Gesella  obserwuje się u dziecka nowy kryzys,
polegający na tym, ze znowu staje się ono wojownicze, brutalne, niestałe, łatwo się podnieca,
cechuje je dwukierunkowość uczuć. Mo\
na by więc przyjąć, \
e ten kryzys stanowi swego
rodzaju przejście do następnego etapu.
H. Wallon, który wyró\
nia stadia rozwoju psychicznego dziecka z punktu widzenia
całej jego osobowości, twierdzi , \
e ok. 3 roku \
ycia zaczyna się tzw. stadium personalizmu,
trwające do ok. 6 roku \
ycia. Stadium to dzieli się jego zdaniem na trzy podokresy, w których
dzieci ró\
nią się wprawdzie pod pewnymi aspektami, jednak wykazują jedną, wspólną dla
całego tego okresu właściwość, a mianowicie  tendencję do niezale\
ności i wzbogacania
swego  ja . W pierwszym podokresie obserwujemy u dziecka reakcję opozycji, negatywizmu,
podkreślenie autonomii swojej osobowości. W mowie dziecka pojawia się zaimek  ja
i odpowiednie końcówki koniugacyjne  przestaje ono mówić o własnych czynnościach
w trzeciej osobie. Posługuje się te\
ju\
przymiotnikami dzier\
awczymi.
Drugi podokres Wallon nazywa okresem  wdzięku ; dziecko pragnie wówczas
przypodobać się. Trzeci podokres charakteryzuje się rozwojem czynności naśladowczych
u dziecka, pierwszymi uczuciami zazdrości o ulubioną osobę. Dziecko w tym czasie chętnie
identyfikuje się z osobami ze swego otoczenia, w zabawach przyjmuje na siebie ró\
ne role.
P.A. Osterrieth wyró\
nia okres między 3 a 6 rokiem \
ycia i nazywa go okresem
rodzinnym. Jego zdaniem okres ten cechuje dominacja u dziecka obrazu matki oraz rozwój
silnego personalizmu.
Wiek przedszkolny, to bardzo wa\
ny okres w \
yciu dziecka. Jest to bowiem czas
niezmiernie istotny dla kształtowania się osobowości człowieka, okres nabywania
doświadczeń ( jako pierwsze mocno utrwalonych). Okres przedszkolny jest pierwszym,
którego nie obejmuje amnezja dziecięca. W tym wieku najistotniejszym przemianom podlega
relacja z otoczeniem w zakresie uczenia się. Dziecko w wieku niemowlęcym
i poniemowlęcym uczy się według tzw.  własnego programu . Znaczy to, \
e uczy się ono
spontanicznie, naturalnie, w ka\
dych okolicznościach, niejako mimowolnie i przypadkowo.
 Uczenie się reaktywne to druga forma uczenia się. Uczenie to odbywa się pod
kierunkiem dorosłego, który pełni rolę nauczyciela. Staje się ono działalnością celową,
ukierunkowaną, z wyraz
nie wyodrębnionymi kolejnymi etapami. Działalność ta wymaga od
uczącego się coraz większej samodzielności intelektualnej, zdolności koncentrowania się na
wykonywanym zadaniu, wytrwałości w pokonywaniu pojawiających się przeszkód
4
i trudności, zdolności znoszenia coraz dłu\
szych napięć.
Wiek przedszkolny jest okresem przejściowym, w którym dziecko na przestrzeni lat
od 3 do 6  7 przechodzi do uczenia się według programów zewnętrznych. Opanowanie
nowych wiadomości i nabywanie coraz to bardziej zło\
onych umiejętności będzie przebiegało
optymalnie jedynie wtedy, gdy dziecko będzie kierowane przez dorosłego  nauczyciela,
który będzie dą\
ył do tego, aby jego program stymulacji rozwoju dziecka i kierowania jego
przebiegiem stawał się owym  wewnętrznym programem samego dziecka.
Myślę, \
e zmiany w rozwoju dziecka przedszkolnego mo\
na ująć w trzech
płaszczyznach:
-kształtowanie się coraz bardziej zło\
onych i wy\
ej zorganizowanych form
działalności,
-rozwój czynności przedmiotowych, który doprowadza do wyodrębnienia się
czynności \
ycia codziennego i ró\
nego typu zabaw,
-opanowanie mowy, która silnie zwrotnie oddziałuje na doskonalenie się działań
dziecka, mowa umo\
liwia nie tylko odtwarzanie własnych czynności dokonanych
uprzednio, przede wszystkim umo\
liwia przewidywanie  antycypowanie tego, co i
jak dziecko będzie wykonywało.
Osiągnięcia wieku niemowlęcego i poniemowlęcego (0  3 lat) dają dziecku
niezbędną, mimowolną niezale\
ność od ludzi dorosłych w procesie poznawania otoczenia
fizycznego i społecznego. Sprawności lokomocyjne związane z przemieszczaniem własnego
ciała oraz sprawności manipulacyjne związane z aktywnym poznaniem otaczających dziecko
przedmiotów, stanowią narzędzie opanowania przestrzeni społecznej. W okresie
niemowlęcym eksploracyjne ruchy przybierają liczne formy aktywności sensoryczno 
motorycznej. Obok chwytania i dotykania pojawia się aktywne poznawanie poprzez ssanie
lizanie, gryzienie, kształtuje się wra\
liwość na bodz
ce słuchowe i wzrokowe. Jest to
w rozwoju dziecka okres pobudzenia, opanowania podstawowych form kontaktu ze światem
zewnętrznym. Dlatego podstawową funkcją w tym okresie jest spostrzeganie.
W miarę rozwoju dziecka, gromadzenia się coraz większej liczby doświadczeń, ich
porządkowania się i ró\
nicowania, coraz większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć.
U dziecka rozszerza się perspektywa czasowa. Mowa pozwala przypomnieć sobie
wykonywane czynności i jej ponowne wykonanie, a tak\
e przypomnieć sobie zjawiska
i zdarzenia, które ju\
minęły i dziecko ma w pamięci ich obraz i wyobra\
enie. Rozwój
pamięci umo\
liwia przede wszystkim rozwój myślenia: od myślenia bezpośredniego opartego
5
na spostrzeganych związkach, do myślenia opartego na wyobra\
eniach, uogólnionych
wspomnieniach.
Uogólnienia kształtują się i rozwijają u dziecka w wieku przedszkolnym. Jest to
pierwszy szczebel tzw. myślenia oderwanego od konkretnej sytuacji i czasu, co umo\
liwia
dziecku wy\
szy poziom obcowania z ludz
mi i wzajemnego przekazu informacji. Dziecko
zaczyna myśleć kategoriami ogólnych wyobra\
eń. Przechodzi więc z myślenia
egocentrycznego do myślenia intuicyjnego, wyobra\
eniowego. Występowanie w myśleniu
wyobra\
eń pozwala na wyodrębnienie się kolejnego etapu  myślenia słownego.
Myślenie dziecięce cechuje: animizm i antropomorfizm (czyli  o\
ywienie
i  uczłowieczenie przedmiotów, zjawisk i zdarzeń), niski poziom krytycyzmu występujące
niekiedy trudności w oddzieleniu fikcji od rzeczywistości, twórcza, ale i czasem nadmiernie
rozbudowana wyobraz
nia, brak umiejętności ró\
nicowania informacji przy ogromnej
chłonności poznawczej na wszelkie bodz
ce i wpływy, du\
y stopień elastyczności myślenia.
Na spostrzeganie dziecka zniekształcająco mogą oddziaływać emocje. Dziecko
bowiem bardzo intensywnie prze\
ywa swoje doznania. Z drugiej strony wpływa to dodatnio
na koncentrację przy wykonywaniu zadań. W okresie przedszkolnym zmianie ulega tak\
e
stosunek dziecka do samego siebie i innych ludzi. Następuje poszerzenie kontaktów
społecznych dziecka, najpierw na ludzi dorosłych, a potem rówieśników, Rozwijają się tak\
e
umiejętności społeczne jak: nawiązanie i podtrzymywanie kontaktu z innymi, współdziałanie,
coraz lepsza trafność spostrzegania społecznego i idąca za tym zdolność rozpoznawania
i uwzględniania w swoich działaniach punktu widzenia drugiej osoby. Rozwija się poczucie
to\
samości. Wią\
ą się z nim zaimki:  mój ,  mnie ,  ja .
Na zakończenie swoich rozwa\
ań na temat dzieci w wieku przedszkolnym przedstawię
charakterystykę tych dzieci wg M. Przetacznikowej:
Dzieci trzyletnie:
-niski poziom samodzielności i zaradności, w du\
ym stopniu zale\
ne
w zaspokajaniu swoich potrzeb od dorosłych,
-wąski zakres doświadczeń i ubogi zakres słownictwa, choć dziecko rozumie
znacznie więcej ni\
chce wypowiedzieć,
-dominuje myślenie o charakterze sensoryczno  motorycznym, tzn.
w bezpośrednim kontakcie z przedmiotem, w działaniu przy udziale dorosłego,
-du\
a wra\
liwość emocjonalna,
-rozbudzona wyobraz
nia,
-łatwo rozpraszalna uwaga i du\
a męczliwość.
6
 Dzieci cztero  pięcioletnie:
-stają się bardziej samodzielne i zaradne,
-aktywność intelektualna nadal współistnieje z realnym działaniem,
-rozwój wyobraz
ni i fantazji ujawnia się m.in. w postawie badawczej (wiek pytań),
-\
ywe, ruchliwe, dociekliwe,
-poznanie świata zarówno fizycznego jak i społecznego nadal powierzchowne.
Dzieci 5,5  7 letnie:
-lepiej przystosowane do pracy w zespole,
-zdolniejsze do dłu\
szego wysiłku,
-zdolne do dłu\
szego skupienia uwagi,
-mniej impulsywne,
-bardziej opanowane i odpowiedzialne,
-intensywniej rozwijają się uczucia wy\
sze  społeczne i estetyczne.
Wa\
na jest te\
refleksja, czy potrzebne jest dziecku przedszkole? Przedszkole
stanowi część niezbędnego dla rozwoju dziecka środowiska. Po pierwsze, wszystkie procesy
psychiczne, jak zauwa\
ył L.S. Wygotski (1978), a jego tezy wspierają wyniki współczesnych
badań, mają najpierw społeczny charakter, by czasem stać się indywidualnymi procesami
jednostki. W kontakcie z ludz
mi uczymy się spostrzegać, zapamiętywać, rozwiązywać
problemy, mówić. Po drugie, w uczeniu się wielu czynności wa\
ny jest nie tyle wiek, co
umiejętności.
Badania wykazują, i\
w wielu sytuacjach lepszymi nauczycielami dziecka są jego
rówieśnicy ni\
dorośli (Tudge, Rogoff, 1995). To właśnie od innych dzieci uczą się
przedszkolaki zabaw, wyliczanek, opanowują zasady ró\
nych gier. Kontakty z innymi
dziećmi ułatwiają im tak\
e poznanie własnych cech, umiejętności, sprawności, sprzyjają
tworzeniu się adekwatnego obrazu własnej osoby.
Posyłanie dziecka do przedszkola to dla dorosłego okazja, by poznać inne poglądy na
wychowanie, inne formy pracy z dzieckiem.
Dla rozwoju dziecka, a tak\
e dla rozwoju dorosłych występujących w roli rodziców
i wychowawców dziecka, potrzebne jest przedszkole. Wielu z nas mo\
e powiedzieć, i\

niemało z tego, co tak bardzo przydaje się w \
yciu, nauczyliśmy się w przedszkolu.
Opracowała
Ewa Ciećwierz
7
Literatura
1.T. Opolska: Jak zostać idealnym nauczycielem,  Edukacja w Przedszkolu , Warszawa 2000/10
2.W. Pomykało (red): Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s.125
3.J. Walczyna: Dylematy wychowania umysłowego dzieci w przedszkolu,  Wychowanie w Przedszkolu ,
1988/3
4.A. Brzezińska, M. Burtowy: Psycho  pedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej, Poznań 1985, s.50
5.K. Teborowska: Wiek przedszkolny w : Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie\
y (red) M. śebrowska,
Warszawa 1972, s.235,236
6.St. Lipina: Wyzwalanie aktywności umysłowej dzieci,  Wychowanie w przedszkolu 1987/1
7.J. Kopczyńska  Sikorska: Przedszkole XXI wieku  oczekiwania i refleksje,  Wychowanie w
przedszkolu 2000/8
8.M. Przetacznikowa: Wiek przedszkolny w: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzie\
y (red) M.
śebrowska, Warszawa 1972, s.246
9.A. Siemińska: Przedszkola samorządowe  trudne problemy ,  Wychowanie w Przedszkolu , 1991/4
8