zagadnienia ogólne
Materia"y sensoryczne Montessori
i ich znaczenie
dla rozwoju
dziecka
Materia"y sensoryczne oraz propozycje çwiczeÅ‚
zosta"y opracowane przez
Montessori oraz jej wspó"pracowników i kontynuatorów na podstawie
wieloletnich doĘwiadczeł
w pracy z dzieçmi. Dbano o to, by oferowa"y one
dzieciom izolowane wraŻenia zmys"owe, by w czasie spostrzegania jednym
zmys"em inne zmys"y nie by"y angaÅ»owane, ale wr´cz wy"Ä…czone.
oraz s"uŻą do rozwijania nie tylko intelektu,
SABINA GUZ

ale ca"ej osobowoĘci. PodkreĘliç równieÅ» na-
leŻy, Że są one  manipulatorami dla dzieci,
dukacja w systemie Montessori pro- a wi´c Ęrodkami dydaktycznymi wykorzysty-
wadzona jest w przygotowanym pe- wanymi przez nie w procesie samodzielnego
Edagogicznie otoczeniu. Jego elemen- uczenia si´, a nie pomocami dydaktycznymi
ty i struktur´ moÅ»na opisywaç rozmaicie, dla nauczyciela (J. Chattnin-McNichols
wyróŻniając pewne wymiary, sk"adniki i kom- 1992, s. 54).
ponenty (zob. M. Miksza 1998, S. Guz 1998,
2000). Zestaw materia"ów sensorycznych
Istotnym sk"adnikiem przygotowanego Materia"y sensoryczne to zestaw przedmio-
otoczenia są materia"y dydaktyczne, które tów, które uporządkowane zosta"y wed"ug
w systemie Montessori uporządkowane są okreĘlonych w"aĘciwoĘci cia", takich jak: roz-
w taki sposób, Å»e tworzÄ… przedmioty zaj´ç miar (wielkoĘç), forma (kszta"t), barwa, fak-
i zadał
edukacyjnych. Do podstawowych tura (szorstkoĘç), ci´Å»ar, spr´Å»ystoĘç (ela-
z nich naleŻą: a) przedmioty Å»ycia codzien- stycznoĘç), temperatura, smak, zapach,
nego, b) materia"y sensoryczne, c) matema- dÄ™wi´k itp. KaÅ»dy zestaw sk"ada si´ z okre-
tyczne, d) j´zykowe, e) edukacja Ęrodowisko- Ęlonej liczby elementów, które sÄ… identyczne
wa, f) artystyczna. Wszystkie one tworzÄ… pod wzgl´dem wszystkich cech z wyjÄ…tkiem
logicznie uporzÄ…dkowanÄ… ca"oĘç programo- jednej, wybranej, która ulega stopniowym
wÄ…. W ramach kaÅ»dego z zestawów wyst´pu- zmianom. Zmiany od jednego do drugiego
jÄ… okreĘlone sekwencje materia"ów i propo- elementu nast´pujÄ… równomiernie. RóŻnica
zycji dla dzieci, które przygotowywane sÄ… w nat´Å»eniu wybranej cechy mi´dzy poszcze-
zgodnie z zasadą stopniowania trudnoĘci. gólnymi elementami serii jest zazwyczaj
UmoÅ»liwiajÄ… one dziecku uczenie si´ na pod- sta"a i, jeĘli to moÅ»liwe, matematycznie
stawie doĘwiadczenia i poznania zmys"owego okreĘlona.
5/2004 3
259
zagadnienia ogólne
KaÅ»dy zestaw materia"ów tworzÄ…cych se- ko "atwiej koncentruje swojÄ… uwag´, np. bar-
ri´, np. materia" dÄ™wi´kowy, kolorystyczny, wÄ… i jej odcieniami, g"oĘnoĘciÄ…, wysokoĘciÄ…
róŻniÄ…cy si´ rozmiarem itp. zawiera na ze- tonu, ci´Å»arem, wielkoĘciÄ…, kszta"tem itp.
wn´trznych kraÅ‚
cach  minimum i  maksi- Dzi´ki temu praca z materia"em jest bardzo
mum serii, które ustalajÄ… jej granice. Ele- efektywna. Dziecko, w miar´ korzystania
menty graniczne róŻniÄ… si´ mi´dzy sobÄ… z materia"u zmys"owego, kszta"ci swojÄ…
w najwi´kszym stopniu. Zestawione ze sobÄ… sprawnoĘç sensorycznÄ…, wysubtelnia zmys"y,
ukazujÄ… najbardziej wyrazisty kontrast, na ja- podnosi ich wraÅ»liwoĘç.
ki pozwala dany komplet materia"ów. Wszyst-
ko to s"uŻy tzw. izolacji cechy, np. kszta"tu,
d"ugoĘci, wysokoĘci, szerokoĘci, temperatury
itd., tzn. wyodr´bnieniu jednej w"aĘciwoĘci
wspólnej wszystkim elementom wchodzącym
w sk"ad danej grupy elementów czy serii.
Dzi´ki temu dziecko moÅ»e "atwiej spostrzec
róŻnice mi´dzy poszczególnymi elementami,
wyodr´bniç okreĘlonÄ…, abstrakcyjnÄ… w"aĘci-
woĘç przedmiotów (barw´, ci´Å»ar, wielkoĘç)
i to tym zmys"em, który jest przeznaczony do
odbierania danego rodzaju wraŻeł
.
Materia"y sensoryczne oraz propozycje
çwiczeÅ‚
zalecanych z ich wykorzystaniem zo-
Fot. 1. Zestaw klasycznych materia"ów senso-
sta"y opracowane przez Montessori oraz jej
rycznych
wspó"pracowników i kontynuatorów na pod-
stawie wieloletnich doĘwiadczeł
w pracy
z dzieçmi w róŻnym wieku. PrzygotowujÄ…c je, Poszczególne zestawy materia"ów senso-
dbano o to, by oferowa"y one dzieciom izolo- rycznych angaŻują róŻne zmys"y: wzroku, do-
wane wraÅ»enia zmys"owe, by w czasie spo- tyku, smaku, w´chu, s"uchu. Ten sam zmys"
strzegania jednym zmys"em inne zmys"y nie moÅ»e teÅ» byç wykorzystywany do spostrzega-
by"y angaÅ»owane, ale wr´cz wy"Ä…czone. Sta- nia róŻnych w"aĘciwoĘci przedmiotów. Zmys"
rano si´ o moÅ»liwie pe"nÄ… izolacj´ trudnoĘci wzroku bierze np. udzia" przy spostrzeganiu
(izolacj´ cechy). JeĘli zatem wybrane cechy wymiarów, wielkoĘci przedmiotów, kolorów
przedmiotów, takie jak np. kszta"t materia- i ich odcieni, form i kszta"tów, faktury po-
"ów, mia"y byç rozpoznawane dotykiem, to wierzchni. Przy pomocy dotyku oraz wraÅ»eÅ‚

starano si´ wy"Ä…czyç wraÅ»enia wzrokowe kinestetycznych rozpoznawane sÄ…: tempera-
i s"uchowe, umieszczajÄ…c przedmioty w miej- tura, kszta"t, szorstkoĘç, faktura, elastycz-
scu ciemnym i cichym, np. w tajemniczych noĘç, ci´Å»ar przedmiotów.
woreczkach lub innych zakrytych pojemni- Zestaw klasycznych materia"ów senso-
kach. Zrobione one sÄ… z takiego samego ma- rycznych znajduje si´ w sali na specjalnie za-
teria"u, który tak samo przewodzi ciep"o. projektowanych rega"ach, których pó"ki są
Uczyniono tak m.in. ze wzgl´du na to, Å»e w zasi´gu wzroku i r´ki dziecka. Dzi´ki temu
ma"e dziecko odznacza si´ niewielkÄ… toleran- materia"y mogÄ… przyciÄ…gaç ich uwag´ i za-
cjÄ… na czynniki rozpraszajÄ…ce jego uwag´. ch´caç do samodzielnego brania z miejsca
Dlatego elementy wchodzÄ…ce w sk"ad jedne- ich przechowywania do pracy na stoliku lub
go zestawu materia"ów dydaktycznych, jak dywaniku roz"oŻonym na pod"odze, a na-
juÅ» wspomniano, sÄ… pod wieloma wzgl´dami st´pnie po skoÅ‚
czonej pracy samodzielnego
takie same (majÄ… np. identycznÄ… form´, taki ich odnoszenia i uk"adania, czy ustawiania na
sam kolor, takie same wymiary itp.). RóŻnią pó"ce w wyznaczonym miejscu i w umówiony
si´ tylko jednÄ… w"aĘciwoĘciÄ…, na której dziec- sposób. Wi´kszoĘç materia"ów umieszczona
4 260 wychowanie w przedszkolu
zagadnienia ogólne
jest w drewnianych, estetycznie wykonanych
pude"kach, w których materia" uk"adany jest
w ustalony z dzieçmi sposób. Pude"ka przy-
kryte sÄ… zazwyczaj odpowiednio dopasowa-
nymi wieczkami. Niektóre z wieczek są kolo-
rowe, np. pude"ka z puszkami szmerowymi
lub mają namalowane, okreĘlone wzory, np.
dwupoziomowy lub trzypoziomowy szeĘcian,
co ma dla dzieci znaczenie informacyjne.
U"atwia wybór zestawu, bez otwierania pu-
de"ka. MoÅ»e teÅ» byç wykorzystane jako wska-
zówka do wykonania zadania. Informacyjne
znaczenie ma teÅ» kszta"t i wielkoĘç poszcze-
Fot. 2. Przyk"ad twórczego wykorzystania
gólnych pude"ek.
klocków
W"aĘciwoĘci materia"ów sensorycznych zauwaÅ»yç coraz subtelniejsze róŻnice mi´dzy
Materia"y sensoryczne poza izolacjÄ… trudno- nimi i zapewnia sukces w dzia"aniu. Materia"
Ęci charakteryzujÄ… si´, podobnie jak i inne rozwojowy umoÅ»liwia dziecku samodzielnÄ…
materia"y dydaktyczne Montessori, innymi prac´ oraz uniezaleÅ»nienie si´ od doros"ego.
w"aĘciwoĘciami, takimi jak: kontrola b"´dów Samokontrola kieruje dzia"alnoĘciÄ… dziecka,
tkwiąca w materiale. Sprawia ona, Że dziec- nakreĘla cele dzia"ania, jest Ęrodkiem do
ko moÅ»e samodzielnie spostrzec b"´dy i po- osiÄ…gania doskona"oĘci. Pope"nianie b"´dów
my"ki w dzia"aniu. ZauwaÅ»a np. pracujÄ…c moÅ»e stanowiç dla dziecka wyzwanie, sk"a-
z drewnianymi cylindrami, Å»e jakiĘ cylinde- niaç do zwi´kszania swojego wysi"ku i staraÅ‚
,
rek wystaje ponad otwór w podstawie, czy teÅ» by pokonaç trudnoĘci i sprostaç zadaniu. Sa-
schowa" si´ w nim ca"kowicie (razem mokontrola ponadto wyrabia u dzieci kryty-
z uchwytem), lub wcale nie da si´ go w"oÅ»yç cyzm, uczy analizowania w"asnych czynnoĘci
do otworu. MoÅ»e to stwierdziç wzrokowo lub oraz efektów dzia"ania, rozwija zmys"y
dotykowo, zauwaÅ»ajÄ…c, Å»e zosta"a zaburzona i czynnoĘci umys"owe, pog"´bia wiedz´,
harmonia w uporządkowanym szeregu (se- kreuje i umacnia poczucie w"asnej wartoĘci
rii). Mamy wtedy do czynienia z kontrolÄ… i wiary w siebie.
sensorycznÄ…. MoÅ»e teÅ» to zauwaÅ»yç w trakcie Kontrola b"´dów tkwiÄ…ca w materiale
dzia"ania motorycznego, dopasowywania po- charakterystyczna jest nie tylko dla materia-
szczególnych elementów do siebie i wtedy "ów sensorycznych, ale posiada ją ca"e przy-
mówimy o kontroli mechanicznej. Kontrola gotowane otoczenie. Niew"aĘciwe, nieostroŻ-
b"´dów moÅ»e wi´c mieç róŻny charakter ne czy b"´dne zachowanie dzieci demaskujÄ…
i róŻny stopieł
trudnoĘci. MoÅ»e ona angaÅ»o- wszystkie przedmioty znajdujÄ…ce si´ w klasie
waç róŻne czynnoĘci psychiczne  od wraÅ»eÅ‚
Montessori. Na przyk"ad jasne kolory i po-
i spostrzeŻeł
do wyŻszych czynnoĘci umys"o- "ysk materia"ów "atwo zdradzają plamy, lek-
wych, które sÄ… aktywizowane, zw"aszcza przy koĘç mebli (stolików i krzese") sprawia, Å»e
kontroli opartej na porównaniu ze wzorem, niezdarne lub nieostroÅ»ne poruszanie si´
oraz przy kontroli abstrakcyjnej opartej na dzieci powoduje ich g"oĘne przesuwanie lub
rozumowaniu i ocenianiu. przewracanie si´, wywo"uje ha"as. W ten spo-
Samodzielne zauwaÅ»anie b"´dów w dzia- sób przygotowane otoczenie staje si´  suro-
"aniu sprawia, Å»e w dalszych çwiczeniach wym wychowawcÄ… i czujnym straÅ»nikiem
dziecko post´puje bardziej ostroÅ»nie i z na- w"aĘciwego zachowania dzieci.
mys"em, krytycznie oceniając swoje czynno- Kolejną w"aĘciwoĘcią wspólną materia"om
Ęci. Z coraz wi´kszÄ… uwagÄ… obserwuje przed- Montessori jest ich estetyka. Barwa, po"ysk,
mioty i analizuje ich cechy, co pozwala mu harmonia form sprawia, Że przedmioty są dla
5/2004 5
261
zagadnienia ogólne
dziecka atrakcyjne, przyciÄ…gajÄ… jego uwag´,
zach´cajÄ… do wykorzystania w dzia"aniu i to
zgodnie z ustalonymi zasadami. W klasach
Montessori ca"e otoczenie "Ä…cznie z materia-
"ami dydaktycznymi, jest tak przygotowane
i urzÄ…dzone, a materia"y dydaktyczne tak wy-
eksponowane, by wabiç, zach´caç i sk"aniaç
Fot. 3. BrÄ…zowe schodki
do aktywnoĘci oraz w"aĘciwego post´powa-
nia. Jest to tzw.  g"os przedmiotów .
Aktywizowanie dziecka to nast´pna bar- przez wyobraÅ»one do czynnoĘci umys"owych.
dzo istotna w"aĘciwoĘç materia"u rozwojowe- Jest to moÅ»liwe zarówno wtedy, gdy wykorzy-
go Montessori. Powinien on nie tylko przy- stywany jest jeden zestaw materia"ów, jak
ciÄ…gaç uwag´ dziecka i zach´caç do i wtedy, gdy korzystamy jednoczeĘnie lub ko-
wykorzystania go w swojej aktywnoĘci, ale lejno po sobie z kilku róŻnych zestawów ma-
teÅ» absorbowaç dziecko przez d"uÅ»szy czas, teria"ów.
sk"aniaç do powtarzania çwiczeÅ‚
. UmoŻli- Ten sam materia" pozwala bowiem na sta-
wiaç równieÅ» wykonywanie dzia"aÅ‚
róŻnego wianie przed dzieckiem zadał
o róŻnym stop-
rodzaju: branie do r´ki, manipulowanie, ze- niu trudnoĘci, zaleÅ»nie od poziomu rozwoju
stawianie, rozstawianie, rozrzucanie, porząd- i potencjalnych moŻliwoĘci oraz zaintereso-
kowanie wed"ug pewnych kryteriów. Pozwa- wał
dziecka, a takÅ»e okresu edukacji. Dzi´ki
laç on powinien na rozwini´cie aktywnoĘci zaĘ temu, Å»e ca"y materia" znajdujÄ…cy si´
w róŻnej formie: motorycznej, s"ownej, pla- w przygotowanym otoczeniu jest logicznie ze
stycznej, zabawowej i zadaniowej, indywidu- sobÄ… powiÄ…zany i stanowi programowÄ… ca"oĘç
alnie i w kontakcie czy wspó"pracy z innymi oraz zawiera nie tylko cele bezpoĘrednie, ale
osobami (kolegami, nauczycielem). teŻ poĘrednie, praca z jednym materia"em
CechÄ… materia"u Montessori jest teÅ» ogra- przygotowuje dziecko do wykorzystywania
niczenie. KaŻdy zestaw materia"u jest iloĘcio- w swojej dzia"alnoĘci innych materia"ów i po-
wo ograniczony i s"uŻy realizacji konkretnych dejmowania innych form aktywnoĘci.
celów. Dzi´ki temu dziecku "atwiej porzÄ…dko- Dzi´ki duÅ»emu bogactwu, zróŻnicowaniu
waç bogactwo wraÅ»eÅ‚
odbieranych z otocze- i przejrzystemu uporzÄ…dkowaniu materia"u
nia i tworzyç "ad i porzÄ…dek w umyĘle. To znajdujÄ…cego si´ w przygotowanym otocze-
umoÅ»liwia oszcz´dzanie si" psychicznych. niu, dziecko moÅ»e wybraç i zajÄ…ç si´ takim
Ograniczenie materia"u wyraÅ»a si´ takÅ»e z nich, który jest zgodny z aktualnymi moÅ»li-
w tym, Å»e kaÅ»dy zestaw wyst´puje w klasie woĘciami i zainteresowaniami oraz fazÄ… roz-
tylko w jednym egzemplarzu. Ma to duÅ»e woju, zrezygnowaç natomiast z wykonywania
znaczenie wychowawcze. Uczy dokonywania zadał
zbyt "atwych i nieinteresujÄ…cych lub za
wyborów, respektowania potrzeb innych osób trudnych w danym momencie.
i odraczania zaspokojenia swoich, wyrabia
cierpliwoĘç w oczekiwaniu na materia", sk"a- Wprowadzanie materia"ów sensorycznych
nia do ustalania kolejnoĘci korzystania z ma- W korzystaniu z materia"ów moÅ»na wyróŻniç
teria"u, rozwiÄ…zywania ewentualnych konflik- dwie fazy. W pierwszej nauczyciel prezentu-
tów, dostarcza celów dzia"ania, ukazując je dziecku materia", ukazuje, jak poprawnie
perspektywy i kierunki dalszej dzia"alnoĘci. si´ nim pos"ugiwaç, w drugiej dziecko samo
Materia" Montessori u"atwia teÅ» realiza- zaczyna pracowaç z danym materia"em i wy-
cj´ zasady stopniowania trudnoĘci, przecho- konuje çwiczenia tak d"ugo, jak chce, samo
dzenia od "atwiejszego do trudniejszego, od teÅ» decyduje o tym, ile razy b´dzie powtarzaç
dzia"ał
prostych do bardziej z"oÅ»onych, od çwiczenie.
materia"u konkretnego do coraz bardziej PrezentujÄ…c dziecku materia", nauczyciel
abstrakcyjnego, od czynnoĘci motorycznych skupia uwag´ dziecka na tych cechach przed-
6 262 wychowanie w przedszkolu
zagadnienia ogólne
miotu, które sÄ… dla niego istotne, ze wzgl´du wyboru dzia"ania, kreatywnego podejĘcia do
na które zosta" przygotowany. UŻywa tylko materia"ów, jeĘli tylko nowe sposoby ich uŻy-
tyle s"ów, ile to konieczne, starannie je dobie- cia są zgodne z celami materia"ów, nie powo-
rając. ObjaĘnienia s"owne nie mogą bowiem dują ich niszczenia oraz nie zagraŻają innym
dominowaç nad dzia"aniem. Nast´pnie na- dzieciom oraz jemu samemu.
uczyciel zach´ca dziecko do w"Ä…czenia si´
w dzia"anie, proponuje wykonanie pokaza- åwiczenia z materia"em sensorycznym
nych czynnoĘci, obserwuje jednoczeĘnie, czy Zapoznawanie dziecka z danym materia"em
przedmiot (zadanie, czynnoĘç) wzbudza jego sensorycznym rozpoczynamy od dwu kon-
zainteresowanie i w czym si´ to wyraÅ»a. Ni- trastujÄ…cych ze sobÄ… elementów. Wyrazisty
czego nie narzuca, do niczego nie zmusza, nie kontrast bowiem eksponuje róŻnice, wywo-
wywiera presji np. przez powtarzanie pokazu. "ujÄ…c zainteresowanie dziecka materia"em.
W poczÄ…tkowej fazie pracy dziecka z ma- Nast´pnie przechodzimy do róŻnic subtel-
teria"em nauczyciel pozostaje jeszcze przez niejszych.
pewien czas u jego boku, by wesprzeç zach´- Aby lepiej uwydatniç róŻnice w kolejnych
tÄ…, informacjÄ…, pomocÄ…. JeĘli nauczyciel za- çwiczeniach, "Ä…czymy je z identycznoĘciami.
uwaŻy, Że przedmiot nie wzbudza zaintereso- JeĘli zatem w pierwszym etapie wybieramy
wania dziecka, powinien je jedynie zach´ciç najcichszÄ… i najg"oĘniejszÄ… puszk´ szmerowÄ…,
do od"oÅ»enia materia"u na pó"k´. Gdy nato- to w nast´pnym dok"adamy drugÄ… tak samo
miast spostrzeŻe, Że dziecko ma trudnoĘci
w korzystaniu z materia"u, powinien w sto-
sownym czasie wróciç do dzia"ania, b´dÄ…c
przekonanym, Że jest ono do tego dojrza"e.
Prezentacja materia"u, jego przynoszenie
z rega"u, uk"adanie na stoliku lub dywaniku,
demonstrowanie poszczególnych cz´Ä˜ci i wy-
konywanych czynnoĘci odbywa si´ zawsze
wed"ug ustalonej instrukcji, co jest przez nie-
których pedagogów niemontessoriał
skich
spostrzegane jako nadmierne ustrukturalizo-
wanie dzia"ał
.
Takie zachowanie nauczyciela jest jednak
celowe, poniewaÅ» przyczynia si´ do szybsze-
go uczenia si´ dziecka, oszcz´dza jego czas
Fot. 4. Kompozycja z klocków
i energi´, którÄ… poĘwi´ca"oby na poszukiwa-
nie w"aĘciwych dróg metodÄ… prób i b"´dów,
sprawia ono, Że dzia"anie dziecka jest lepiej cichą lub tak samo g"oĘną, jak poprzednio
ukierunkowane, dzi´ki czemu moÅ»e staç si´ prezentowane i prosimy, by dziecko utworzy-
bardziej efektywne i kreatywne. "o par´ o takiej samej g"oĘnoĘci, a zaraz po-
Nauczyciel strukturalizujÄ…c prezentacj´ tem dodajemy czwartÄ… puszk´, która pozwa-
i zwracajÄ…c uwag´ na istotne w"aĘciwoĘci ma- la utworzyç dwie pary puszek szmerowych,
teria"u dostarcza dziecku podstawowych in- róŻniÄ…ce si´ poziomem g"oĘnoĘci. Dziecko
formacji. Stwarza to fundament, bez którego wskazuje identycznie brzmiące puszki wĘród
spontaniczne dzia"anie mog"oby przybraç czterech pomieszanych ze sobÄ…. W dalszych
charakter bezcelowy i bezuÅ»yteczny. çwiczeniach zwi´kszamy liczb´ elementów,
Ustrukturalizowanie prezentacji materia- co pozwala dzieciom tworzyç krótsze lub
"u nie moÅ»e jednak prowadziç wy"Ä…cznie do d"uÅ»sze serie, np. porzÄ…dkowaç tabliczki wa-
naĘladownictwa czy schematycznoĘci w dzia- gowe wed"ug ci´Å»aru wzrastajÄ…cego lub ma-
"aniu dziecka. Dziecko musi mieç moÅ»liwoĘç lejÄ…cego, najlÅ»ejsza, troch´ ci´Å»sza i najci´Å»-
5/2004 7
263
zagadnienia ogólne
sza; ustawiaç kolorowe walce wed"ug wzra-
stającej lub malejącej wysokoĘci, gruboĘci
lub obu cech jednoczeĘnie, lub teÅ» dobieraç
pary identycznych elementów spoĘród wi´k-
szej ich liczby, co jest moŻliwe np. przy po-
rządkowaniu kolorowych tabliczek, porów-
nywaniu materia"ów znajdujÄ…cych si´
w pude"ku tekstyliów, wyszukiwaniu pojem-
ników o jednakowych zapachach itd.
Kolejne çwiczenia b´dÄ… polega"y na odnaj-
dywaniu miejsca w uporzÄ…dkowanej, wed"ug
okreĘlonego kryterium, serii, w której zosta"a
zaburzona jej harmonia (np. przez zabranie
lub przemieszczenie jednego elementu), two-
rzenie par lub uporzÄ…dkowanego harmonijnie
szeregu przy wy"ączeniu któregoĘ ze zmys"ów,
np. uk"adanie czerwonych beleczek, brÄ…zo-
wych schodków i innych materia"ów z zawią-
zanymi oczami; dopasowywanie figur geome-
trycznych do otworów w podstawce o takim
samym kszta"cie i wielkoĘci itp.
Inspirujemy teŻ dzieci do bardziej twór-
czego wykorzystania zaprezentowanych im
materia"ów, np. do porządkowania ich nieco
inaczej niÅ» pokazano to na poczÄ…tku przy
Fot. 5. Dzieci poznają nowe sposoby uŻycia
uk"adaniu serii: od najwi´kszego do naj- materia"ów
mniejszego lub odwrotnie, ale tak, jak to wi-
podobnie czyni, gdy pokazuje dla kontrastu
daç na fot. 2, gdzie utworzono pary z kloc-
tabliczk´ Å»ó"tÄ…, mówi  Å»ó"ta .
ków róŻowej wieŻy w ten sposób, Że róŻnica
W drugim etapie nauczyciel sprawdza po-
mi´dzy klockami w parach stopniowo male-
prawnoĘç rozumienia podanych okreĘleÅ‚
.
je: 1 i 10, 2 i 9, 3 i 8, 4 i 7, 5 i 6; czy teÅ» tak,
W tym celu poleca dziecku, aby wykonywa"o
jak to widaç na fot. 3, (10, 8, 6, 4, 2, 1, 3, 5, 7,
róŻne czynnoĘci z tabliczką czerwoną oraz
9), gdzie wykorzystano brÄ…zowe schodki. Za-
Å»ó"tÄ…, np.  pokaÅ» mi tabliczk´ czerwonÄ…, ta-
wsze jednak dzieci powinny uwzgl´dniç
bliczk´ Å»ó"tÄ… po"óŻ na drugim stoliku itp.
w swoich twórczych dzia"aniach kompozycyj-
W trzecim etapie wprowadzania nazw na-
nych podstawowÄ… charakterystyk´ materia"u
uczyciel sprawdza, czy dziecko potrafi ich
(np. d"ugoĘç, wysokoĘç, gruboĘç). Zach´ca-
poprawnie uÅ»ywaç, a wi´c czy okreĘlone s"o-
my równieŻ dzieci przy tworzeniu róŻnych
wa wesz"y do jego czynnego s"ownika. W tym
kompozycji do "Ä…czenia ze sobÄ… kilku zesta-
celu nauczyciel, wskazujÄ…c czy biorÄ…c do r´ki
wów materia"ów, jak widaç np. na fot. 4 i 5.
okreĘlonÄ… tabliczk´, czy inny przedmiot, py-
Prezentacji materia"u towarzyszÄ… lekcje
ta:  jaki on jest?
nazw. MajÄ… one na celu wytworzenie w umy-
Typowe wypowiedzi nauczyciela w kolej-
Ęle dziecka trwa"ych skojarzeł
mi´dzy w"a-
nych etapach moÅ»na przedstawiç nast´pujÄ…co:
ĘciwoĘciami przedmiotów odbieranych sen-
1.  To jest... (czerwone) 2.  Daj mi...
sorycznie a ich s"ownymi okreĘleniami.
(Żó"te) 3.  Co to jest? ... (trójkąt, kula).
Lekcja nazw przebiega w trzech etapach.
Podając dziecku nazwy przedmiotów lub
W pierwszym z nich wraz z pokazem danego
okreĘlenia ich w"aĘciwoĘci czy relacji mi´dzy
przedmiotu, np. czerwonej tabliczki, nauczy-
nimi, dbamy zarówno o poprawnoĘç naukowÄ…,
ciel wypowiada nazw´ koloru  czerwona ,
8 264 wychowanie w przedszkolu
zagadnienia ogólne
jak i j´zykowÄ…. Z tego wzgl´du powinniĘmy,
nawet w kontaktach z dzieçmi w wieku Materia"y sensoryczne spe"niajÄ…
przedszkolnym, pos"ugiwaç si´ terminologiÄ…
róŻne funkcje i umoŻliwiają
matematycznÄ…, gdy nazywamy figury i bry"y
osiąganie wielu celów kszta"cenia.
geometryczne, np. stoŻek, szeĘcian, wielo-
Dzi´ki nim doskonali si´ motory-
Ęcian, elipsoida, kula itd. oraz terminologią
ka, wysubtelniajÄ… si´ wszystkie
botaniczną, gdy okreĘlamy kszta"ty liĘcia, np.
zmys"y. Dziecko moŻe coraz
szpilkowy, sercowaty, równowąski, tarczowa-
ty, eliptyczny, trójkÄ…tny itd. dok"adniej poznawaç otaczajÄ…cy
PrezentujÄ…c nowy materia" sensoryczny,
Ęwiat, dostrzegaç ma"o widoczne
zawsze zaczynamy od manipulacji i dzia"ania
podobieł
stwa i róŻnice, poszerzaç
praktycznego, od doĘwiadczania i odkrywa-
horyzont spostrzeŻeł
, które dają
nia, co moÅ»na z nim zrobiç. Dzi´ki temu
mocniejszÄ… i bogatszÄ… podstaw´
dziecko pozna w"aĘciwoĘci i struktur´ dane-
dla rozwoju inteligencji.
go materia"u przy pomocy róŻnych zmys"ów.
Dopiero w dalszych etapach pracy wprowa-
dzamy nazwy, podajemy okreĘlenia w"aĘci-
woĘci przedmiotów, np.: d"ugi, trójkątny, ró- bre oparcie dla porządkowania umys"u. Przez
Å»owy itp., oraz relacji mi´dzy nimi, np. çwiczenie percepcji zmys"owej i przejrzystÄ…
ciemny  ciemniejszy  najciemniejszy, wyso- klasyfikacj´ wraÅ»eÅ‚
dziecko dociera do zrozu-
ki  wyŻszy  najwyŻszy itp. mia"ych abstrakcji, które mają znaczenie dla
kszta"towania intelektu. Poj´cia abstrakcyjne,
Znaczenie materia"ów dla rozwoju dziecka takie jak np. kszta"t, wielkoĘç, kolor itp. zosta-
Udost´pniajÄ…c dziecku materia" senso- jÄ… dziecku podane na p"aszczyÄ™nie konkretnej,
ryczny, dajemy mu  klucz do analizy otacza- obrazowej, są uzmys"owione i doĘwiadczone
jącej rzeczywistoĘci. Izolacja cech w materia- przez nie.
le sensorycznym pozwala bowiem dzieciom  Zmaterializowane abstrakcje  jak na-
zapoznaç si´ z  alfabetem w"aĘciwoĘci zywa"a Montessori swoje materia"y senso-
przedmiotów i relacji mi´dzy nimi. Dzi´ki ryczne  umoÅ»liwiajÄ… dziecku matematycz-
niemu dziecko moÅ»e rozpoznawaç, identyfi- ne zrozumienie Ęwiata. Udost´pniajÄ…
kowaç, nazywaç, róŻnicowaç cechy przed- bowiem fundamentalne elementy kultury:
miotów, nawet wtedy, gdy sÄ… one do siebie formy, barwy, rozmiary, system dziesi´tny,
bardzo podobne. JeÅ»eli dziecko b´dzie po- geometri´, itd. RozwijajÄ… teÅ» kompetencje
trafi"o nie tylko dobieraç przedmioty wed"ug psychiczne niezb´dne do dzia"ania, takie
ich w"aĘciwoĘci, ale teÅ» umia"o oceniç grada- jak: umiej´tnoĘç wyobraÅ»ania sobie oraz
cj´ dowolnej cechy, to nie b´dzie mia"o Å»ad- abstrahowania, tzn. dostrzegania i wy"Ä…cza-
nych trudnoĘci w rozpoznawaniu wszystkich nia z przedmiotów róŻnych cech, jak linie,
obiektów w otoczeniu. kÄ…ty, kraw´dzie, kolory, relacje itd. Kszta"-
NaleÅ»y podkreĘliç, Å»e celem sensoryczne- tujÄ… i rozwijajÄ… wyÅ»sze funkcje umys"owe
go materia"u nie jest zast´powanie bogactwa niezb´dne do róŻnicowania, stwierdzania
wraŻeł
p"ynących z otoczenia, ale ukazanie identycznoĘci, odpowiednioĘci wzajemnie
filozofii rzeczy, tzn. w"aĘciwoĘci, które dają jednoznacznej, "ączenia w pary z punktu wi-
si´ z nich wyabstrahowaç. W materiale sen- dzenia okreĘlonej cechy, tworzenia serii ze
sorycznym zawarte sÄ… kryteria klasyfikacji wzgl´du na stopieÅ‚
nasilenia wybranych
w"aĘciwoĘci przedmiotów oraz ich systematy- cech, klasyfikowania z uwzgl´dnieniem róŻ-
zacji. Daje to dobrÄ… podstaw´ do porzÄ…dko- nych kryteriów, jednego lub wi´cej. Stwa-
wania i systematyzowania doĘwiadczeł
zdo- rzajÄ… wi´c one moÅ»liwoĘç kszta"cenia wielu
bywanych przez dziecko w codziennych tzw.  piagetowskich poj´ç i operacji po-
kontaktach z otaczającą rzeczywistoĘcią, do- znawczych i to z wykorzystaniem róŻnorod-
5/2004 9
265
zagadnienia ogólne
nia o"ówka czy innych narz´dzi do pisania.
Konstrukcja i struktura materia"ów
Niektóre teŻ materia"y są wymiarowane
sensorycznych oraz sposób
zgodnie z d"ugoĘciami metrycznymi, np. ró-
ich wykorzystywania sprzyjajÄ… teÅ»
Żowa wieŻa  której szeĘcienne klocki mają
kraw´dzie od 1 cm do 10 cm d"ugoĘci, czer-
realizacji tzw. celów poĘrednich,
wone beleczki  których d"ugoĘç systematycz-
np. przygotowaniu dzieci
nie wzrasta, od 10 cm do 100 cm. Te ostatnie
do nauki czytania, pisania,
przygotowują takŻe dzieci do wykorzystywa-
liczenia, kszta"towania poj´ç
nia w dalszym etapie edukacji klocków licz-
matematycznych, przyrodniczych
bowych z zestawu materia"ów matematycz-
oraz rozwijania innych kompeten- nych. Innym przyk"adem poĘredniego
przygotowania moÅ»e byç to, Å»e najwi´kszy
cji, w tym kompetencji
graniastos"up brązowych schodków jest taki
spo"ecznych.
sam, jak ten, który jest wykorzystywany
w póęniejszych latach nauki szkolnej do usta-
nych materia"ów sensorycznych angaÅ»ujÄ…- lania wzoru na obj´toĘç graniastos"upa. åwi-
cych róŻne zmys"y. czenia zaĘ w rozpoznawaniu smaków i zapa-
Materia"y sensoryczne są tak przygotowa- chów z okresu przedszkolnego prowadzą do
ne, Å»e pozwalajÄ… rozwijaç wspomniane umie- bardziej kompleksowych zaj´ç z Å»ycia co-
j´tnoĘci umys"owe  od zadaÅ‚
prostych do dziennego, np. przygotowania posi"ków
coraz bardziej z"oŻonych we wszystkich wy- przez starsze dzieci. Dzwonki do identyfika-
miarach zmys"ów, z uwzgl´dnieniem zainte- cji dÄ™wi´ków oraz ustawianie ich w serie ze
resował
i potrzeb dziecka. PozwalajÄ… one wzgl´du na wysokoĘç tonu przygotowujÄ…
ponadto diagnozowaç poziom rozwoju umie- dzieci do kojarzenia nut z pisanymi znakami
j´tnoĘci spostrzegania oraz wykrywaç ewen- muzycznymi, grania piosenek i kompozycji.
tualne deficyty w funkcjonowaniu zmys"ów Są to tylko niektóre przyk"ady, jak zestaw
i to w okresie, kiedy moŻna je jeszcze materia"ów zmys"owych s"uŻy realizacji ce-
w znacznym stopniu zniwelowaç lub usunÄ…ç. lów poĘrednich, tj. przygotowuje do póęniej-
Konstrukcja i struktura materia"ów sen- szej pracy w zakresie matematyki, j´zyka,
sorycznych oraz sposób ich wykorzystywania przyrody itd.
sprzyjają teŻ realizacji tzw. celów poĘrednich,
np. przygotowaniu dzieci do nauki czytania, Uwagi koł
cowe
pisania, liczenia, kszta"towania poj´ç mate- Materia"y zmys"owe uwaÅ»ane sÄ… przez wielu
matycznych, przyrodniczych oraz rozwijania pedagogów za niezwykle kszta"cące, s"uŻą
innych kompetencji, w tym kompetencji spo- one bardzo dobrze stymulowaniu rozwoju
"ecznych. dzieci.
Dowodem jest np. to, Że wiele zestawów Geniusz M. Montessori w projektowaniu
materia"ów zmys"owych sk"ada si´ z dziesi´- i kompletowaniu materia"ów sensorycznych
ciu elementów, stanowiÄ…c przygotowanie do przejawia" si´ m.in. w tym, Å»e poprzez nie
systemu dziesi´tnego. Wi´kszoĘç z nich przy przedstawi"a ona teori´, która w wielu punk-
prezentacji ustawiana jest od lewej do prawej tach zgadza"a si´ z g"oszonymi o wiele póę-
oraz od góry do do"u, przygotowując dzieci niej poglądami Piageta (J. Chattin-McNi-
do kierunkowoĘci w czytaniu i pisaniu. W j´- chols 1992, M. H. Loeffler 1992). Materia"y
zyku japoł
skim i hebrajskim kierunkowoĘç te wzbudzajÄ… zainteresowanie u dziecka, do-
prezentacji jest oczywiĘcie odpowiednio starczają mu jasnych zadał
i dajÄ… mu infor-
zmieniona. macj´ zwrotnÄ…. Jest to moÅ»liwe dzi´ki kon-
Uchwyty niektórych materia"ów, np. troli b"´dów  wbudowanej w materia".
drewnianych cylindrów, są tak zaprojektowa- Informacja o poprawnoĘci dzia"ania po-
ne, Å»e przygotowujÄ… r´k´ dziecka do trzyma- chodzi bezpoĘrednio z pos"ugiwania si´ ma-
10 266 wychowanie w przedszkolu
zagadnienia ogólne
Ęcie dziecka do materia"ów (np. "ączenie kil-
ku materia"ów) wskazuje, Że dotychczasowe
Nauczyciel w klasach Montessori
sposoby pracy sÄ… juÅ» dla niego niewystarcza-
ma stworzyç warunki
jące i potrzebne są nowe trudnoĘci, zadania
do podejmowania aktywnoĘci
i kombinacje, które bardziej by go zaintere-
i wspieraç dzia"ania dziecka bez
sowa"y i zach´ci"y do wysi"ku. Nauczyciel
Montessori interweniuje, gdy materia"y sen-
nadmiernego narzucania si´.
soryczne uŻywane są do innych celów, np. do
MoÅ»e uÅ»ywaç pochwa" i innych
zabaw tematycznych, jeĘli tylko dzia"ania
spo"ecznych wzmocnieł
, jednakŻe
dziecka nikomu i niczemu nie zagraŻają,
powinien byç ostroÅ»ny w ocenach
mocno je angaŻują, mają pewne aspekty ory-
odnoszÄ…cych si´ do pracy dziecka,
ginalnoĘci oraz, gdy nie ma w sali w"aĘciwych
poniewaŻ waŻne jest, aby rozwi-  alternatywnych materia"ów do podobnej
zabawy.
ja"o si´ u niego poczucie satysfak-
cji z samej pracy, a nie z aprobaty
nauczyciela czy innych osób.
L ITERATURA

J. Chattin McNichols, The Montessori Controversy,
teria"ami, a nie od doros"ych poprawiajÄ…cych
Delmar Publishers Inc. 1992.
dziecko. To sprawia, Że dzieci przyjmują b"ąd

M. H. Loeffler Montessori and constructivism, in:
jako informacj´, a nie coĘ, czego powinno si´
Montessori in Contemporary American Culture
za wszelkÄ… cen´ unikaç.
(ed) M. Loeffler, Heineman, Portsmouth 1992.
Motywacja do dzia"ania powinna, zda-

niem Montessori, pochodziç z potrzeb i zain- S. Guz, Psychopedagogiczne podstawy edukacji
w systemie Montessori, w: Kszta"cenie wczesnosz-
teresował
dziecka, a nie z zewnÄ…trz, np.
kolne na prze"omie tysiącleci, pod red. W. PuĘlec-
z bezpoĘrednich oddzia"ywał
nauczyciela.
kiego, Warszawa 2000, PAN KNP.
Nauczyciel w klasach Montessori ma

S. Guz, Edukacja w systemie Montessori, tom 1,
stworzyç warunki do podejmowania aktyw-
Lublin 1998, Wyd. UMCS.
noĘci i wspieraç dzia"ania dziecka bez nad-

miernego narzucania si´. MoÅ»e uÅ»ywaç po- M. Miksza, Zrozumieç Montessori, Kraków 1998,
Wyd.  Impuls .
chwa" i innych spo"ecznych wzmocnieł
,

jednakÅ»e powinien byç ostroÅ»ny w ocenach
M. Montessori, The Discovery of the Child Clio,
odnoszÄ…cych si´ do pracy dziecka, poniewaÅ» England 1988, Press Oxford.
waÅ»ne jest, aby rozwija"o si´ u niego poczu-
Nienhus Colletion. Nienhus Montessori Interna-
cie satysfakcji z samej pracy, a nie z aproba-
tional, Zelhem, Holland.
ty nauczyciela czy innych osób.

The Montessori Collection, Zelhem, Holand.
W Żadnym wypadku nie moŻe interwe-
niowaç, gdy dziecko pope"ni b"Ä…d w czasie
SABINA GUZ
wykorzystywania materia"ów, poniewaŻ za-
k"óca"by proces sprz´Å»enia zwrotnego. Powi-
prof. dr hab., Uniwersytet
nien si´ teÅ» powstrzymaç od interwencji, kie-
Marii Curie-Sk"odowskiej, Instytut Pedagogiki
dy dziecko zaczyna poznawaç nowe sposoby (kierownik Zak"adu Pedagogiki Przedszkolnej)
uŻycia materia"ów, jeĘli tylko są one zgodne
z celami ich przygotowania. Twórcze podej-
5/2004 11
267