NDN Rozwój dziecka 5 Wczesna faza dorastania

Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I
Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 5
Konrad Piotrowski, Beata Ziółkowska, Julita Wojciechowska
Rozwój nastolatka
Wczesna faza dorastania
wiek: 11/12 14/15 lat
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I
Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 5
Konrad Piotrowski, Beata Ziółkowska, Julita Wojciechowska
Rozwój nastolatka
Wczesna faza dorastania
wiek: 11/12 14/15 lat
1
Redakcja serii Niezbędnik Dobrego Nauczyciela:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Autorzy Tomu 5 serii I pt.: Rozwój nastolatka. Wczesna faza dorastania
dr Konrad Piotrowski, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
dr Beata Ziółkowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
dr Julita Wojciechowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Recenzent:
prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Wydanie I Tom 5
Wydawca:
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8
01-180 Warszawa
Tel. +48 22 241 71 00; www.ibe.edu.pl
�Copyright by Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014
ISBN 978-83-61693-54-3
Korekta, skład, łamanie, druk:
Business Point Sp. z o.o.
ul. Erazma Ciołka 11A/302
01-402 Warszawa
Tel. +48 22 188 18 72
biuro@businesspoint.pl
www.businesspoint.pl
Projekt okładki oraz koncepcja graficzna serii:
Beata Czapska, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja
zaplecza badawczego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego,
realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych
Wzór pasów łowickich wykorzystanych w publikacji zainspirowany ilustracją z książki:
Świątkowska, J. (1953). Strój łowicki, seria Atlas Polskich Strojów Ludowych , t. 7, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 2,
Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Publikacja została wydrukowana na papierze ekologicznym
Egzemplarz bezpłatny
2
Spis treści
Wstęp 5
Rozdział 1. Najważniejsze kierunki zmian we wczesnej fazie dorastania 7
Rozdział 2. Kamienie milowe w rozwoju nastolatka we wczesnej fazie dorastania 11
2.1. Wprowadzenie, czyli o zmianach fundamentalnych 11
2.2. Rozwój biologiczny: od dziecka do dorosłego 11
2.3. Rozwój emocjonalny: od logiki emocji do chwiejności emocjonalnej 13
2.4. Rozwój myślenia: od operacji konkretnych do operacji formalnych 15
2.5. Relacje z rodzicami: od podporządkowania do partnerstwa 17
2.6. Relacje z rówieśnikami: od wspólnej zabawy do bliskości 20
Najważniejsze... 24
Rozdział 3. Obszary trudności i czynniki ryzyka dla rozwoju nastolatka 25
3.1. Wprowadzenie, czyli o efektach ubocznych dorastania 25
3.2. Własne ciało i jego wygląd: od nieznajomości do akceptacji własnego ciała 25
3.3. Percepcja czasu: w stronę przyszłości 28
3.4. Zmiana obszarów zainteresowań: od podążania za dorosłymi do indywidualizmu 31
3.5. Negatywizm i zachowania antyspołeczne: od akceptacji do negowania ofert 33
3.6. Integracja poznawcza i regulacja emocji: od dysregulacji do samoregulacji 35
Najważniejsze... 38
Rozdział 4. Początki kształtowania tożsamości: pierwszy krok w dorosłość 39
4.1. Wprowadzenie, czyli o początkach poszukiwań tożsamości 39
4.2. Kryzys tożsamości 43
4.3. Rozproszenie tożsamości 43
4.4. Bunt: rewolucyjne wyjście z rozproszenia 47
4.5. Ewolucyjne wyjście z buntu 48
4.6. Ścieżki prowadzące ku dojrzałej tożsamości 50
Najważniejsze... 51
Zakończenie 53
Warto przeczytać... 56
Korzystano z... 57
3
Marta Wiczyńska, 12 lat
Jakub Kaczmarek, 12 lat
4
( Kim jestem? ) i swojej przyszłości ( Kim chcę
być? ), co wymaga gruntownego uporządko-
Wstęp
wania dotychczasowych dziecięcych doświad-
czeń. Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania
określa się jako poszukiwanie własnej tożsa-
mości. Jej zdefiniowanie wymaga od młodego
Trudno opisać metamorfozę, która rozpoczyna się człowieka kilku lat pracy nad sobą , związanej
wraz z wejściem w wiek dojrzewania. Ta przemiana z przechodzeniem przez różne etapy uporząd-
kryje w sobie tyle różnych wątków... kowania już posiadanych informacji i poszuki-
wania nowych.
Yann Martel
Charakterystyczne dla wczesnej fazy dorastania
Wczesna faza dorastania (nazywana także wczes- jest to, że zmiany, będące w istocie dowodem
ną adolescencją), czyli wiek obejmujący okres od prawidłowego przebiegu rozwoju, ujawniają się
11/12 do 14/15 roku życia, to szczególnie ważny często w formie wycofania, trudności z wyko-
czas w życiu nastolatka. Wy- rzystywaniem posiadanych
znacza definitywny koniec kompetencji, braku roze-
okresu dzieciństwa i wej- znania we własnych prze-
Słowa klucze
ście w fazę życia związaną życiach i możliwościach.
z gwałtownymi na początku, Jest to charakterystyczny
ambiwalencja
autonomia
oraz głębokimi w dalszej per- stan rozproszenia obserwo-
labilność emocjonalna
spektywie, zmianami w za- wany w funkcjonowaniu
orientacja terazniejszościowa
kresie funkcjonowania bio- rozumowanie hipotetyczno- psychicznym nastolatka na
dedukcyjne
logicznego, psychicznego początku tego etapu życia.
skok pokwitaniowy
i społecznego. Charakterystyczną cechą
tożsamość psychospołeczna
zachowania antyspołeczne
początków dorastania jest
W tym tomie analizuje- także negatywizm, czyli od-
my zmiany, jakie zachodzą rzucanie tego, co proponują
w ciele, relacjach społecznych oraz psychice dorośli, zarówno rodzice, jak i inne osoby. Jest to
osoby, która zaczyna dojrzewać. Głównym za- najczęściej przejaw rozpoczynającej się właśnie
daniem rozwojowym stojącym przed nastolat- poważnej i trudnej pracy młodego człowieka
kiem w tym okresie życia jest określenie siebie nad sobą i koncepcją swojego życia.
Wczesne dorastanie to zmaganie się z niestabilnością psychiki i odnajdywanie sposobu, często przez bunt, na bycie
kimś wyrazistym. Ważna jest akceptacja zmieniającego się ciała i odnalezienie się w grupie rówieśników. Nastolatek
potrzebuje, choć nie zawsze zdaje sobie z tego sprawę, wsparcia od dorosłych przez wskazanie wyraznych granic i ro-
zumienie jego młodzieńczego negatywizmu.
5
Agata Mikołajczyk, 12 lat
Michał Matejczuk, 12 lat, LEGO CASTLE
6
Pytania te dotyczą różnych sfer funkcjonowania
Rozdział
człowieka, poczynając od osobistej, poprzez spo-
łeczną, a na kulturowo-historycznej skończywszy.
W procesie formowania tożsamości
młody człowiek pragnie nie tylko
Najważniejsze kierunki zmian
zdefiniować siebie jako niepowta-
we wczesnej fazie dorastania
rzalną jednostkę, ale równocześnie
jako uczestnika życia społecz-
We wczesnej fazie dorastania rozpoczyna się pro-
nego i przedstawiciela okre-
ces przygotowywania fizycznego i psychicznego
ślonej kultury.
do podjęcia w przyszłości zadań okresu dorosło-
ści. Uwaga nastolatka zaczyna koncentrować się
na kwestiach związanych z procesem formowania
tożsamości. Oto podstawowe pytania stawiane
sobie przez nastolatki:
" Kim jestem?
" Kim nie jestem?
" Kim chcę być i w jaki sposób pokazywać się
innym?
" Jak nie chcę być spostrzegany?
" W jakich rolach chcę funkcjonować w doro-
słym życiu?
Tabela 1
Obszary kształtowania się poczucia tożsamości w okresie dorastania
Poczucie tożsamości Poczucie tożsamości Poczucie tożsamości
osobistej społecznej kulturowej
" wzmacnianie swojej odrębności
" nabywanie coraz bardziej
" poczucie więzi
złożonych narzędzi zaspokajania " przejawy tożsamości
i interakcje społeczne
własnych potrzeb zbiorowej, czyli
z osobami z bliższego
(np. umiejętność negocjowania) poczucie więzi z ludzmi
i dalszego otoczenia
o podobnych wartościach
" emocjonalne uniezależnianie
" poszukiwanie
i przekonaniach
się od innych, przede wszystkim
i aktywne budowanie
rodziców " postępowanie zgodne
niszy społecznej, czyli
z regułami życia
" budowanie poczucia
swojego miejsca wśród
społecznego
sprawstwa, czyli angażowanie
innych ludzi
się w aktywność dającą szansę
na powodzenie
Na podstawie: Bardziejewska, 2005.
7
W okresie wczesnego dorastania nastolatki do- z najbliższymi zaczynają obfitować w nieporozu-
świadczają wielu zmian w krótkim czasie, co może mienia i konflikty.
prowadzić do odczuwania niepokoju i zagubienia.
Ciało zaczyna wymykać się spod kontroli, a budzą- Nastolatki, kwestionując zasady panujące w rodzi-
ca się seksualność staje się zródłem intensywnych nie, domagają się nowych praw i przywilejów. Co-
napięć i obaw. Poradzenie sobie z tą niepewnością raz więcej czasu poświęcają rówieśnikom, którzy
i zagubieniem daje podwaliny dla podjęcia i satys- stają się istotnym punktem odniesienia dla formo-
fakcjonującego wypełniania w przyszłości ról spo- wania obrazu samych siebie, a w konsekwencji dla
łecznych związanych z płcią, takich jak rola matki, kształtowania samooceny. Porównania społeczne
partnera seksualnego itp. z innymi nastolatkami, ale także idolami młodzie-
żowymi (piosenkarzami, aktorami, sportowcami,
Wzrastający w tym okresie krytycyzm obejmuje uczestnikami telewizyjnych show itp.) oraz auto-
sferę ciała, ale także ujawnia się ze znaczną siłą rytetami wzbogacają wymiary samooceny glo-
w postrzeganiu świata i innych ludzi. W efekcie na- balnej, w oparciu o które młodzi oceniają siebie.
stolatki dostrzegają słabości i różne braki u swych Stanowią jednocześnie niezwykle istotny w tym
rodziców i próbują poszukiwać innych, bardziej okresie społeczno-kulturowy kontekst rozwoju, co
atrakcyjnych ich zdaniem wzorców zachowania. oznacza, że rówieśnicy wpływają na przebieg roz-
Dotychczasowe, jasne i uporządkowane, relacje woju nastolatka.
Tabela 2
Najważniejsze obszary rozwoju nastolatków we wczesnej fazie dorastania
Rozdział Obszar i kierunek zmian Najważniejsze pojęcia
rozwój fizyczny
od burzy hormonalnej do ujawnienia się
skok pokwitaniowy, dojrzałość
pierwszorzędowych i drugorzędowych cech
seksualna, atrakcyjność fizyczna
płciowych, przygotowujących do płodzenia
potomstwa i współżycia seksualnego
Rozdział drugi
funkcjonowanie emocjonalne
od stabilności emocjonalnej do częstego depresja młodzieńcza, emocje
doświadczania emocji negatywnych i trudności negatywne, kontrola emocji
z kontrolą emocji
Stan
somatyczny
funkcjonowanie poznawcze
uzyskanie zdolności do myślenia abstrakcyjnego, myślenie hipotetyczno-dedukcyjne
rozwój słownictwa i złożoności języka
Formy
aktywności
relacje z rodzicami
konflikty między nastolatkami
od podporządkowania się i traktowania rodzica
i rodzicami, samodzielność
jako autorytetu do autonomii i partnerstwa
relacje z rówieśnikami grupy dwupłciowe, grupy
od zabawy w parach do bycia pełnoprawnym jednopłciowe, potrzeba
członkiem grupy przynależności, samotność
8
spostrzeganie własnego ciała
koncentracja na ciele,
wzmożone zainteresowanie własnym ciałem,
wzmożony krytycyzm
jego funkcjami i możliwościami
Rozdział trzeci
percepcja czasu
wzrost świadomości upływającego czasu
orientacja na terazniejszość
oraz wzrost zdolności do planowania przyszłości
i realizowania przyszłych celów
Funkcjonowanie
emocjonalne
regulacja działań i emocji
dezintegracja, labilność
Funkcjonowanie
od działania impulsywnego do coraz większej
emocjonalna, impulsywność
społeczne
kontroli własnych impulsów i popędów
formy aktywności
zainteresowanie własnym ciałem,
od zainteresowań zgodnych z oczekiwaniami
wyobrażanie sobie,
dorosłych do kierowania swoim działaniem
zainteresowanie kulturą
według indywidualnych wyobrażeń
funkcjonowanie społeczne
od zachowań akceptowanych społecznie nieprzystosowanie społeczne
do negatywizmu i zachowań antyspołecznych
budowanie tożsamości psychospołecznej tożsamość psychospołeczna,
Rozdział czwarty
od potrzeby adekwatności do potrzeby bycia kryzys tożsamości,
wyrazistym i unikatowym kryzys normatywny
tożsamość rozproszona
pierwszy etap kryzysu tożsamości przejście
destabilizacja, dezintegracja,
Funkcjonowanie
od uporządkowania potrzeb i motywacji
tożsamość rozproszona,
poznawcze
charakterystycznych dla wieku szkolnego
eksploracja
do okresu destabilizacji we wczesnej fazie
Język adolescencji
i komunikacja
tożsamość negatywna
przejście od braku rozeznania we własnych tożsamość negatywna, bunt,
doznaniach i potrzebach do wyrazistości opartej grupy negatywne
na buncie i negowaniu wzorów kulturowych
postęp rozwojowy okresu wczesnego dorastania
od destabilizacji i rozproszenia > poprzez poszukiwanie i kolejne wykluczanie różnych wzorców
> do stabilizacji i identyfikacji
9
Aleksandra Piskorska, 12 lat Basia Wiśniewska, 12 lat
Paulina Gańska, 12 lat
10
U dziewcząt estrogen, będący produktem pracy
Rozdział
jajników (pierwszorzędowa cecha płciowa), sty-
muluje przede wszystkim pojawienie się cyklu
miesięcznego. Ponadto odpowiada też m. in. za
rozwój piersi (trzeciorzędowa cech płciowa). Za-
Kamienie milowe w rozwoju
nim jednak ciało młodego człowieka przybierze
nastolatka we wczesnej fazie
kształt i proporcje osoby dorosłej, bywa postrzega-
dorastania
ne przez niego samego, jak również przez otocze-
nie społeczne, jako mało atrakcyjne, niezgrabne
2.1. Wprowadzenie, czyli o zmianach
i nieskoordynowane.
fundamentalnych
Okres dojrzewania jest jednym z najistotniejszych Dojrzewanie jest procesem niezwykle zindywi-
etapów w procesie rozwoju człowieka, stano- dualizowanym, stąd nastolatki i dziewczynki,
wiąc swego rodzaju pomost i chłopcy w podobnym wie-
między dzieciństwem a do- ku wyglądają i zachowują się
rosłością. Obfituje zarówno Skok często w zupełnie odmienny
w szereg burzliwych, nagłych sposób. Na tym tle rodzą się
pokwitaniowy
i często spektakularnych też podziały w klasach szkol-
przemian, jak również zmian Symptomy dojrzewania pojawiają nych. Dochodzi do izolowa-
się wieloetapowo, ale ogólnie można
przebiegających stopniowo, nia i negatywnego naznacza-
przyjąć, że ujawniają się w dwóch
utajonych, niedostępnych nia tych osób, których wygląd
głównych krokach:
(1) faza przedpokwitaniowa
nawet samoobserwacji. Mo- fizyczny czy sposób funkcjo-
i (2) faza pokwitania.
torem tych przemian jest nowania znacznie odbiega
Skok pokwitaniowy , czyli
intensywne w tym okresie gwałtowne przyspieszenie tempa od wyglądu i funkcjonowania
wzrastania (nawet do 15 cm na rok),
wydzielanie hormonów, któ- większości rówieśników.
występuje nagle, prawie dwa lata
re regulują zmiany wzrostu
przed dojrzewaniem i na rok przed
wystąpieniem pierwszej miesiączki.
i wagi oraz wszystkie zmiany Etapy dojrzewania: skok
fizyczne w trakcie dojrzewa- pokwitaniowy
nia biologicznego.
Niezależnie od tego, w jakim momencie życia
2.2. Rozwój biologiczny: od dziecka rozpocznie się proces intensywnych przemian,
do dorosłego uwidaczniają się one w znacznej zmianie wyglądu
ciała, barwy głosu czy sposobu poruszania się.
Proces dojrzewania i jego specyfika
Skok pokwitaniowy u dziewcząt pojawia się śred-
U chłopców testosteron, produkowany przez jądra nio dwa lata wcześniej (w wieku 8,5 13,5 lat) niż
(pierwszorzędowa cecha płciowa), odpowiedzial- u chłopców (w wieku 10 15 lat). W przypadku
ny jest za ujawnianie się cech drugorzędowych obojga płci jako pierwsze można zaobserwować
(nasieniowody, moszna, prącie). zmiany wzrostu, następnie masy ciała, a wreszcie
11
zwiększenie siły. Intensywny wzrost jest wyni- trudniej też wyraznie wydzielić kolejne fazy w pro-
kiem wydłużania się kości długich, z kolei przybór cesie dojrzewania chłopców. Biorąc jednak pod
masy ciała wiąże się z przyrostem masy mięśnio- uwagę szczyt szybkości wzrostu jako punkt odnie-
wej (głównie u chłopców) i tłuszczowej (głównie sienia możemy u obu płci wyróżnić dwie fazy:
u dziewcząt). Zaawansowanie rozwoju cech płcio- (1) przedpokwitaniową od rozpoczęcia zmian
wych widoczne jest u dziewcząt przede wszyst- (tj. wyglądu i sposobu funkcjonowania) w obrębie
kim w rozwoju piersi, zaś u chłopców w rozwoju narządów płciowych do szczytu szybkości wzrostu
narządów płciowych, natomiast w przypadku wysokości ciała oraz (2) fazę pokwitaniową od
obojga płci w rozwoju owłosienia łonowego. wspomnianego szczytu do zakończenia procesu
wzrastania kości długich. Dojrzewanie u chłopców
Powszechnie uznawanym kryterium oceny tem- przebiega zdecydowanie bardziej intensywnie
pa dojrzewania dziewcząt jest wiek wystąpie- i trwa dłużej niż u dziewcząt, cechuje się większym
nia pierwszej miesiączki, natomiast u chłopców skokiem pokwitaniowym wysokości ciała oraz siły
polucji (czyli samoistnego wytrysku nasienia). mięśniowej, większym przyrostem tkanki kostnej
Dojrzewanie chłopców nie tylko zaczyna się nie- i mięśniowej, zaś mniejszym tkanki tłuszczowej,
co pózniej niż u dziewcząt, ale także trwa dłużej; pózniejszym szczytem szybkości wzrastania.
WARTO ZAPAMITAĆ&
Dezintegracja a kształtowanie potrzeby seksualnej nastolatków
Dorastanie seksualne zaczyna się od doświadczenia dezintegracji, którego
istotą jest wewnętrzny konflikt. Z jednej strony nastolatki (zwłaszcza chłopcy)
odczuwają intensywne podniecenie seksualne, z drugiej zaś dążą do budowania
silnej więzi emocjonalnej z osobami spoza rodziny; te zaś wymagają czasu oraz
dojrzałości. Różnice międzypłciowe polegają m.in. na tym, iż chłopcy doświadczają
pobudzenia seksualnego nawet w sytuacjach wprost z seksem niezwiązanych
(np. jazda na rowerze) i łatwo je rozładowują. Jednocześnie dość długo ukrywają
potrzebę bliskości i inne uczuciowe aspekty dojrzewania płciowego. Dziewczęta
nie odczuwają tak silnej potrzeby seksualnej, a napięcie z nią związane przeżywają
bardziej jako potrzebę czułości i bliskości. Sprawę konstruktywnego uporania
się z dezintegracją (a zatem z poczuciem zagubienia, rozbicia , niezrozumienia
samego siebie itp.) komplikuje obniżanie się wieku inicjacji seksualnej, czemu
towarzyszy zarówno ciekawość i przyjemność, jak i szereg obaw i lęków, np.
przed odrzuceniem przez partnera, wykluczeniem z grupy rówieśników.
12
Tabela 3
Przejawy dojrzewania biologicznego w fazie przedpokwitaniowej
Dziewczęta Chłopcy
(9 15 lat) (11 16 lat)
" przyspieszenie wzrastania
" przyspieszenie wzrastania
" przyrost wielkości ciała, zaokrąglenie bioder
" powiększenie zewnętrznych narządów
i powiększanie się piersi oraz zmiany ich kształtu
płciowych
" powiększenie zewnętrznych narządów płciowych
" pojawienie się owłosienia łonowego
" zmiana barwy głosu
" zmiana barwy głosu obniżenie głosu (mutacja)
" pojawienie się owłosienia łonowego
Na podstawie: Oleszkowicz i Senejko, 2013.
ambiwalencją. Zmiany biologiczne, przede wszyst-
2.3. Rozwój emocjonalny: od logiki emocji
kim hormonalne, powodują, że doświadczane
do chwiejności emocjonalnej
przez nich emocje powstają szybko oraz szybko
Okres poprzedzający dorastanie (patrz: poprzed- przyjmują duże nasilenie. W oczach zewnętrzne-
go obserwatora dość łatwo może powstać obraz
nie tomy w serii Rozwój), nazywany wczesnym
okresem szkolnym, cechuje się względną stabil- nastolatka jako niestabilnego emocjonalnie, nad-
pobudliwego czy wręcz niezrównoważonego
nością emocjonalną dziecka, czemu sprzyja dość
i nieprzewidywalnego. Aby zrozumieć przyczyny
dobre już zakorzenienie w świecie społecznym
przy jednoczesnym dużym zaangażowaniu w na- tych zmian, niezbędne jest spojrzenie na okres
ukę. Sytuacja ta istotnie zmienia się wraz z rozpo- wczesnego dorastania jako na czas przeżywania
kryzysu, spowodowanego wielością zmian, z któ-
częciem dojrzewania.
rymi nastolatek musi sobie poradzić, a których nie
Doświadczenia emocjonalne nastolatków we
zawsze rozumie.
wczesnym okresie dorastania nacechowane są
WARTO ZAPAMITAĆ&
yródła negatywnych emocji w okresie dorastania
Najważniejsze przyczyny powstawania negatywnych emocji wśród nastolatków
to: często niezrozumiałe dla nastolatka zmiany własnego ciała, spadek i znaczne
wahania samooceny, trudności w szkole, niska pozycja w grupie rówieśników,
problemy rodzinne, jak np. trudności w komunikowaniu się z rodzicami,
nieporozumienia z rodzeństwem, przeciążenie czy poczucie przeciążenia
obowiązkami domowymi.
13
Tabela 4
Przejawy depresji w okresie dorastania
Maski depresyjne Objawy
" trudności ze snem
" spadek łaknienia
Maska somatyczna " bóle brzucha i głowy
" moczenie nocne
" męczliwość
" trudności z koncentracją uwagi
Fobia szkolna " zaniedbywanie obowiązków
" niechęć do nauki oraz odmowa uczęszczania do szkoły
" izolowanie się od innych osób
" skłonność do uciekania w świat fantazji
Niechęć do aktywności
" poczucie bezradności
" brak zaangażowania w wykonywane czynności
" zachowania agresywne w stosunku do innych
" autoagresja, np. samookaleczanie się
Zachowania antyspołeczne " buntowniczość
" alkoholizm, narkomania oraz inne formy uzależnień
" częste wagarowanie, ucieczki z domu
Na podstawie: Oleszkowicz i Senejko, 2011.
Wyjątkowa dynamika zmian w obrębie własne- ważnych dla nich rodzajów aktywności, podczas
go ciała sprawia, że nastolatek nie jest w stanie gdy dziewczynki, które generalnie doświadczają
ich nie zauważyć czy przejść emocji negatywnych częś-
obok nich obojętnie. Wszyst- ciej niż chłopcy, są bardziej
Ambiwalencja
kie zmiany neurohormonalne podatne na trudności w rela-
przyczyniają się, z kolei, do cjach społecznych.
Jednoczesne występowanie
wzrostu intensywności do-
pozytywnego i negatywnego
świadczanych emocji. Cho- Istotnym czynnikiem ryzy-
nastawienia wobec czegoś.
ciaż nastolatki silnie, a nawet ka dla rozwoju młodych lu-
skrajnie doświadczają zarów- dzi jest w tym okresie życia
no emocji pozytywnych, jak znaczna podatność na zabu-
i negatywnych, to tych dru- rzenia depresyjne, wynikająca
Labilność emocjonalna
gich jest w tym okresie życia zarówno z labilności emocjo-
znacznie więcej. nalnej, związanej z dojrzewa-
Tendencja do doświadczania częstych
niem, jak i z częstymi trudnoś-
zmian stanów emocjonalnych; nagłe
zmiany doświadczanych emocji
Młodzi ludzie szczególnie ciami w relacjach z rodzicami
i płynne przechodzenie od emocji
często przeżywają lęk, wstyd oraz rówieśnikami. Szacuje
pozytywnych do negatywnych.
i poczucie winy, ale zródła się, że około 20 30% nastolat-
tych emocji zależne są od ków we wczesnej fazie dora-
płci. Chłopcy częściej doświadczają negatyw- stania doświadcza takiego nasilenia symptomów
nych emocji w związku z porażkami w zakresie depresyjnych, które kwalifikuje ich do sięgnięcia
14
po pomoc psychologiczną, natomiast około 6%
2.4. Rozwój myślenia: od operacji
ogólnej populacji nastolatków powinno znalezć
konkretnych do operacji formalnych
się pod opieką psychiatryczną. Warto także pamię-
tać, że depresja w okresie dorastania nie zawsze
Jedna z najważniejszych i dość łatwo zauwa-
objawia się tak samo jak w przypadku osób doro- żalna dla postronnego obserwatora zmiana
słych, ale przyjmuje różne postaci, zwane maska- rozwojowa występująca w okresie wczesnego
mi depresyjnymi.
dorastania, dotyczy sposobów myślenia i rozwią-
zywania problemów. Nastolatki, w stopniu znacz-
Niestabilność emocjonalna we wczesnym okresie
nie większym niż dzieci, potrafią posługiwać się
dorastania jest w większości przypadków stanem
pojęciami abstrakcyjnymi (takimi jak prawda, spra-
przemijającym. Wraz z dojrzewaniem mózgu,
wiedliwość, miłość) oraz rozważać i analizować
zwłaszcza kory mózgowej, nastolatkom coraz le- konkretny problem z różnych punktów widzenia.
piej udaje się kontrolować własne emocje i rea- Ta nowa umiejętność owocuje tym, że z dużym za-
gować stosownie do sytuacji społecznej, w jakiej
angażowaniem zaczynają dyskutować z rodzicami
się znajdują. Warto jednak mieć na uwadze to, że
na różnorodne tematy, poszukują racjonalnych
rozwój zdolności do kontroli emocji jest długim
wyjaśnień dla zasad, które wcześniej bezkrytycz-
i trudnym procesem i trwa aż do okresu dorosłości.
nie akceptowali, zaczynają ironizować. Jednym
Stabilność emocjonalna Wzrost stabilności emocjonalnej,
środkowego wieku szkolnego wzrost samooceny,
zaburzona przez zmiany bio- wzrost empatii
psycho-społeczne związane
z początkiem dorastania
8/9 11/12 lat 11/12 14/15 lat 14/15 19/20 lat
Środkowy Wczesny okres Pózny okres
wiek szkolny dorastania dorastania
Adaptacja w nowej sytuacji
poprzez rozwijanie umiejętności
kontrolowania emocji
i kompetencji społecznych
Rysunek 1. Kształtowanie kompetencji emocjonalnych na przełomie dzieciństwa i dorastania.
15
słowem, życie umysłowe nastolatka w tym okresie zdolność do uwzględniania różnych punktów wi-
życia zaczyna w znacznym stopniu przypominać dzenia, także na temat własnej osoby, może przy-
to obserwowane u osób dorosłych, choć oczy- czyniać się do pojawienia się czasowych trudności
wiście postęp w tym zakresie dokonuje się przez z podejmowaniem decyzji i owocować nadmier-
cały okres dorastania, a nawet nymi rozterkami.
w okresie dorosłości.
Myślenie formalne jest nie tyl-
Rozumowanie
Uzyskanie zdolności do ope- ko osiągnięciem związanym
hipotetyczno-
rowania pojęciami abstrak- z rozwojem mózgu, ale także
-dedukcyjne
cyjnymi oraz rozważania róż- kompetencją, której należy
norodnych hipotez na dany się nauczyć oraz którą moż-
Nowe osiągnięcie rozwojowe
temat niesie ze sobą szereg na i należy ćwiczyć. Tak, jak
pozwalające stawiać hipotezy
dotyczące otaczającego świata
korzyści dla nastolatka, stając w każdym z wcześniejszych
i logicznie je rozważać, co przyczynia
się motorem rozwoju jego okresów życia, tak i w okresie
się do znacznego wzbogacenia
dojrzałości. Jednak, zwłasz- życia umysłowego nastolatków. Jest dorastania, szczególna rola
to jedno z kluczowych osiągnięć
cza w początkowym okresie, przypada rodzicom i innym
tzw. stadium operacji formalnych.
właśnie we wczesnej fazie dorosłym, z którymi nastola-
Nastolatek zaczyna swobodnie
rozważać różne kwestie, a wśród
dorastania, może być także tek jest związany. Nowo poja-
nich: Co by było gdyby& ? , Jeśli
zródłem rozterek i niekiedy wiająca się zdolność myślenia
a, to b& a może c? , Jeśli uznamy,
poważnych trudności. Młod- że& , to& , Skoro a, b i c, to abstrakcyjnego pozwala na
prawdopodobnie również d .
sze dzieci posiadają dość kla- osiągnięcie zupełnie nowej
rowny obraz otaczającego je płaszczyzny porozumienia
świata i są pewne posiadanej z innymi ludzmi nastola-
o nim wiedzy. Dlatego też zapytane o coś potrafią tek zaczyna uczestniczyć w dyskusjach dotyczą-
udzielić odpowiedzi jasnej i konkretnej. Dla nasto- cych, chociażby, polityki, religii, zasad rządzących
latka wiele kwestii przestaje być oczywiste i jasne, życiem rodzinnym. Posługiwanie się logicznym
zaczynają szukać dziury w całym . Pojawiająca się myśleniem, formułowanie sądów i, co chyba naj-
WARTO ZAPAMITAĆ&
Możliwości poznawcze nastolatków
Pomimo wzrostu możliwości poznawczych nastolatki mają gorszą niż dorośli
pamięć wizualną (pamięć tego, co widzą) oraz werbalną (pamięć tego, co
słyszą). Odznaczają się także wolniejszym czasem reakcji niż dorośli. Bardzo
dobrze radzą sobie za to z zapamiętywaniem informacji praktycznych (np. jak
coś działa).
16
ważniejsze, umiejętność ubrania własnych myśli język służy do komunikowania się z innymi. W gru-
w słowa zrozumiałe dla innych najbezpieczniej pach rówieśniczych posługiwanie się językiem,
jest młodemu człowiekowi ćwiczyć właśnie wśród w tym zdolność do stosowania i rozumienia iro-
najbliższych, akceptujących go emocjonalnie nii, sarkazmu czy parodii, jest kwestią szczególnie
i świadomych tego, co dzieje się w okresie dora- istotną. Trudności językowe, zarówno na poziomie
stania dorosłych. wymowy i artykulacji, jak i w wymiarze formalnym
mogą przyczyniać się do znacznych trudności
Rozwój myślenia we wczesnym okresie adolescen- z nawiązywaniem relacji z rówieśnikami.
cji jest ściśle powiązany z rozwojem językowym
nastolatków. Nie ulega jednak wątpliwości, że 2.5. Relacje z rodzicami:
podstaw posługiwania się językiem dziecko naby- od podporządkowania do partnerstwa
wa już znacznie wcześniej w okresie niemowlę-
Okres wczesnego dorastania jest momentem, w któ-
cym. Jak pokazują badania, dzieci rozpoczynające
naukę szkolną, w wieku około 5 7 lat, potrafią po- rym dotychczasowe relacje z rodzicami ulegają da-
sługiwać się już około 3000 słów. W trakcie kolej- leko idącym przekształceniom. W okresie dzieciń-
stwa rodzice, a także inni dorośli, są akceptowani
nych lat, pod koniec nauki w szkole podstawowej,
w sposób niemal bezrefleksyjny. Małe dzieci nie są
operują swobodnie zasobem około 10 000 słów.
zdolne do tego, aby rozważać istotę relacji łączącej
je z rodzicami. W przypadku nastolatków kwestia ta
Jednak rozwój językowy to nie tylko opanowanie
staje się nierzadko kluczową, zwłaszcza z perspek-
nowych słów, w tym synonimów (np. zazwyczaj
i najczęściej) czy antonimów (np. poważny i lekko- tywy rodzica, cechą tego okresu życia. Rodzic staje
myślny). Nastolatek w coraz doskonalszym stop- się w oczach nastolatka człowiekiem z krwi i ko-
ści , mającym zalety i wady, czasami postępującym
niu posługuje się językowymi niuansami . Używa
w sposób według nich bardzo nieodpo-
słów w ich potocznym znaczeniu, posługuje się
wiedni. Można powiedzieć, że po okresie
związkami frazeologicznymi, rozumie metafory
dziecięcej fascynacji rodzicem przychodzi
itp. Zaczyna korzystać z całego bogactwa języka
ojczystego, umiejąc jasno i czytelnie komuniko- czas na bardziej realistyczną i coraz bardziej
krytyczną ocenę jego
wać swoje myśli.
osoby.
Posługiwanie się językiem przez nastolatki jest sil-
nie zanurzone w społecznym kontekście jego uży-
wania i nie chodzi tu jedynie o oczywisty fakt, że
17
Z BADAC... przez rodziców coraz bardziej się zmniejszał, a więc
gdy pozwalali oni nastolatkowi w coraz większym
Autonomia i jej związek z rozwojem nastolatka stopniu podejmować decyzje samodzielnie.
Wśród najważniejszych osiągnięć okresu dorasta- Autorzy innego badania postanowili dokonać ana-
nia, wymienianych przez większość badaczy tego lizy podobnych kwestii wśród osób o kilka lat star-
okresu życia, jest poczucie autonomii nastolatka szych. Ich badania, trwające ponad dwa lata, rozpo-
w rodzinie. Jedno z badań nad autonomią w okre- częły się, gdy nastolatki miały blisko 19 lat. Badacze
sie dorastania poświęcono temu, czy istnieje zwią- wykazali, że im większą kontrolą rodzice obejmo-
zek między (1) możliwością podejmowania przez wali swoje dorosłe już niemal dzieci, tym trudniej
nastolatka samodzielnych decyzji (m.in. jak dużo było im odkryć to, czemu chcą się w życiu poświę-
czasu poświęca na naukę, jak długo ogląda telewi- cić i trudniej było im znalezć odpowiedz na najważ-
zję, jak się ubiera, jak wydaje posiadane pieniądze) niejsze pytanie tożsamościowe: Kim jestem? .
a jego (2) funkcjonowaniem emocjonalnym (m.in.
częstość doświadczania emocji pozytywnych i ne- Jakie wnioski można wyciągnąć z dwóch przyto-
gatywnych, poziom samooceny). czonych powyżej badań? Dawanie nastolatkom,
już od początku etapu dorastania, znacznego za-
Badanie rozpoczęło się, kiedy badane nastolatki kresu autonomii nie tylko wpływa na ich samo-
miały średnio około 13 lat i trwało dwa lata. Bada- poczucie i jakość relacji z rodzicami, ale przede
cze stwierdzili, że im częściej rodzice podejmowali wszystkim wywiera istotny wpływ na rozwój in-
istotne decyzje wspólnie ze swoimi dziećmi, tym nych kompetencji, kluczowych z punktu widzenia
lepsze było funkcjonowanie emocjonalne nasto- funkcjonowania w świecie dorosłych: wysokiej sa-
latków w wieku 15 lat. Z kolei w sytuacji, gdy to mooceny i tożsamości.
rodzice 13-latków byli stroną podejmującą decy-
Na podstawie: Qin, L., Pomerantz, E. M. i Wang, Q. (2009). Are
zje samodzielnie, funkcjonowanie emocjonalne
gains in decision-making autonomy during early adolescence
beneficial for emotional functioning? The case of the United
ich dzieci w wieku 15 lat było znaczenie gorsze.
States and China. Child Development, 80, 1705 1721; Luyckx, K.,
Szczególnie sprzyjającą funkcjonowaniu emocjo-
Soenens, B., Vansteenkiste, M., Goossens. L. i Berzonsky, M. D.
(2007). Parental psychological control and dimensions of iden-
nalnemu nastolatków była sytuacja, gdy w trakcie
tity formation in emerging adulthood. Journal of Family Psycho-
dwóch lat badań zakres decyzji podejmowanych
logy, 21, 546 550.
Zasadniczą kwestią w relacji rodzice nastolatek, ności (np. we własnym pokoju), staje się bardziej
a jednocześnie przedmiotem licznych konfliktów, zamknięty, ale także wymaga, aby traktować go
staje się pozycja i odpowiedzialność młodego jako podmiot życia rodzinnego i włączać w proces
człowieka. Nastolatek (zwłaszcza we własnych podejmowania istotnych decyzji. Z kolei rodzice
oczach) nie jest już dzieckiem, ale (szczególnie często obawiają się tego, czy dziecko jest na tyle
dla rodziców) nie jest też jeszcze osobą dorosłą. dojrzałe, aby być tak autonomiczne, jak by tego
Jako dorosły nastolatek oczekuje więcej prywat- chciało. W takim przypadku gdy rodzice i dzie-
18
ci przyjmują całkowicie odmienną perspektywę bieg jest wyraznie związany z dalszym rozwojem
w ocenie sytuacji, bardzo łatwo o konflikty. Nie nastolatków. Dodatkowo, jak pokazują badania,
dziwią więc wyniki badań, zgodnie z którymi okres zarówno polskie, jak i prowadzone w innych kra-
dorastania to czas, w którym natężenie konfliktów jach, ukształtowanie partnerskich relacji z rodzi-
z rodzicami jest największe. cami jest w opinii osób w różnym wieku, jednym
z ważnych wskazników stania się osobą dorosłą.
Efektem przekształceń w kontaktach nastolat- Jednocześnie, wysoka jakość relacji z rodzicami
ka z rodzicami jest najczęściej zmiana rodzaju w etapie póznej adolescencji, a przede wszyst-
tej relacji. Ten, nierzadko obfitujący w napięcia, kim wczesnej dorosłości, jest związana raczej
wczesny etap dorastania prowadzi do uformo- z brakiem silnej ingerencji rodziców we własne
wania partnerskich relacji z rodzicami, zgodnych sprawy młodego człowieka, niż z bliskim, pogłę-
z zasadą jak równy z równym . Jest to proces bionym emocjonalnie związkiem pomiędzy ro-
rozłożony na co najmniej kilka lat, ale jego prze- dzicami i ich dorosłymi już dziećmi.
Tabela 5
Główne zródła konfliktów między dorastającymi i rodzicami
Oś konfliktu Przyczyny konfliktu
" coraz mniejsza ilość czasu, jaką nastolatek spędza z rodzicami może być dla nich
zródłem lęku i niepewności
Kontrola ze strony
" dziecko wyraznie formułuje oczekiwania posiadania większej swobody w zakresie
rodziców a potrzeba
dysponowania czasem wolnym, co zmusza rodziców do zmniejszenia kontroli
swobody ze strony
nad jego zachowaniem
nastolatka
" oczekiwania nastolatków w tym zakresie są często dość radykalne, na co większość
rodziców nie chce i nie może się zgodzić
" etap wczesnego dorastania zbiega się czasowo z przekroczeniem przynajmniej
Podkreślanie wagi
dwóch progów edukacyjnych, tj. zakończenia edukacji w szkole podstawowej
edukacji szkolnej
i rozpoczęcia nauki w gimnazjum oraz zakończenia nauki w gimnazjum
przez rodziców
i rozpoczęcia edukacji ponadgimnazjalnej
a zaangażowanie
" dla rodziców mających duże życiowe doświadczenie są to kwestie niebagatelne
nastolatków w inne
" tymczasem dla nastolatka, równie ważne, a często nawet ważniejsze, są działania
aktywności
pozaszkolne, w tym przede wszystkim spędzanie czasu z rówieśnikami
" role w rodzinie z młodszym dzieckiem (wczesne dzieciństwo, młodszy wiek
szkolny) są jasno podzielone, rodzice są osobami, które odpowiadają
za prowadzenie gospodarstwa domowego, wyznaczają reguły i stoją na straży ich
Odpowiedzialność
przestrzegania
rodziców
" wejście dziecka w okres dorastania często wiąże się z przekształceniem tych ról
a przekazywanie
i reguł
odpowiedzialności
" do konfliktów może dochodzić wówczas, gdy rodzice obciążają nastolatka
nastolatkowi
odpowiedzialnością, której nie chce on przyjąć ( jesteś już prawie dorosły, więc& )
lub przeciwnie, unikają przekazania mu odpowiedzialności, kiedy on / ona tego
oczekuje ( wciąż jesteś dzieckiem, więc& )
Na podstawie: Obuchowska, 2005.
19
do czynienia z relacją pionową, w której rodzic jest
2.6. Relacje z rówieśnikami: od wspólnej
stroną dominującą, natomiast dziecko stroną pod-
zabawy do bliskości
porządkowującą się. W grupie rówieśniczej, nato-
Mniejsza ilość czasu, jaką nastolatki spędzają w towa- miast, nastolatek przebywa wśród osób o podob-
nej pozycji społecznej, a tym samym dających mu
rzystwie rodziców, przekłada się na znaczący wzrost
większą szansę na wykazanie
ich zaangażowania w kontakty
się własną inicjatywą i rozwi-
z rówieśnikami. We wcześniej-
jania autonomii.
szych okresach życia dzieci
Autonomia
spędzają ze sobą czas głównie
Zmiana rodzaju relacji spo-
w szkole, a w przypadku kon- W kontekście relacji społecznych
można mówić o różnych rodzajach
łecznych tworzonych przez
taktów pozaszkolnych odby-
autonomii: (1) autonomia
nastolatki na przełomie
wają się one najczęściej pod
funkcjonalna: samodzielne
rozwiązywanie własnych problemów wczesnej i póznej fazy dora-
nadzorem dorosłych. W okresie
bez zabiegania o pomoc rodziców,
stania zwraca uwagę na ko-
wczesnego dorastania potrze-
(2) autonomia emocjonalna:
lejny ważny aspekt funkcjo-
by nastolatków w tym zakresie
brak nadmiernego zabiegania
o rodzicielską akceptację i bliskość,
nowania w roli członka grupy
ulegają dużej zmianie. Zmniej-
(3) autonomia dotycząca postaw:
rówieśniczej. Kontakty z ró-
szająca się rola rodziców spra-
zakres, w jakim nastolatek wyraża
opinie i wartości odmienne od tych, wieśnikami w okresie wczes-
wia, że członkostwo w grupie
jakie posiadają jego rodzice i inni
nego dorastania, a zwłaszcza
zaczyna zaspokajać część po-
ważni dla niego dorośli.
kontakty w parach jedno-
trzeb dawniej zaspokajanych
płciowych i paczkach jed-
w rodzinie. Wśród rówieśni-
nopłciowych, a następnie
ków nastolatek wypróbowuje
w grupach dwupłciowych, dają możliwość roz-
to, czego nauczył się w dotychczasowym życiu,
wijania zdolności do budowania bliskich relacji
rozwija swój system wartości, ćwiczy ini-
z rówieśnikami spoza rodziny. Dzię-
cjatywę w działaniu. Znaczenie grupy
ki temu nastolatek z większą ła-
rówieśniczej jest w tym okresie życia
twością będzie potrafił stworzyć
znacznie większe, niż będzie kie-
pierwsze związki preintymne
dykolwiek pózniej.
najczęściej na początku etapu
póznego dorastania w któ-
Szczególnie ważną rolą, jaką
rych będzie mógł poćwi-
spełnia grupa rówieśnicza, jest
czyć tworzenie bliskiej sobie
zapewnienie możliwości rozwija-
pary z rówieśnikiem. To z ko-
nia kompetencji interpersonalnych
lei będzie podstawą związ-
w kontakcie z osobami równymi
ków intymnych, charaktery-
sobie statusem. W przypadku rela-
stycznych głównie dla etapu
cji z rodzicami niemal zawsze mamy
20
Okres wczesnego Okres póznego
dorastania dorastania
10/11 lat 19/20 lat
Kontakty Kliki/paczki Kliki/paczki Kontakty
w parach jednopłciowe dwupłciowe w parach
" nastolatek " nastolatki łączą " kliki " paczki mają
przyjazni się się w kilkuoso- jednopłciowe tendencję do
najczęściej bowe grupy łączą się ze sobą rozpadania się
z jedną osobą przyjaciół
" osoby " tworzą się
" najlepszy " coraz więcej z różnych klik mniejsze grupy
przyjaciel czasu wolnego jednopłciowych przyjaciół
to najczęściej spędzają razem przechodzą
" coraz częściej
osoba tej samej do innych,
" może pojawić nastolatki
płci tworząc paczki
się antagonizm zaczynają
heteroseksualne
płciowy, czyli ponownie
rywalizacja " nastolatki funkcjonować
i niechęć zaczynają w parach
w stosunku budować związanych
do klik osób pierwsze relacją
o odmiennej płci preintymne o charakterze
związki intymnym
partnerskie
Rysunek 2. Relacje z rówieśnikami na przełomie etapu wczesnego i póznego dorastania.
Na podstawie: Obuchowska, 2005; Oleszkowicz i Senejko, 2011.
WARTO ZAPAMITAĆ&
Znaczenie relacji z rówieśnikami w okresie dorastania
Relacje w rówieśnikami w znacznym stopniu zaspokajają potrzebę przynależności
nastolatków, dają im poczucie bezpieczeństwa, pozwalają na podnoszenie poczucia
własnej wartości, pozwalają nabywać i ćwiczyć różnorodne kompetencje społeczne.
21
wczesnej dorosłości (powyżej 20 roku życia), które stolatków tylko 68% dziewcząt i 76% chłopców po-
będą pierwszym krokiem na drodze do założenia siada co najmniej trzech bliskich przyjaciół tej samej
własnej rodziny. płci. Niższy odsetek zaobserwowano jedynie w Rosji
i Grecji, przy czym średnia europejska wyniosła 81%
Pewnym zagrożeniem w początkach okresu dorasta- dla dziewcząt i 83% dla chłopców. Wśród piętnasto-
nia może być właśnie brak relacji z rówieśnikami. Jak latków jest jeszcze gorzej. Co najmniej trzech przyja-
pokazują wyniki badania prowadzonego przez Świa- ciół posiada 57% dziewcząt i 65% chłopców znacz-
tową Organizację Zdrowia, w grupie polskich trzyna- nie poniżej europejskiej średniej.
SONDAŻOWNIA
Inicjacja seksualna nastolatków
Inicjacja seksualna następuje w 13 roku życia - powiedział w ze-
szłym roku jeden z polskich polityków. Ponieważ wskazał on na
okres życia, o którym tu mówimy, warto, być może, nieco bliżej
przyjrzeć się zachowaniom seksualnym młodzieży. Czy rzeczy-
wiście nastolatki rozpoczynają współżycie we wczesnym okresie
dorastania?
Jak wynika z raportu Health Behaviour in School-aged Children
(Zachowania Zdrowotne Dzieci w Okresie Szkolnym), przygoto-
wanego przez Światową Organizację Zdrowia, sytuacje takie na-
leżą do rzadkości. Autorzy raportu przyjrzeli się, między innymi,
polskim nastolatkom w wieku 15 lat, sprawdzając, jaki procent
z nich ma za sobą pierwszy stosunek seksualny. Okazało się, że
w przypadku dziewcząt tego typu doświadczenie ma za sobą 13%
osób, a w przypadku chłopców 19% osób w wieku piętnastu lat.
Pomiędzy 17 a 18 rokiem życia inicjację seksualną przeżywa oko-
ło 40% nastolatków i jest to wiek zbliżony również do średniej
w populacji (18,1 lat dla mężczyzn i 18,7 lat dla kobiet). Pomimo
pewnych różnic między nastolatkami z różnych państw osoby
rozpoczynające aktywność seksualną przed 15 rokiem życia są
w wyraznej mniejszości.
22
Choć niewątpliwie wśród nastolatków są osoby, których inicjacja sek-
sualna przypada znacznie wcześniej niż w przypadku ogółu młodzieży,
to wydaje się, że bez radykalnych zmian w zakresie zasad rządzących
kulturą zachodnią (o co niełatwo), tak wczesna inicjacja seksualna, jak
wieszczył to wspomniany polityk, raczej się nie upowszechni.
Wiek 13 lat to okres, w którym nastolatki dopiero zaczynają tworzyć kli-
ki i paczki dwupłciowe. W grupie tej wciąż jeszcze charakterystyczny jest
antagonizm płciowy, a nastolatki wolą przebywanie wśród rówieśników
tej samej płci, co nie znaczy, że nie są zaciekawione przedstawicielami
płci przeciwnej. Dopiero kilka lat pózniej poziom rozwoju emocjonal-
nego pozwoli nastolatkom na tworzenie bliższych relacji z rówieśnika-
mi odmiennej płci, otwierając także drogę do inicjacji seksualnej.
Na podstawie: Currie, C. i in. (red.) (2012). Social determinants of health and well-being among young people.
Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: International report from the 2009/2010 survey.
Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, (Health Policy for Children and Adolescents, No. 6). Strona
internetowa: http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/ 0003/163857/Social-determinants-of-
health-and-well-being-among-young-people.pdf (dostęp 07.02.2014).
23
NAJWAŻNIEJSZE&
1. W okresie wczesnego dorastania, wraz z rozpoczęciem procesu dojrzewania,
wzrasta niestabilność emocjonalna.
2. U podstaw dojrzewania biologicznego leży burza hormonalna; przejawy
tego procesu to przede wszystkim skok pokwitaniowy oraz ujawnienie się
pierwszo- i drugorzędowych cech płciowych.
3. Dojrzewanie dziewcząt i chłopców przebiega w nieco innym tempie i czasie.
Dziewczęta dojrzewają wcześniej, zaś chłopcy dłużej i bardziej intensywnie.
W przypadku obu płci proces dojrzewania poprzedzony jest dezintegracją ich
zachowania i relacji z otoczeniem.
4. Relacje z rówieśnikami coraz częściej przyjmują formę bliższych kontaktów
z przedstawicielami odmiennej płci.
5. Ciało staje się przedmiotem szczególnego zaabsorbowania oraz jest
poddawane krytyce. Skutkiem niezadowolenia z własnego wyglądu mogą
być niekonstruktywne praktyki nastolatków (np. restrykcyjna dieta).
6. W tym okresie pojawia się nowa forma myślenia: myślenie hipotetyczno-
-dedukcyjne.
7. Nastolatek dąży do większej autonomii w relacji z rodzicami, co może być
zarzewiem konfliktów.
24
fakcjonującego zakresu samodzielności i autono-
mii oraz uformowanie indywidualnego stylu życia
Rozdział
nie zawsze jest jednak łatwe. Tendencja do życia
tu i teraz , a tym samym brak podporządkowania
własnych działań celom ulokowanym w przyszło-
ści bywa przyczyną wielu trudności. Na początek
Obszary trudności i czynniki
dorastania przypada szczytowe nasilenie zacho-
ryzyka dla rozwoju nastolatka
wań antyspołecznych, bardzo intensywnego i os-
tentacyjnego, a nawet wulgarnego, negowania
3.1. Wprowadzenie, czyli o efektach
opinii dorosłych czy problemów z kontrolą emocji
ubocznych dorastania
prowadzących do zachowań agresywnych.
Wczesny etap dorastania obfituje w liczne osiąg-
3.2. Własne ciało i jego wygląd:
nięcia i nowe zdobycze rozwojowe, ale niesie ze
od nieznajomości do akceptacji
sobą również szereg obciążeń i trudności stano-
własnego ciała
wiących potencjalne czynniki ryzyka dla rozwoju
nastolatków. Jednym z najistotniejszych obszarów,
który staje się zarzewiem wewnętrznych rozterek
W związku z intensywnym rozwojem biologicz-
i niezadowolenia, jest dla nastolatków ich ciało.
nym, młodzi ludzie muszą uporać się z zaakcepto-
Początki dojrzewania to zagubienie i dezorienta- waniem własnego wyglądu i nauczyć się swego
cja we własnym ciele przy jed-
ciała. Zmiany
nocześnie silnym odczuwaniu
fizyczne, choć
skutków burzy hormonalnej.
w efekcie przy-
Na trudności związane z ak-
gotowują do
ceptacją własnego wyglądu,
podjęcia zadań
podlegającego intensywnym
rozwojowych związanych
zmianom biologicznym, na-
z dorosłością, to równo-
kładają się również
cześnie niosą ze sobą wiele
konsekwencje roz-
niechcianych, a często wstydli-
woju psychicznego.
wych problemów. Zaliczyć mo-
żemy do nich, między innymi,
Nastolatki zaczynają od-
wzmożoną potliwość, pogor-
czuwać, subiektywnie bardzo
szenie stanu skóry, problemy
ważne, potrzeby związane
z włosami, przyrost tkanki tłusz-
ze zmianą własnej pozycji
czowej i tym podobne.
społecznej. Zdobycie satys-
25
TROCH TEORII... pokwitaniowej, nadmiernie kontrolują masę ciała,
przejawiają zwiększony wobec niego krytycyzm
Tożsamość fizyczna oraz znaczne nim zaabsorbowanie.
W nieco mniejszym stopniu w kontrolowanie swe-
Erik H. Erikson w latach pięćdziesiątych XX wieku go ciała angażują się chłopcy, choć i oni próbują
wprowadził termin poczucie tożsamości fizycz- (niekiedy wbrew zdrowiu) wpływać na swą mu-
nej dla określenia czucia się we własnym ciele, jak skulaturę, przyjmując np. parafarmaceutyki czy też
u siebie w domu . Tymczasem wielu młodych ludzi ćwicząc ponad miarę. Ostatecznie jednak, w wyni-
z powodu intensywnych przemian, uwarunkowa- ku niezadowolenia ze swego wizerunku, to dziew-
nych dojrzewaniem, doświadcza niezadowolenia, częta mają zdecydowanie mniejsze niż chłopcy
lęku i frustracji. Zakłócenia w obrębie tożsamości poczucie satysfakcji życiowej oraz szczęścia, zaś
fizycznej skutkują najczęściej zwłaszcza w przy- przyszłość, we własnej ocenie, rysuje się przed
padku dziewcząt nieakceptowaniem własnego nimi mało optymistycznie.
wyglądu oraz sposobu, w jaki funkcjonuje ich
ciało. W efekcie zakłóceń w tej sferze, dziewczęta
w fazie pokwitaniowej, a czasami nawet przed- Na podstawie: Witkowski, 2000.
W związku ze zróżnicowaniem tempa dojrzewania dla młodych ludzi. Jednak to właśnie w okresie dora-
wśród nastolatków przedmiotem niepokoju stać stania obserwuje się znaczny krytycyzm i silne emo-
się może zbyt wczesny lub zbyt pózny rozwój płcio- cjonalne reakcje związane z własnych wyglądem.
wy. Obie sytuacje utrudniają zaakceptowanie siebie Ciało dla nastolatków staje się istotnym, a wręcz pod-
w nowej skórze i mogą zakłócać funkcjonowanie stawowym elementem obrazu własnej osoby oraz
społeczne. Dzieje się tak głównie dlatego, że młodzi głównym wyznacznikiem samooceny.
ludzie jako uczestnicy kultury masowej podlegają
presji spełniania kryteriów atrakcyjnego ciała. Doty- Rewolucyjne przemiany okresu dorastania, poczucie
czy to głównie dziewcząt, wobec których standard utraty kontroli nad własnym ciałem, niepunktualność
atrakcyjności jest o wiele bardziej jednoznaczny zmian rozwojowych (ich opóznienie bądz przyspie-
i precyzyjny niż w przypadku chłopców. Ponadto, szenie w odniesieniu do rówieśników) mogą spra-
atrakcyjność fizyczna podlega nie tylko subiektyw- wiać, że obraz siebie nastolatków zdecydowanie
nemu szacowaniu, wpływając na poczucie własnej odbiega od ja idealnego , stając się przyczyną nega-
wartości, ale równocześnie jest przedmiotem oceny tywnej samooceny, a w konsekwencji często niekon-
społecznej i społecznej akceptacji. struktywnych prób radzenia sobie z tym problemem.
Nie bez znaczenia są reakcje i komentarze rodziców,
Wzrost zainteresowania młodzieży w okresie dora- a także rówieśników.
stania własnym wyglądem, kreowaniem wizerunku,
funkcjonowaniem ciała, jest czymś zupełnie natu- Mechanizm formowania samooceny, z jednej strony,
ralnym. Nie ma wątpliwości, że własny wygląd jest uruchamiany jest przez potrzebę porównywania się
istotny dla niemal każdego człowieka, zwłaszcza zaś z innymi, z drugiej, za sprawą informacji płynących
26
Odzyskanie Ekspresja
kontroli młodzieńczego
nad ciałem buntu
Zaakcentowanie
Zaakcentowanie
posiadania
przynależności
Autoprezentacja
cech wspólnych
do grupy
z idolem
Zwiększenie
Zaakcentowanie
atrakcyjności
swej odrębności,
i podniesienie
postaw i poglądów
samooceny
Rysunek 3. Funkcje autoprezentacji.
Na podstawie: Oleszkowicz i Senejko, 2013.
CIEKAWOSTKA Z BADAC Ann Kearney-Cooke twierdzi, że współczesne
dziewczęta są pierwszym pokoleniem wychowy-
Kobiece ciało we współczesnym świecie wanym przez matki, które zazwyczaj same od-
rzucają swe ciało i z tego między innymi powodu
Zdaniem Erica Stice a i współpracowników, zna- nadmiernie koncentrują się na rozmiarach, kształ-
czący dorośli (rodzice, nauczyciele), grupa odnie- cie i fizycznym wyglądzie swoich córek już od po-
sienia (koledzy, przyjaciele) oraz media przekazu- czątku ich życia.
ją młodym ludziom, zwłaszcza zaś dziewczętom,
normy podkreślające znaczenie wyglądu i szczup-
łości. Lansowany wzorzec piękna utożsamiany jest
jednocześnie z powodzeniem i sukcesem. W na-
Na podstawie: Stice E., Presnell K., Shaw H. i wsp. (2005).
Psychological and behavioral risk factors for obesity onset in
stępstwie dochodzi do ich uwewnętrznienia. Im
adolescent girls: a prospective study. Journal of Consulting and
silniejsza jest internalizacja wzorca szczupłej syl- Clinical Psychology, 73(2), 195 202; Kearney-Cooke, A. (2002).
Familial influences on body image development. W: T. F. Cash
wetki, tym większe prawdopodobieństwo nieza-
i T. Pruzinsky (red.), Body image: A handbook of theory, and
dowolenia z własnego wyglądu i wizerunku. clinical practice (s. 99 107). New York: Guilford.
27
z otoczenia, w tym ze strony rodziców, rówieśników ćwiczenia fizyczne, solarium (skrajnie: thanorexia),
a także mediów. Choć nastolatki zaczynają się dy- przyjmowanie środków naturalnych i chemicznych
stansować od rodziców i innych dorosłych oraz prze- (np. diuretyków i środków przeczyszczających oraz
jawiają znaczny krytycyzm wobec ich poglądów, to przyspieszających metabolizm); zabiegi pielęgnacyj-
nadal ich zdanie jest dla młodych ludzi niezwykle ne ciała i włosów (np. makijaż) oraz określony ubiór
ważne. Pod wpływem nacisków zewnętrznych, i hołdowanie modzie. Zachowania takie nie są jed-
przede wszystkim płynących z mediów, dorastające nak regułą. Wyrazem młodzieńczego buntu może
dziewczęta wydają się być pod presją oraz w nie- stać się także coś wręcz przeciwnego, zanegowanie
ustannym wewnętrznym skonfliktowaniu. Sądzą standardów atrakcyjności manifestujące się brakiem
tym samym, że: jeśli nie będą atrakcyjne nie będą dbałości o wygląd. Osobną kwestią kreowania włas-
miały przyjaciół, będą wyśmiewane i co dla nich naj- nego wyglądu, który przybrać może niebezpieczne
ważniejsze nie spodobają się płci przeciwnej ; będą rozmiary, jest tatuowanie ciała oraz piercing.
więc samotne, negatywnie naznaczone, bez szans
na przyszłość, przegrane.
3.3. Percepcja czasu: w stronę przyszłości
Dla podnoszenia atrakcyjności swego ciała, a tym
Każdy człowiek funkcjonuje na wymiarze czasu, za-
samym atrakcyjności społecznej, młodzi ludzi posłu-
równo w znaczeniu obiektywnym, jak i, znacznie
gują się kontrolowaniem masy ciała poprzez stoso-
ważniejszym dla psychologów, znaczeniu subiek-
wanie diet eliminacyjnych ograniczających ilość spo-
tywnym, związanym ze spostrzeganiem upływające-
żywanych produktów (skrajnie: anorexia nervosa),
go czasu i perspektywą czasową przyjmowaną na co
Z BADAC... w tej grupie badanych wskaznik masy ciała mieścił
się w normie.
Poczucie atrakcyjności fizycznej
Według Ellyn Kaschak, z uwagi na presję doskona-
łego wizerunku wywieraną na dziewczęta i młode
Wyniki badań Wojciecha Strzeleckiego i Marcina
kobiety, spostrzegają one swoje ciała jako bardziej
Cybulskiego wskazują, że 63% dziewcząt w okre-
istotne dla tożsamości, czego nie stwierdza się
sie dorastania nie akceptuje własnego wyglądu;
w przypadku mężczyzn. Co więcej, zdaniem autor-
76% nastolatek wierzy, że chłopcy wolą szczupłe
ki, współczesna kobieta jest wręcz wrogiem swe-
dziewczęta; 62% chętnie schudłoby o kilka kilogra-
go ciała, walcząc za wszelką cenę o ukształtowanie
mów; 71% dziewcząt marzy o figurze modelki.
go w zgodzie ze społecznymi wzorcami.
Podobne wnioski płyną z badań Alicji Głębockiej
i Joanny Kulbat. Autorki udokumentowały, że mło-
Na podstawie: Głębocka, A. i Kulbat, J. (2003). Być, albo nie
być szczupłą. Dylematy autoprezentacyjne młodych kobiet.
de kobiety spostrzegają swą sylwetkę jako zdecy-
Monografie Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im.
dowanie obszerniejszą (większą) niż najatrakcyj- Willy Brandta; Strzelecki, W., Cybulski, M. i inni (2007). Zmiana
wizerunku medialnego kobiety. Nowiny Lekarskie, 76, 173
niejsza z eksponowanych. Ponadto, dziewczęta
181; Kaschak, E. (2001). Nowa psychologia kobiety. Podejście
ujawniły, iż chciałyby schudnąć, mimo że średni feministyczne. Gdańsk. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
28
dzień. W codziennym życiu posługujemy się z reguły Zwiększone zainteresowanie przyszłością można
trzema ogólnymi kategoriami czasu: zaobserwować w coraz bardziej złożonych i szcze-
gółowych jej opisach tworzonych przez młodzież:
1. przeszłość - to, co było przed terazniejszością - pojawiają się konkretne zawody, które nastolatek
zbudowana ze wspomnień rozważa, planując swoją karierę zawodową, ścież-
2. terazniejszość - to, co jest teraz ka dalszego kształcenia staje się coraz bardziej
3. przyszłość - to, co będzie po terazniejszości - konkretna, np. nastolatek opowiada się za określo-
tworzą ją głównie cele i oczekiwania. nym profilem szkoły średniej, gdyż w przyszłości
W trakcie życia znaczenie tych trzech wymiarów dla będzie to sprzyjało rozpoczęciu określonego kie-
człowieka zmienia się, a okres dorastania jest pod runku studiów. Jednym słowem,
tym względem szczególny. przyszłość zaczyna w okresie
dorastania przyjmować
W okresie dorastania obserwuje się, po pierwsze, specyficzną, coraz bardziej
wzrastającą świadomość upływającego czasu, a po realistyczną formę.
drugie, odkrycie, że czas i perspektywa czasowa są
czymś, co należy brać pod uwagę, planując podej-
mowanie działań. Typowe zmiany w tym okresie
życia wiążą się ze słabnięciem orientacji na teraz-
niejszość oraz coraz większym zainteresowaniem
nastolatków przyszłością i przede wszystkim sobą
w przyszłości .
Z BADAC... zakończenia średnio 19 lat. Badanie trwało więc
niemal przez cały okres dorastania. Stwierdzono,
Zachowania antyspołeczne nastolatków że nastolatki mające pozytywną orientację przy-
szłościową związaną z edukacją (ocena prawdo-
Jednym z często badanych zagadnień są przy- podobieństwa rozpoczęcia w przyszłości edukacji
czyny zachowań antyspołecznych, przestępczych w szkole wyższej) oraz przyszłym życiem (przewi-
bądz agresywnych, przejawianych przez nastolat- dywanie, że określone negatywne wydarzenia, np.
ki. Ponieważ okres około 14 16 lat to czas, w któ- poważna choroba, nie wystąpią w najbliższych
rym zachowania takie są relatywnie częste, warto latach) rzadziej przejawiały zaburzenia zachowa-
przyjrzeć się, jaką rolę w ich występowaniu może nia (konflikty z rodzicami, bójki, handel narkotyka-
odgrywać orientacja przyszłościowa. mi). Dalsze analizy ujawniły natomiast to, jak duże
W jednym z badań poświęconych tej problema- może być praktyczne znaczenie orientacji przy-
tyce wzięły udział 1873 osoby, które na początku szłościowej w okresie dorastania.
badania miały średnio 13 lat, a w momencie jego W opisywanym badaniu analizowano także zna-
29
czenie jednej z dobrze udokumentowanych przy- impulsywność współwystępowała z negatywną
czyn podejmowania zachowań antyspołecznych, orientacją przyszłościową.
jaką jest impulsywność, czyli skłonność do na- Jak stwierdzili autorzy badania, uzyskane wyniki
tychmiastowego działania, bez wystarczającego zwracają uwagę na rolę działań interwencyjnych
przemyślenia konsekwencji własnych działań. Tak, i prewencyjnych polegających na wspieraniu na-
jak przewidywali badacze, impulsywne nastolatki stolatków w budowaniu pozytywnej wizji własnej
częściej przejawiały zaburzenia zachowania. Oka- przyszłości. Dzięki temu mogą one zyskać bufor
zało się jednak, że znaczenie miała także orientacja chroniący przed negatywnym oddziaływaniem in-
przyszłościowa. Wysoce impulsywne nastolatki, nych czynników na rozwój.
które jednak miały pozytywną orientację przy-
Na podstawie: Chen, P. i Vazsonyi, A. T. (2011). Future orienta-
szłościową, wyraznie rzadziej przejawiały zacho-
tion, impulsivity, and problem behaviors: A longitudinal mode-
ration model. Developmental Psychology, 47, 1633 1645.
wania antyspołeczne niż, te, u których wysoka
Z punktu widzenia jakości rozwoju, zarówno i trwałe niż te formułowane przez piętnastolat-
w okresie dorastania, jak i potem dorosłości, ków. Jako ciekawostkę można podać, że polscy
szczególna waga przypada temu, w jak dużym maturzyści mają plany na przyszłość obejmujące
stopniu nastolatek kieruje swoje myśli ku przyszło- okres minimum kolejnych 10 lat.
ści oraz od czego zależą różnice między nimi.
Orientacja na przyszłość nie jest jedynie
Postęp związany z rozwojem orientacji przyszłoś- efektem ogólnego procesu dojrzewania, na
ciowej obserwuje się w trak- przykład struktur mózgo-
cie całego okresu dorastania. wych, postępującego wraz
Dwunastolatek nie wybiega z wiekiem. Nieuprawnione
Orientacja
w przyszłość tak daleko jak byłoby więc oczekiwanie,
terazniejszościowa
szesnastolatek i częściej de- że większe nastawienie
cyduje się na zdobycie cze- Charakterystyczna dla młodzieży na przyszłość przyjdzie
w okresie wczesnego dorastania
goś szybko, nawet jeśli wie, z czasem należy więc
krótka perspektywa przyjmowana
że gdyby nieco poczekał, to poczekać, aż nastolatek
w myśleniu o przyszłości. Prowadzi
do koncentracji nastolatków na tu
nagroda byłaby większa. Nie wyrośnie z nastawienia
i teraz , wiąże się z podejmowaniem
jest też tak sprawny w prze- na tu i teraz . Orientacja
zachowań ryzykownych takich,
jak drobne przestępstwa, używki,
widywaniu odległych kon- przyszłościowa to ogólna
narkotyki, szybka jazda samochodem.
sekwencji własnych działań, postawa, która podlega
co może być, i niejednokrot- kształtowaniu w wyniku
nie bywa, przyczyną wielu doświadczeń dziecka, a na-
problemów. Z kolei młodzi ludzie, w wieku oko- stępnie nastolatka. Szczególnie istotne są od-
ło 18-20 lat, a więc na końcu okresu dorastania, działywania płynące z rodziny, w jakiej wycho-
mają plany, które są znacznie bardziej konkretne wuje się dziecko.
30
W rodzinach o niskim statusie społecznym częś- nia, sprawdzania rzeczywistości w bezpiecznym
ciej obserwuje się, że dzieci mają słabszą orien- otoczeniu (co w okresie dorastania jest kwestią
tację na przyszłość. Może to wynikać z faktu, że o kluczowym znaczeniu), to nie tylko nie będzie
obserwując życie dorosłych, zauważają, że obfi- obawiał się przyszłości, ale chętnie będzie snuł
tuje ono w zmaganie się z codziennymi trudnoś- plany na przyszłość i dążył do ich zrealizowania.
ciami związanymi z funkcjonowaniem na rynku Stąd już tylko krok do satysfakcjonującego rozwo-
pracy czy zdobyciem środków zapewniających ju w okresie dorosłości.
byt. W takiej sytuacji żyje się raczej dniem dzisiej-
szym , niż snuje plany na przyszłość, co znajduje 3.4. Zmiana obszarów zainteresowań:
swoje odzwierciedlenie w słabej orientacji przy- od podążania za dorosłymi
szłościowej dzieci. do indywidualizmu
Dodatkowym czynnikiem związanym z rozwo- Każdy okres życia charakteryzuje się specy-
jem orientacji przyszłościowej jest styl wychowa- ficzną, najważniejszą rozwojowo działalnością
nia w rodzinie. W sytuacji gdy dziecko doświad- jednostki. Tak określa się nowe sposoby zaspo-
cza relacji bliskości i bezpieczeństwa, a rodzice kajania potrzeb ważne dla dalszego rozwo-
obdarzają je dużym zaufaniem, łatwiej jest mu ju. Sposoby te są widoczne w zachowaniach
wybiegać myślami w przyszłość. Emocjonalny i w procesach umysłowych. Kształt tej nowej
stosunek do przyszłości (np. nadzieja albo lęk działalności wiąże się z pojawieniem się specy-
przed nią) do także efekt własnych doświadczeń. ficznych dla danego okresu kompetencji (np.
Jeśli nastolatek ma możliwość eksperymentowa- z nowym typem myślenia).
TROCH TEORII& mowana jest w danej fazie rozwojowej i jest dla
niej charakterystyczna.
Najważniejsza rozwojowo działalność
Najważniejsza rozwojowo działalność okresu
Zdaniem Lwa S. Wygotskiego najważniejsza dorastania to:
rozwojowo działalność to nowy sposób funk-
cjonowania, dzięki któremu są zaspokajane naj- 1. wyobrażanie sobie , czyli uruchamianie wy-
ważniejsze potrzeby rozwojowe danego okresu. obrażeń, dotyczących obrazu własnej osoby
Działalność ta (rodzaj zachowania, typ motywacji, w różnych rolach społecznych w przyszłości
sposoby postępowania, rodzaj wykorzystywa-
2. budowanie wyobrażeń dotyczących włas-
nych umiejętności) powinna być zintegrowana
nych możliwości i kompetencji w przyszłości
z procesem uspołeczniania, a zatem zgodna ze
3. lokowanie aktualnych pragnień w możliwe
wzorcem kulturowym. Najważniejsza rozwojowo
w przyszłości rozwiązania.
działalność pokazuje, w jaki sposób dziecko czy
nastolatek stosuje nowe umiejętności w działaniu
służącemu zaspokojeniu aktualnych potrzeb. For- Na podstawie: Wygotski, 2002.
31
W wieku szkolnym dziecko skupia się na zaan- Podporządkowywanie swoich wyborów planom
gażowaniu w te obszary zainteresowań, które konstruowanym pod kierunkiem dorosłego nie
są wskazywane przez ważnych dla niego doro- daje nastolatkowi szansy na zrealizowanie kluczo-
słych. Zarówno w szkole, w ramach przedmio- wego zadania, jakim jest samodzielność postępo-
tów szkolnych, jak i poza nią dziecko kieruje wania i myślenia teraz paradoksalnie przez tych
się wskazówkami autorytetów. Dorastając, do- samych dorosłych wymagana. Zatem i jego do-
konuje przewartościowania swoich dotychcza- tychczasowe zobowiązania (zadania, pomysły na
sowych wyborów. Jego punktem odniesienia spędzanie czasu wolnego, realizację zaintereso-
przestaje być dorosły jako kompetentny wzór wań) podlegają przewartościowaniu. Pierwszym
uczenia się i pracy, a stają się nim jego indywi- efektem tych przewartościowań mogą być mo-
dualne potrzeby i nowe pasje, które wyznaczają menty braku zaangażowania w naukę, rezygnacja
nowe cele dla jego dążeń. z dotychczasowych pasji, obniżanie się osiągnięć,
zwłaszcza przy zadaniach, które wymagają bar-
Sposób porządkowania własnych motywów, op- dziej wytrwałego i samodzielnego działania.
arty dotąd na potrzebie dopasowania do innych
i poczuciu kompetencji oraz dopasowania do W tym czasie zainteresowania młodego człowieka
okoliczności traci dla młodego człowieka sens. zaczynają, coraz częściej, obejmować również zmia-
Działanie i myślenie na dotychczasowych zasa- ny w jego ciele, skutki tych zmian oraz ich spostrze-
dach nie są już wystarczające, aby się na dłużej ganie przez rówieśników. To, według Wygotskiego,
zaangażować. Nastolatek zaczyna poszukiwać pierwszy etap zmiany zainteresowań. Zwrócenie
nowego sposobu działania i nowych celów, tak, większej uwagi na siebie i procesy związane z doj-
aby w swoich oczach i w oczach otoczenia być rzewaniem płciowym, to jedna z charakterystycz-
uznanym za jedynego w swoim rodzaju oraz za nych przemian w zakresie aktywności i działalności
dojrzałego. nastolatków w pierwszej fazie dorastania.
Wiek szkolny Wczesne dorastanie Pózne dorastanie
ponowne
zainteresowanie
zainteresowanie
zainteresowania
światem w sobie",
sobą w świecie"
oparte na kierunkach
własnym ciałem
w perspektywie
wskazanych
seksualnością,
dłuższego czasu,
przez dorosłego
nowymi doznaniami
umiejscawianie
w perspektywie
siebie w kulturowo
krótkoterminowej
dostępnych rolach
i zadaniach
Rysunek 4. Zmiana zainteresowań w okresie dorastania.
Na podstawie: Wygotski, 2002.
32
Drugim etapem zmian w obszarze działalności dów, jakie młody człowiek być może niedługo
jest przejście od zainteresowań wewnętrznych przyjmie jako własne.
(zorientowanie na własne przeżycia i stany cie-
lesne) do zainteresowań kulturowych, wybie- 3.5. Negatywizm i zachowania
gających poza aktualną sytuację oraz aktualne antyspołeczne: od akceptacji
potrzeby cielesne. Powstanie zainteresowań, do negowania ofert
dotyczących celów, ról umieszczonych w przy-
szłości, to bardzo ważny element związany Negatywizm to tendencja do ujawniania za-
z rozwiązywaniem kryzysu na etapie dorastania chowań niezgodnych z oczekiwaniami otocze-
i przybliżający do osiągnięcia dojrzałości. Moż- nia. Choć negatywizm pojawia się już w okre-
na zatem przyjąć, że najważniejszą rozwojową sie przedszkolnym, to szczególnie widoczny
działalnością, jaką w okresie dorastania powi- jest w stadium dorastania. Jego przyczyną jest
nien zajmować się nastolatek, jest wyobrażanie niezadowolenie z kontroli ze strony rodziców,
sobie siebie w różnych rolach - w przyszłości. nauczycieli i innych dorosłych. Negatywizm
Zmiana zainteresowań wiąże się tu z dominacją u nastolatków przybierać może postać osten-
myślenia o zaangażowaniu w przyszłości i po- tacyjnego sprzeciwiania się wobec istniejących
dejmowaniem z tej perspektywy nowych ról zasad, uczestniczenia w subkulturach i alter-
i aktywności. Transformacja ta nie jest tak prosta natywnych ruchach młodzieżowych. Czynna
- wymaga wytworzenia się tzw. orientacji przy- postać negatywizmu jest więc wyrazista i do-
szłościowej oraz umiejętności strzegalna dla otoczenia, dając
myślenia formalnego. opiekunom szansę na zareago-
wanie, jeśli zaczyna przybierać
Aktywność związana z wyobra- niepokojące rozmiary i formy.
żaniem sobie siebie w przyszłości Wśród aktywnych form negaty-
to otwarcie drogi do poszukiwania wizmu szczególnie niepokojącym
nowych rozwiązań w zakresie kształ- i niebezpiecznym zjawiskiem są
towania własnej tożsamości, szukania zachowania antyspołeczne młodzie-
nowych idei, autorytetów, wzorców. ży. Negatywizm może się także wyra-
Tworzy ona poznawczą i emocjo- żać w sposób bierny. Manifestuje się
nalną gotowość do podejmowania wówczas izolowaniem się, skrywa-
eksploracji, czyli aktywnego poszuki- niem swych problemów i ich zródeł,
wania dla siebie nowych ról, grup spo- skutkując często odrzuceniem przez
łecznych, poznawania nowych poglą- otoczenie społeczne.
33
Tabela 6
Rodzaje zachowań antyspołecznych
Zachowania
Charakterystyka
antyspołeczne
" brak umiejętności pełnienia pewnych ról społecznych (np. pracownika) i utrata
kontaktu z otoczeniem społecznym przejawiające się w negowaniu ogólnie
Nieprzystosowanie przyjętych wartości, posługiwanie się nieakceptowanymi sposobami zaspokajania
społeczne własnych potrzeb
" brak zdolności i gotowości do pełnienia ról społecznych zgodnie ze społecznymi
oczekiwaniami
" negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w rolach kolegi
i ucznia
" zaburzenia kontaktu z dorosłymi agresja, nieposłuszeństwo
" zaburzenia kontaktu z rówieśnikami dokuczanie, napastowanie, przezywanie, bójki
Nieprzystosowanie
" zaburzenia w stosunku do obowiązku szkolnego wagary, lenistwo, niedbałość
szkolne
w wykonywaniu zadań, unikanie zadań do wykonania w klasie razem z innymi
" nierespektowanie zasad i norm współżycia wybryki chuligańskie, niszczenie
mienia, palenie papierosów, używki
" lękliwość, wybuchy złości, zaniżona samoocena
" wynikające z pobudek egoistycznych łamanie norm moralnych, prawnych
i obyczajowych
" integracja ze środowiskiem patologicznym i przyswojenie wzorców podkultury
Wykolejenie przestępczej
społeczne " łamanie norm prawnych i obyczajowych powoduje sankcje oraz wywołuje
określone reakcje opinii publicznej, np. złość, niechęć, zgorszenie oraz naciski
na delegowanie ośrodków wychowawczych do sprawowania nadzoru nad
młodymi osobami naruszającymi normy społeczne
" ujawnia się jako przestępczość trwała, uprawiana przez całe życie, o podłożu
genetycznym i neuropsychologicznym oraz jako przestępczość okresowa,
występująca w młodości bez wyraznych cech ciągłości
" typy przestępczości młodzieżowej:
Zachowania 1. charakterologiczna oparta na działaniach samotnych łamiących
przestępcze bez skrupułów wszelkie prawa
2. neurotyczna o charakterze epizodycznym, będąca wyrazem wołania o pomoc
3. wynikająca z niedostatecznie rozwiniętego sumienia i braku zdolności
do identyfikacji z innymi
4. wynikająca z osobowości psychopatycznej
Na podstawie: Pytka, 2000.
34
Zachowania antyspołeczne odciskają się negatyw- uwagi nastolatków na zjawiska i działania społecz-
nym piętnem na karierze szkolnej i realizowaniu roli nie pożądane oraz poznanie motywów ich postę-
ucznia. W środowisku szkolnym antyspołeczność powania sprzyja ograniczeniu eksperymentów
widoczna jest najczęściej pod postacią chuligań- w tym obszarze.
stwa, alkoholizmu, narkomanii, kradzieży, wagarów
i wandalizmu. yródła tych zachowań tkwią naj- 3.6. Integracja poznawcza i regulacja
częściej w negatywnych wzorcach obserwowa- emocji: od dysregulacji do samoregulacji
nych w środowisku domowym, które nie wspiera
dziecka w procesie adaptacji do wymagań szkoły. Wraz z rozwojem i nabywaniem nowych, coraz
Przeciwnie, opiekunowie zaniedbując role rodziciel- bardziej zróżnicowanych doświadczeń, nastola-
skie i ujawniając niewłaściwe, tek odczuwa coraz bardziej
niezgodne z prawem i oby- zróżnicowane emocje i po-
czajowością sposoby funkcjo- trzeby. W okresie dorastania
Zachowania
nowania, modelują w swoich emocje ulegają gwałtow-
antyspołeczne
dzieciach zachowania prze- nym zmianom: od entuzja-
stępcze, prostytucję, uzależnie- zmu do zniechęcenia, od
Nieadekwatne funkcjonowanie
nia od narkotyków i alkoholu euforii do rozpaczy. Jednym
w rolach społecznych cechujące się
dużym ładunkiem agresji i wrogości;
itp. Nastolatki wychowywane z istotnych elementów osią-
osoby antyspołeczne celowo szkodzą
w domach, w których istnieje gania dojrzałości, a w dal-
innym, bywają wręcz okrutne
i są skłonne do stosowania różnego
przyzwolenie na agresję i prze- szej perspektywie przygo-
rodzaju przemocy.
moc, podobnych argumen- towania do dorosłego życia
tów używają, dochodząc jest samoregulacja, nazywa-
swoich praw. Jednocześnie, na niekiedy samokontrolą
brak motywacji do nauki, uni- czy też samodyscypliną.
kanie wysiłku intelektualnego,
Samoregulacja
lekceważenie obowiązków Umiejętność ta zależna jest
szkolnych oraz kiepski stosu- od poziomu rozwoju funkcji
Umiejętność polegająca na panowaniu
nek do ocen szkolnych stają poznawczych. W okresie do-
nad własnymi stanami emocjonalnymi,
się dodatkowymi czynnikami rastania najistotniejsze z nich
uczuciami i zachowaniami.
utrwalającymi ich społeczne to umiejętność sterowania
nieprzystosowanie, wzmagając uwagą (tj. kierowanie jej na
problemy wychowawcze, pogłębiając dystans mię- określony bodziec), metaforycznego ujmowania
dzy młodym człowiekiem i jego opiekunami oraz zjawisk, hamowania reakcji (tj. ich kontrolowania),
innymi członkami społeczeństwa. wzrost refleksyjności, uniezależnienie się od poglą-
dów innych osób w ocenie ludzi oraz wydarzeń.
Zachowania antyspołeczne są zjawiskiem niepo- Wskutek, między innymi, niedojrzałości układu ner-
kojącym i wymagają ze strony dorosłych jasnych wowego, zwłaszcza na początku okresu dorastania,
informacji zwrotnych na temat ich niestosowności. pełna kontrola przeżywanych emocji nie jest możli-
Jednak najczęściej wynikają one z incydentalnych wa, choć w tym czasie obserwuje się pierwsze za-
eksperymentów młodych ludzi, testowania granic, zwyczaj jednak niefortunne próby zapanowania
jakie wyznaczają opiekunowie. Ukierunkowanie przez nastolatki nad własną popędowością.
35
Z BADAC& wzrostowi samoregulacji w okresie dorastania
sprzyja motywacja wewnętrzna (uruchamiająca
Samoregulacja w okresie dorastania jakieś zachowania nie dla zewnętrznej nagrody)
oraz poczucie własnych kompetencji (tj. pozytyw-
Badania Klausa de Smeta wskazują, że młodzież nych cech, konkretnych umiejętności, specyficz-
posiada większą umiejętność samoregulacji niż nych możliwości).
dzieci, jednak niższą niż osoby dorosłe. Tezę tę
potwierdzają także inne badania dowodzące, że Na podstawie: Oleszkowicz i Senejko, 2013.
Motywy
ucieczka od problemów rodzinnych, szkolnych,
ucieczkowe
pustki, nudy i monotonii, samotności i lęku
Motywy
chęć zdobycia uznania, aprobaty innych
konformizmu
członków grupy, ich oparcia i przyjazni
Motywy
poczucie pustki wewnętrznej,
egzystencjalne
poczucie bezsensu życia
Motywy
ciekawość, chęć przeżycia czegoś niezwykłego,
poszukiwania
dotąd niedostępnego
Motywy
osiągnięcie przyjemności, chęć poczucia się
hedonistyczne
i pokazania bardziej dorosłym, atrakcyjnym
Rysunek 5. Motywy zachowań ryzykownych młodzieży.
Na podstawie: Szymańska, 2012.
Wzrost samokontroli wiąże się z opanowaniem modyfikacja odbywa się często za pośrednictwem
zdolności zmiany swych reakcji tak, by w rezultacie nagród i kar, płynących ze strony opiekunów.
osiągnąć ważne dla siebie cele. Na wcześniejszych W okresie dorastania młodzi ludzie próbują samo-
etapach rozwoju, w okresie dzieciństwa, zachowa- dzielnie przezwyciężać i korygować niepożądane
nia jednostki podlegają kontroli zewnętrznej, a ich myśli, uczucia oraz zachowania.
36
Zachowania ryzykowne
Samokontrola jest niezwykle cennym osiągnię- które dotąd nie zostały zaspokojone. Stąd po-
ciem rozwojowym, niezbędnym w kierowaniu dejmowane są one przez osoby niedysponujące
swoim życiem i warunkującym społeczną ak- innymi konstruktywnymi strategiami ich realiza-
ceptację oraz uznanie. Nabywanie umiejętności cji bądz przekonane o tym, że inne strategie nie
samokontroli wiąże się z uświadomieniem sobie przyniosą oczekiwanych wyników. Zachowa-
przez nią rozbieżności pomiędzy stanem aktu- nia ryzykowne są także sposobem okazywania
alnym a wyznaczonym standardem, do którego własnej opozycji wobec autorytetów, strategią
dąży. Aby doszło do pożądanej zmiany, koniecz- obniżania poziomu lęku np. przed niepowo-
na jest jednak wola jej wprowadzenia i motywa- dzeniem szkolnym, wyrazem solidarności z gru-
cja do jej podtrzymywania. Na samoregulację pą rówieśniczą oraz formą zademonstrowania
składają się m.in.: umiejętność wykorzystywania istotnych aspektów swej tożsamości. Mówiąc
szans, zdolność ignorowania przeszkód na dro- najogólniej, mają one znaczenie rozwojowe,
dze do celu (podtrzymywanie motywacji i dzia- umożliwiając nastolatkom poradzenie sobie
łanie pomimo trudności), elastyczność działania z kluczowymi problemami okresu dorastania,
w reakcji na sytuację (modyfikowanie strategii z którymi nie są one w stanie czy też nie chcą
z uwagi m.in. na efekty i koszty jakie ze sobą uporać się w inny sposób.
niosą) i umiejętność rozwiązywania konfliktów.
Obecność czynników chroniących zmniejsza
Niedostatki w zakresie zdolności samokontroli prawdopodobieństwo podejmowania przez
sprzyjają przejawianiu zachowań ryzykowanych młodych ludzi zachowań ryzykownych, a jedno-
w odpowiedzi na intensywne, gwałtowne emo- cześnie sprzyja rozwojowi samoregulacji. Wśród
cje. Do najczęstszych zachowań ryzykownych czynników chroniących olbrzymie znaczenie
ujawnianych przez nastoletnią młodzież nale- ma zainteresowanie nauką szkolną, osiąganie
żą rozmaite formy uzależnienia, np. od tytoniu, dobrych wyników w nauce, dążenie do sukce-
alkoholu, narkotyków, dopalaczy, a ponadto su edukacyjnego, satysfakcja z wypełniania roli
wczesna inicjacja seksualna, przypadkowe kon- ucznia, uznawanie i posiadanie autorytetów,
takty seksualne, zachowania agresywne i an- przynależność do grupy odniesienia prezentu-
tyspołeczne. Podstawowa funkcja zachowań jącej pozytywne wzorce funkcjonowania i zna-
ryzykownych polega na zaspokajaniu potrzeb, lezienie w niej swego miejsca.
CIEKAWOSTKA pije alkohol ponadnormatywnie. Wśród przyczyn
tego zjawiska wskazuje się liberalizację norm za-
Dlaczego młodzież pije alkohol? chowania, dostępność alkoholu, wpływ i nacisk
grupy rówieśniczej, której uczestnicy sami piją
Polskie badania pokazują, że najbardziej popular- alkohol, oraz obecność innych rodzajów uzależ-
ną używką w populacji nastolatków jest alkohol. nień w środowisku domowym, a także czynniki
Około 50% chłopców i 40% dziewcząt deklaruje, genetyczne.
że upiło się pierwszy raz przed ukończeniem 16.
roku życia, około 20% przyznaje się do abstynen-
cji i blisko 20% ujawnia, że w swoim przekonaniu Na podstawie: Mazur i inni, 2011; Oleszkowicz i Senejko, 2013.
37
WARTO ZAPAMITAĆ&
Niepokojące symptomy
Nauczyciel, wychowawca, rodzic czy trener, będąc dobrym obserwatorem
i pozostając w bliskich relacjach z młodymi ludzmi, może rozpoznać początkowe
symptomy i zapobiec utrwalaniu się zachowań ryzykownych. Niepokojąca
jest mówiąc najogólniej wyrazna zmiana w funkcjonowaniu i wyglądzie
nastolatka. Do sygnałów, jakie powinny zaniepokoić dorosłych i skłonić ich do
zweryfikowania swych obaw oraz uruchomienia w razie potrzeby działań
pomocowych, zaliczyć możemy m.in.: uporczywe kłamstwa, wagarowanie,
unikanie kontaktu, w tym podejmowania rozmów, dzielenia się problemami,
kłopoty w nauce, rozdrażnienie lub ospałość, zmianę nawyków żywieniowych,
kradzieże, rany lub blizny na ciele.
NAJWAŻNIEJSZE&
1. Wygląd to podstawowe niewerbalne narzędzie komunikowania się młodych
ludzi, często ich główny obszar zainteresowania oraz istotny wymiar samooceny.
Dla większości z nich jest także ważnym zródłem negatywnych emocji.
2. We współczesnym świecie ciało kobiety podlega silniejszym naciskom
związanym z kreowaniem swego wizerunku według określonego kanonu.
Często nie sprzyja to zdrowiu i naraża na podejmowanie licznych zachowań
ryzykownych dla zdrowia.
3. Przejawem poszukiwania własnej tożsamości, a jednocześnie przejawem zmian
zainteresowań, jest przejściowy negatywizm; jego utrwalenie może sprzyjać
pojawieniu się zachowań antyspołecznych, które godzą w prawidłowe, służące
rozwojowi i satysfakcjonujące realizowanie ról społecznych.
38
rosłych i rówieśników innego traktowania. Zmiany
biologiczne związane ze wzrostem i dojrzewaniem
Rozdział
płciowym inicjują dwa ważne kierunki przemian:
w całościowym ustosunkowaniu się młodego
człowieka do świata i siebie oraz zwrotnie w sto-
sunku świata społecznego do nastolatka.
Początki kształtowania
tożsamości: pierwszy krok
w dorosłość
4.1. Wprowadzenie, czyli o początkach
poszukiwań tożsamości
Kiedy myślimy o etapie dojrzewania, przychodzi
na myśl moment, kiedy dziecko przestaje czuć się
dzieckiem i zmienia się w nastolatka. Zmienia się
jego sposób myślenia, zaczyna oczekiwać od do-
TROCH TEORII& sobie z własnymi potrzebami oraz oczekiwania-
mi środowiska.
Rozwój w koncepcji Erika H. Eriksona
Kryzysowi w okresie dorastania przypisuje się naj-
W myśl tej koncepcji rozwój trwa przez całe życie. większą wagę, ponieważ, z jednej strony, na nowo
W ciągu swego życia człowiek przechodzi przez porządkuje, bo zbiera efekty kryzysów dziecię-
osiem kryzysów rozwojowych, z których cztery cych, a z drugiej, jego pozytywne rozstrzygnięcie
występują w dzieciństwie, jeden w okresie do- daje możliwość zrównoważonego rozwoju w do-
rastania, a pozostałe trzy w dorosłości. W każdej rosłości i dobrego rozwiązania kolejnych kryzysów.
z tych faz rozwojowych rozstrzyga się jakiś kryzys, Pozytywne rozstrzygnięcie kryzysu tożsamości
który może zostać przez jednostkę rozwiązany w okresie dorastania wiąże się z osiągnięciem
pozytywnie bądz negatywnie. Rezultaty tego roz- tożsamości dojrzałej, pod koniec okresu dorasta-
strzygnięcia wspomagają dalszy rozwój jednostki nia lub, coraz częściej, po wejściu w okres wczes-
lub, wręcz przeciwnie, utrudniają przechodzenie nej dorosłości (po ukończeniu 20 roku życia), zaś
przez kolejne kryzysy. Efektem rozwoju w każdej negatywne z zatrzymaniem się rozwoju na któ-
fazie jest nowy sposób funkcjonowania jednostki. rymś z typów tożsamości tymczasowych , czyli
Każdy kryzys dotyczy innego sposobu funkcjo- takich, które są charakterystyczne głównie dla
nowania, który dla danej fazy rozwojowej jest okresu dojrzewania.
najważniejszy i daje możliwość zdobycia jednej
Na podstawie: Erikson, 1997; Brzezińska, 2000; Bee, 2004.
z ośmiu kompetencji potrzebnych do radzenia
39
Tabela 7
Kryzysy rozwojowe a okresy rozwojowe
Okres rozwojowy Osiągnięcia danej fazy rozwoju
Niemowlęctwo
kryzys ufność vs nieufność
(od urodzenia
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia bezpieczeństwa
do ukończenia
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia zagrożenia i niepewności
pierwszego roku życia)
kryzys autonomia vs wstyd
Okres poniemowlęcy
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia wpływu i skuteczności
(wiek 2 3 lata)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia niepewności i zawstydzenia
kryzys inicjatywa vs poczucie winy
Wiek przedszkolny
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do umiejętności realizacji celów
(wiek 3 6 lat)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do wycofania
kryzys poczucie kompetencji vs poczucie niższości
Wiek wczesnoszkolny
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do zdolności do uczenia się i pracy
(wiek 6 11 lat)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia niezdolności do wysiłku
kryzys tożsamość vs rozproszenie
Wiek dorastania
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia własnej tożsamości
(wiek 11 20 lat)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia braku celów i sensu w życiu
kryzys intymność vs izolacja
Wczesna dorosłość
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do zdolności do rozwoju siebie w związku
(wiek 20 35 lat)
z innymi ludzmi
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do izolowania się od innych z lęku o siebie
kryzys generatywność vs stagnacja
Środkowa dorosłość
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do zdolności do dbania o innych
(35 60 lat)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do zainteresowania głównie własną osobą
kryzys integralność vs rozpacz
Pózna dorosłość
" pozytywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia sensu w życiu
(pow. 60 r.ż.)
" negatywne rozwiązanie kryzysu prowadzi do poczucia rozpaczy z powodu
mijającego życia
Tymczasowymi formami tożsamości opisanymi dowisku wartościom
przez Erika H. Eriksona są: " tożsamość totalna: charakteryzująca się
dogmatycznym, sztywnym sposobem funk-
" tożsamość rozproszona: charakterystycz- cjonowania, częściej występująca w póznej
na ze względu na wyrazne niedostosowanie fazie dorastania i oparta na wybranej przez
i zagubienie nastolatka nastolatka ideologii (por. tom 6)
" tożsamość negatywna: oparta na buncie " tożsamość moratoryjna: jej cechą charak-
przeciwko uznawanym w najbliższym śro- terystyczną są szybkie i liczne zmiany zain-
40
teresowań nastolatka, eksperymentowanie dorosłych w szkole i w domu. Specyficzna posta-
z nowymi rolami społecznymi i członko- wa moralna zachęca w tym wieku do spełniania
stwem w nowych gru- kryteriów wyznaczanych
pach (por. tom 6). przez dorosłych, do bycia
Tożsamość rozproszona
dobrym uczniem, dobrym
W zależności od zasobów, synem czy córką, dobrym
To taki typ struktury (uporządkowania)
jakie młody człowiek zdo- przyjacielem. Motywem ta-
przeżywania, myślenia i działania, który
był, radząc sobie z kryzysami kich zachowań jest chęć by-
występuje najczęściej na początku okresu
w dzieciństwie, oraz w zależ- dojrzewania i wiąże się z rozpadem
cia dobrze ocenianym przez
dotychczasowego stylu funkcjonowania.
ności od tego, w jakim śro- innych.
Cechami charakterystycznymi dla
dowisku rozwija się aktualnie
takiego typu tożsamości są: słabe
różne mogą być ścieżki granice między osobą a światem Dziecko ustanawia swo-
zewnętrznym (duża podatność na
rozwoju jego tożsamości je cele według kryteriów
wpływy z zewnątrz) a jednocześnie
i przechodnie między różny- i standardów osób dorosłych
ujawnianie wszystkiego, co w duszy
gra innym, zmienność w zależności
mi jej typami. i kształtuje swoje poczucie
od sytuacji ( chorągiewka na wietrze ),
kompetencji na podstawie
brak stabilnego sytemu przekonań,
W tym tomie opisane zostaną poglądów, planów. W niekorzystnym poziomu spełnienia tych kry-
układzie, np. wobec braku autorytetów
dwa pierwsze typy tożsamo- teriów. Układ zależności mię-
i nacisku z ich strony na podejmowanie
ści tożsamość rozproszona dzy dzieckiem a jego otocze-
decyzji co do swojego życia, wobec
braku możliwości zaangażowania się
i negatywna najczęściej niem zmienia się czasami
w role i zadania społeczne (uboga
pojawiające się właśnie we radykalnie wraz z dojrze-
oferta kulturowa) taki typ struktury
wczesnej fazie dorastania. tożsamości może również trwać waniem. Zmiany biologiczne
i pojawić się np. u progu dorosłości,
stanowią dla otaczających
kiedy będzie już przejawem
Optymalnie rozwijające się nastolatka dorosłych ważny
nieprawidłowości w rozwoju.
dziecko w wieku szkolnym sygnał upoważniający ich do
uczy się planowania działań, zmiany stosunku do niego.
doprowadzania planów do końca, spełniania Zaczynają więc zwracać uwagę na budzący się
standardów (dotyczących zachowania, uczenia biologicznie i psychologicznie popęd seksual-
się i panowania nad sobą), wyznaczanych przez ny dziecka.
T. dojrzała
T. moratoryjna
T. negatywna
T. totalna
T. rozproszona T. rozproszona
Rysunek 6. Możliwe zmiany typów tożsamości w okresie adolescencji.
Na podstawie: Bardziejewska, 2005.
41
Na tej podstawie dorośli zmieniają wymagania (i dopasowanie się do nich) przestaje wystarczać
związane z kształtowaniem się relacji płciowych dorosłym do uznania go za dojrzałego i godne-
w życiu nastolatka, formułują nowe reguły i nakazy, go zaufania. Reguły te powinien, z jednej strony,
jak również zakazy. Te ostatnie co ciekawe częś- rozumieć, z drugiej natomiast tworzyć według
ciej wobec dziewcząt. Sygnał, jakim jest dojrzewa- własnego indywidualnego podejścia. W codzien-
nie ciała, powoduje, że zmienia się stosunek doro- nych sytuacjach widać często, że rodzicom czy
słych do dziecka. Nastolatek nie tylko ma spełniać nauczycielom sama zgoda, samo mechanicz-
wymagania innych i podporządkowywać się im, ale ne (wyuczone) podporządkowanie się im przez
również ma stawać się powoli twórcą tych wyma- nastolatka nie wystarcza i wcale nie przekonuje
gań. Próbuje więc działać nie tylko według tego, o jego dojrzałości.
czego oczekują dorośli, ale zaczyna coraz częściej
sam obmyślać i narzucać sobie reguły postępowa- Zgodność między dorosłym a dzieckiem przesta-
nia oraz uzasadnienia dla własnego działania. je być decydująca, a znaczenia nabiera wzbudze-
nie w dorosłych przekonania, że nastolatek sam
Gotowość do samodzielności w działaniu, my- wie, po co i dlaczego podejmuje określone decy-
śleniu, decyzjach i uzasadnieniach moralnych zje. To oczekiwanie nie jest możliwie do spełnie-
jest jedną z najważniejszych oznak dojrzałości. nia przez dziecko na początku okresu dorastania.
Dojrzewanie ciała i zmiany wymagań środowiska Stąd też zmiana trybu funkcjonowania społecz-
ukierunkowują kluczowe przemiany w psychi- nego (nowe oczekiwania) i psychicznego (nowy
ce nastolatka. Wie on, że samo przyjęcie reguł sposób spostrzegania siebie i swoich zadań oraz
TROCH TEORII... zadanie się pojawia, nastolatek nie ma realnych
umiejętności, aby sobie z zadaniem poradzić.
Kryzys normatywny Wymagania otoczenia są zbyt duże i potrzeba
czasu, aby zdobyć nowe i uświadomić sobie do-
Kryzys normatywny to okres w rozwoju jedno- tychczasowe umiejętności potrzebne na danym
stki, który jest czasem przesilenia decydującym etapie rozwoju. A wszystko po to, aby spełnić za-
o tym, czy nastąpi postęp w rozwoju, czy zanik danie postawione i podtrzymywane przez doro-
dotychczasowych osiągnięć rozwojowych lub słych, społeczność, czy szerzej kulturę.
ich stagnacja na dotychczasowym poziomie. Kry- Gdy mówimy, że kryzys jest normatywny , to
zys pojawia się w wyniku zarówno (1) dojrzało- oznacza, że jest on niezbędny i przewidziany
ści biologicznej do przyjęcia ( zarejestrowania ) w logice rozwoju i planie rozwoju człowieka.
określonego zadania rozwojowego, jak i (2) w wy- Doświadczanie kryzysu, zmaganie się z nim i roz-
niku niedojrzałości psychospołecznej do realiza- wiązywanie go to mechanizm, dzięki któremu
cji zadania. Oznacza to, na przykład, że nastolatek człowiek się zmienia i dorasta czasem z wielkim
jest w stanie zauważyć, czego oczekują od niego trudem do zadań, jakie ma realizować w kolej-
dorośli, widzi, co potrafią starsi koledzy, i czuje, że nych fazach rozwojowych.
się od nich różni, ale sam jeszcze nie umie okre-
ślić swoich marzeń, pragnień, poglądów. Kiedy Na podstawie: Erikson, 1997; Brzezińska, 2000.
42
możliwości) często wiąże się z dramatycznym py- pracowane, a stare się nie sprawdzają, dopro-
taniem padającym z ust młodej osoby: Przecież wadza do stanu, który nazywamy rozprosze-
robię to, czego chcecie o co niem czyli do pierwszego
wam jeszcze chodzi? . etapu doświadczania kry-
Tożsamość
zysu tożsamości. Młody
psychospołeczna człowiek traci dotychcza-
4.2. Kryzys tożsamości
sowe poczucie tożsamo-
Tożsamość psychospołeczna to taki
W okresie dorastania młody ści oparte na poczuciu
stan uporządkowania własnego Ja
człowiek nie tylko zmaga kompetencji (por. tom 4),
młodej osoby, który jest zarówno
się z koniecznością podpo- a nie umie jeszcze wypra-
dostępny (1) subiektywnie (na
poziomie własnych odczuć, kiedy
rządkowania się zasadom cować nowego, opartego
wiem, kim jestem , wiem, czego
społecznym, obowiązującym na trwałości i świadomości
chcę ), jak i (2) obiektywnie, czyli
może być oceniany przez innych
wszystkich dorosłych, ale i ze własnych cech.
po poziomie dojrzałości myślenia
społecznym oczekiwaniem,
i działania (np. oceniają młodą
że sam będzie te zasady dla
osobę jako normalną , typową, Kryzys tożsamości to nie
przewidywalną). Te dwa sposoby
siebie indywidualnie two- tylko zmaganie się z ko-
subiektywny i obiektywny oceny
rzył, że będą dopasowane do lejnym zadaniem rozwo-
tożsamości pokazują, jak złożone
zadanie stoi przed nastolatkiem,
jego zdolności, zaintereso- jowym. Ten kryzys ma
i tłumaczą, dlaczego proces
wań i możliwości. dodatkowy walor, który
kształtowania się dojrzałej tożsamości
rozłożony jest na ponad dekadę życia decyduje o jego wadze
człowieka.
Na początku dorastania na- w całym życiu jednostki.
stolatek nie rozumie i nie Kryzys, w ramach którego
wie, jak zrealizować oczeki- kształtuje się tożsamość,
wania dorosłych. Stosuje me- łączy bowiem wszystkie
tody działania, które spraw- dotychczasowe osiąg-
Bunt dorastania
dzały się w wieku szkolnym nięcia rozwojowe młodej
a tożsamość negatywna
(dopasowanie się do grupy, osoby. Teraz te wszystkie
poleganie na instrukcji do- elementy z wcześniejszych
Nastawienie negatywistyczne do
rosłych). Okazuje się, że ten ofert społecznego zaangażowania
doświadczeń mają zostać
definiowania siebie, nazywane również
sposób działania i myślenia włączone w jedną stabil-
buntem okresu dorastania, ściśle
nie spotyka się z uznaniem ną i funkcjonalną, sprawną
wiąże się z procesem kształtowania
tożsamości. Przyjęcie na siebie ról,
i nastolatek musi porzucić strukturę przeżyć, obra-
uzasadnień dla tych ról, zachowań,
dotychczasowy sposób my- zów siebie, uzasadnień
które są niezgodne z oczekiwaniami
ślenia, regulowania emo- i wskazówkami najbliższego otoczenia
dla własnego myślenia
nazywamy tożsamością negatywną.
cji, wzbudzania motywacji i działania, o których mło-
i organizowania działania. dy człowiek będzie mógł
W efekcie traci poczucie świadomie myśleć. Prowa-
komfortu i stabilizacji, które, jak dotąd, wynikało dzi to do rozchwiania systemu psychicznego
z dostosowywania się do sytuacji społecznych. nastolatka, po to, aby doświadczenia z okresu
Sytuacja, w której nowe sposoby myślenia dzieciństwa mógł on włączyć w realizację no-
o świecie i zachowania nie zostały jeszcze wy- wego, dorosłego wyzwania.
43
nymi w sensie psychicznym zwrotami. Na-
4.3. Rozproszenie tożsamości
stolatek doświadczający rozproszenia cechuje
się nieprzewidywalnością zachowania, a w ślad
Następstwem nowych oczekiwań społecznych
za tym, unikaniem bliskich związków z innymi
i jednocześnie niemożliwości ich spełnienia jest
ludzmi. Jego znajomości, relacje, rozmowy są
stan psychiki, który nazywamy rozproszeniem. To
pierwszy etap kryzysu tożsamości, związany z bra- dość powierzchowne i zmienne. Nastolatek nie
kiem umiejętności radzenia sobie z nowym za- ma stabilnych poglądów, własnych przemyśla-
daniem, jakie stawia przed jednostką społeczeń- nych przekonań i dlatego na przemian dąży do
bliskich relacji z dorosłymi i ich unika. Wynika to
stwo i cała kultura, a w najbliższym otoczeniu
rodzice i nauczyciele. Zadanie to dotyczy umie- z obawy przed byciem zdominowanym przez
osobę o wyrazistych przekonaniach. Młoda oso-
jętności odpowiedzi na pytanie: Kim jestem?
i Kim chcę być w przyszłości ? Poczucie rozpro- ba w tym czasie mniej chętnie podejmuje nowe
działania czy wyzwania, ponieważ nie ma, na ra-
szenia można opisać jako stan dezintegracji, jako
odczuwanie siebie w sposób niestabilny (bo na- zie, na czym oprzeć motywacji uruchamiającej
i ukierunkowującej aktywność. Może też zma-
stolatek w tych samych sytuacjach zachowuje się
gać się z poczuciem braku sensu życia, bo nie
teraz nieprzewidywalnie) i niejasny (bo nie umie
wyznaje na razie stałych wartości, oprócz tych,
nawet nazwać tego, co czuje, ani analizować
tego, jak myśli). Ta niewiedza jest odczuwana za- które związane są z komfortem fizycznym czy
emocjonalnym. Można powiedzieć, że na tym
równo przez samego nastolatka, jak i przez osoby
etapie kryzysu główną wartością jest święty spo-
go otaczające i obserwujące.
kój . Nastolatek wycofuje się z sytuacji trudnych,
Od stanu rozproszenia zaczyna się cały długi,
ponieważ nie ma umiejętności koniecznych do
wieloetapowy proces rozwiązywania kryzysu
tożsamości. Charakteryzuje się on dramatycz- radzenia sobie z frustracją. Nie wie, że w dłuż-
Tabela 8
Cechy charakterystyczne tożsamości rozproszonej
Cechy rozproszenia Konsekwencje dla funkcjonowania nastolatka
" naiwność poznawcza nastolatek, często bezrefleksyjnie, wierzy w to,
Słabe granice
co usłyszy i zobaczy
między " podatność na manipulację
" silna tendencja do ujawniania swojego sposobu myślenia i poglądów innym,
światem a osobą
bez refleksji nad ich nieuporządkowaniem i prywatnością
" duża zmienność poglądów i przekonań, zmienianie się w zależności
Duże zróżnicowanie
od otoczenia
elementów tworzących " interesowanie się "wszystkim i niczym"
" zdolność do zachowywania się w sposób sprzeczny, nieprzewidywalny,
tożsamość
niezauważanie braku związku miedzy jednym sposobem bycia a innym
" brak świadomie deklarowanej wartości, idei porządkującej sposób myślenia
Brak elementu scalającego czy zachowywania się
strukturę tożsamości " silna zależność od sytuacji, chwiejność w postępowaniu
" labilność emocjonalna (huśtawka nastrojów)
Na podstawie: Brzezińska, 2000.
44
szej perspektywie nie będzie ona dokuczliwa, ale cały okres dorastania rozproszenie tożsamości
w jego umyśle nie ma jeszcze dłuższej perspek- lub jego ponowne pojawienie się na progu doro-
tywy . Młody człowiek często funkcjonuje na za- słości. Taki rodzaj tożsamości jest najbardziej de-
sadzie tu i teraz , w oparciu o chwilowe, często strukcyjny, bo nie pozwala na realizowanie zadań
hedonistyczne zachcianki bez rozważania ich charakterystycznych dla osoby dorosłej. Młody
konsekwencji (stąd używki jako poważny czynnik człowiek doświadczający rozproszenia tożsamo-
ryzyka w tym wieku por. rozdział 3). ści ma trudności z dokonaniem odpowiedzialne-
go wyboru nowych, dopasowanych do niego ról
Możliwym zagrożeniem dla rozwoju w okresie społecznych, jak również nie umie konsekwen-
dorastania jest przedłużające się, trwające przez tnie ich realizować.
DO ZAPAMITANIA...
Tożsamość rozproszona
Jest to taki sposób uporządkowania struktury psychicznej, przeżywania, a także
myślenia i działania, który występuje najczęściej na początku okresu dojrzewania
i wiąże się z rozpadem dotychczasowego stylu funkcjonowania.
Cechami charakterystycznymi tożsamości rozproszonej są:
1. słabe granice między osobą a światem zewnętrznym, powodujące dużą po-
datność na wpływy z zewnątrz, a jednocześnie słabo kontrolowane ujawnia-
nie siebie innym
2. zmienność decyzji i zachowania w zależności od sytuacji ( chorągiewka
na wietrze )
3. brak stabilnego systemu przekonań, poglądów i planów.
W niekorzystnym układzie, np. (1) w sytuacji braku autorytetów i nacisku
z ich strony na podejmowanie decyzji, co do swojego życia bądz (2) wobec
braku możliwości zaangażowania się w role i zadania społeczne (uboga oferta
kulturowa), taki typ struktury tożsamości może trwać do fazy póznego dorastania,
a nawet występować w okresie dorosłości. Będzie wtedy przejawem istotnych
nieprawidłowości w rozwoju.
45
Tabela 9
Cechy charakterystyczne dla poczucia rozproszenia po okresie dorastania
Poczucia Zachowania
" podejmowanie i wycofywanie się z przyjętych
" niestabilne poczucie własnej wartości
na siebie zadań
" tworzenie jedynie krótkoterminowych i doraznych
" niestałość w podejmowanych zobowiązaniach
planów swojego życia
" zmienność planów
" brak przywiązania do własnych pomysłów
" podatność na naciski ze strony innych osób
" podejmowanie decyzji głównie pod wpływem
" podejmowanie działań głównie w reakcji
zewnętrznych nacisków
na wyrazne bodzce społeczne
" przejmowanie, jako własnych, cudzych punktów
" brak stabilności w przekonaniach i wartościach
widzenia, zmienność poglądów i przekonań
" chwilowe i dorazne podporządkowywanie się
" brak wypracowanej własnej filozofii życia
autorytetom
Na podstawie: Hamachek, 1988.
Stan rozproszenia jest odczuwany przez nasto- doświadczeń, i depersonalizacja, czyli poczucie
latka jako nieprzyjemny. Wiąże się z trudnościami niebycia sobą .
z podejmowaniem decyzji oraz utrudnieniami
w zakresie tworzenia i podtrzymywania relacji Dwoma podstawowymi procesami, które pomagają
społecznych. Na tym etapie kryzysu tożsamości przezwyciężyć rozproszenie i przejść do konstruk-
młody człowiek odczuwa brak głębszych relacji tywnych sposobów tworzenia nowej tożsamości, są:
z innymi oraz poczucie niespełnienia oczekiwań
dorosłych i rówieśników. 1. eksploracja, czyli eksperymentowanie, spraw-
dzanie, testowanie swoich możliwości i do-
W niektórych przypadkach stan rozproszenia wią- stępnych ofert
że się z początkiem takich zaburzeń psychicznych 2. zobowiązanie, czyli zaangażowanie się (emo-
jak schizofrenia, depresja, pojawia się wówczas cjonalne, intelektualne) w ważne dla nastolat-
derealizacja, czyli poczucie nierealności własnych ka formy aktywności, idee.
WARTO ZAPAMITAĆ&
Eksploracja (łac. exploratio)
Oznacza śledzenie, badanie, próbowanie, doświadczanie. W procesie rozwoju
tożsamości eksploracja pozwala na testowanie swoich możliwości i ułatwia
zapoznawanie się z ofertami dostępnymi w otoczeniu. Dzięki eksploracji
nastolatek ma możliwość odkrycia, w jakie role społeczne może się zaangażować,
jakie są uznane za wartościowe w jego środowisku. Może też sprawdzać, w jakich
grupach i w jakich rolach najpełniej rozwinie swoje możliwości.
46
Eksploracja jako rozpoznawanie może doprowa- innych), co, wbrew pozorom, wcale nie jest dla na-
dzić nastolatka do poznania i opanowania różnych stolatka ułatwieniem. Tych propozycji zwykle jest
sposobów radzenia sobie z rozproszeniem. Dzięki dużo, a wybranie jednej oznacza odrzucenie innej.
eksploracji może on na różne sposoby angażować Wybór oznacza tym samym zawsze jakąś stratę.
się w aktywne kształtowanie swojej tożsamości. Jednocześnie, być może to, co odrzucone, byłoby
Rys. 6 przedstawia również inne ścieżki rozwoju najlepiej do nastolatka dopasowane.
tożsamości, które omówiono w tomie 6.
W takim układzie piętrzących się trudności z okre-
4.4. Bunt: rewolucyjne wyjście z rozproszenia śleniem swoich wyborów, młody człowiek w pew-
nych warunkach, np. osoba z niską samooceną
Ważną zmianą we wczesnym etapie dorastania lub pod wpływem nacisku na szybkie określenie
jest stopniowe poznawanie i ustosunkowywanie swojej tożsamości, może zdecydować się na rady-
się nastolatka do wzorców kulturowych, prezen- kalne posunięcie i neguje propozycje kulturowe
towanych zarówno przez osoby dorosłe w najbliż- (środowiskowe, rodzinne), innymi słowy, wybiera
szych relacjach i przez rówieśników, jak również (nieświadomie) rolę banity , buntownika . Dzięki
przez obecne w całej przestrzeni kulturowej: temu zyskuje wyrazistość, możliwość bycia zauwa-
w modzie, prawie, regułach i obyczajach. żonym jako osoba o konkretnych poglądach i po-
stawach, tyle że nieakceptowanych przez najbliż-
Konfrontacja z zadaniem, jakim jest skonstruowa- sze otoczenie lub nawet i całe społeczeństwo.
nie własnej tożsamości, powoduje, że młody czło-
wiek nie wie, co ma zrobić i jaką decyzję podjąć. Tożsamość negatywna wynika z postawy buntu,
Kultura, najbliższa społeczność i bezpośrednio do- to jest odrzucenia ról i wartości uznawanych w da-
stępni dorośli proponują zwykle mnóstwo zadań, nej społeczności. Bunt może mieć różny zasięg,
celów, możliwości zachęcających do zaangażo- może przejawiać się jako chuligaństwo lub chęć
wania się i określenia się (np. harcerstwo, rozwi- założenia na urodziny babci glanów lub zbyt wy-
janie talentów, pogłębianie wiary, praca na rzecz dekoltowanej bluzki.
WARTO WIEDZIEĆ...
Tożsamość negatywna
Tożsamość negatywna to jeden ze sposobów określania swojej tożsamości, jaki
można obserwować u młodzieży. Charakteryzuje ją negatywne nastawienie do
większości ról i zadań, jakie są jej proponowane, co ściśle wiąże się z procesem
kształtowania tożsamości. Przyjęcie na siebie ról odrzucanych przez większość
społeczeństwa, szukanie uzasadnień dla tych ról w wartościach nieuznawanych
i niezgodnych z oczekiwaniami i wskazówkami najbliższego otoczenia, nazywamy
również buntem młodzieńczym.
47
WARTO WIEDZIEĆ...
Przeciwko czemu buntuje się młodzież?
Młodzi ludzie mogą się buntować przeciwko:
" innym osobom czyli rodzicom, nauczycielom, tradycji rodzinnej
" zjawiskom w rzeczywistości społecznej: przeciw polowaniom, noszeniu
futer, izolowaniu się od określonych grup, przeciw odmienności innych grup,
przeciw modom
" państwu i jego instytucjom, prawu, systemowi nauczania, do postawy
antyspołecznej i anarchistycznej włącznie.
Potrzeba określenia swojego stanowiska wobec
4.5. Ewolucyjne wyjście z buntu
świata jest silniejsza niż związane z buntem konse-
kwencje. Młodzi ludzie w swoim buncie są bardzo
Rozwiązanie kryzysu tożsamości poprzez tożsamość
przekonujący i radykalni. Należy jednak pamiętać,
negatywną jest zjawiskiem normalnym , o ile z cza-
że tożsamość negatywna jest swojego rodzaju
sem przekształci się ona w inną, bardziej dojrzałą
maską, rolą, jaką młody człowiek zaczyna odgry- formę, a nie pozostanie taka sama przez cały okres
wać względem najbliższych. Nastolatki przyjmują
dorastania lub dorosłości. Przyjęcie tożsamości ne-
buntowniczą tożsamość i jej skutki po to, by być
gatywnej zwykle wiąże się, dla młodego człowieka,
w swoim środowisku kimś wyrazistym, kimś o kla- z przykrymi konsekwencjami społecznymi w kontak-
rownych poglądach, nawet za cenę odrzucenia
tach z dorosłymi, a czasami też z rówieśnikami (o ile
czy innych nieprzyjemnych konsekwencji (zła opi- nie znajdzie się w grupie tak samo zbuntowanych ,
nia w szkole, rozczarowanie rodziców).
przez których jest akceptowany). Jednym ze sposo-
bów stopniowego wychodzenia z tożsamości ne-
Bunt może się ujawniać z różną siłą w zależności
gatywnej jest zaangażowanie się nastolatka w grupie
od temperamentu nastolatka, od stylu wychowa- osób tak samo zbuntowanych i w podobny sposób
nia przyjętego w rodzinie, od typu środowiska,
radzących sobie z rozproszeniem jak on sam. Przyna-
z jakiego nastolatek się wywodzi. Nie wszyscy
leżność do takiej grupy z perspektywy dorosłego jest
w tym wieku budują swoją tożsamość w oparciu
często oceniana jako czynnik ryzyka, bo, tak zwana,
o takie rozwiązanie, stąd nie zawsze bunt ten jest
grupa negatywna (grupa subkulturowa czy kontrkul-
wyrazny. Niemniej jednak, zdolność do zakwestio- turowa) może utrwalać bunt. Jednak w takiej grupie
nowania zastanego porządku społecznego, ról
zachodzą również procesy pozwalające budować
i zasad panujących w rodzinie wskazywana jest
młodemu człowiekowi tożsamość wychodzącą już
jako ważna dla nastolatka umiejętność refleksji
poza dotychczasowe proste odrzucanie tego, co ak-
nad relacjami i wartościami społecznymi.
ceptują dorośli.
48
Tabela 10
Przyczyny i konsekwencje przyjęcia tożsamości negatywnej w okresie dorastania
Przyczyny Pozytywne Negatywne
przyjęcia konsekwencje przyjęcia konsekwencje przyjęcia
tożsamości negatywnej tożsamości negatywnej tożsamości negatywnej
" niska samoocena " zdolność do wyboru ważnych
" słabe wsparcie ze strony wartości (choć negatywnych) " utrwalenie się negowania
najbliższych " osłabienie silnych negatywnych wartości społecznie
" chęć lepszej poznawczej emocji (osiągnięcie akceptowanych
orientacji w negatywnych wyrazistości) " zaangażowanie w działalność
ofertach kulturowych " zyskanie autonomii o negatywnym charakterze
" brak ofert pozytywnych w najbliższych kręgach (wykroczenia, przestępstwa,
" życie w grupie naznaczonej na skutek zanegowania oszustwa)
społecznie ( biedak , "burak" uznawanych tam wartości " konsekwencje prawne
wieśniak , cygan ) " zdolność do akceptacji osób " brak innych możliwości
" odwet za zbyt surowe i grup ocenianych jako inne zaangażowania się w nowe
wychowanie i nieadekwatne i złe role w wyniku niekorzystnej
oczekiwania rodziców, " zrozumienie znaczenia norm opinii w środowisku
nauczycieli i reguł społecznych
Na podstawie: Witkowski, 2000.
Grupa rówieśnicza, jak każda grupa społeczna, buntowników młodzi ludzie zaczynają przestrze-
zmienia się, przechodząc przez kolejne etapy gać reguł współżycia społecznego, okazywać sobie
rozwoju. Na każdym z tych etapów negatywizm zrozumienie, szacunek wobec coraz intensywniej
nastolatków, ich spolaryzowane jednoznaczne ujawniającego się indywidualizmu.
poglądy, również ulegają zmianom. Na etapie in-
tegrowania się młodzi ludzie wchodzący do takiej Grupa rówieśnicza, która początkowo jest zin-
grupy poznają się nie tylko pod względem tego, tegrowana przeciwko czemuś , na pózniejszym
przeciwko czemu są zbuntowani, ale też odkry- etapie zaczyna pozwalać swoim członkom na
wają przed sobą swoje cechy i potrzeby. Z kolei wychodzenie poza jednoznaczne i buntownicze
pokonując wewnątrzgrupowe konflikty, uczą się, postawy. Role i przekonania młodych ludzi stają
że nawet należąc do tej samej grupy można się się coraz bardziej społecznie akceptowane. Tak,
od siebie różnić. Członkostwo w grupach rówieś- jak trudno jest młodemu człowiekowi poradzić
niczych pozwala także kształtować kompetencje sobie z rozproszeniem wśród uporządkowanych
społeczne, związane z przywództwem, podpo- dorosłych tak poprzez negatywną tożsamość
rządkowaniem, współpracą. grupową łatwiej i bezpieczniej jest mu zmagać się
z własnym rozproszeniem.
Budowanie więzi grupowych i przejście przez kolej-
ne etapy rozwoju grupy związane są również z usta- Rówieśnicza grupa negatywna, jako kontekst roz-
leniem własnych, wewnętrznych zasad: lojalności, woju tożsamości może nieść ze sobą pewne ry-
sposobu komunikowania w grupie, prezentowania zyko utrwalenia tożsamości negatywnej. Jednak
swojej odmienności innym grupom. Najczęściej najczęściej to właśnie dzięki doświadczeniu przy-
doprowadza to do tego, że właśnie w takiej grupie należności do niej udaje się młodemu człowie-
49
kowi wyjść z roli buntownika. Tym, na co rodzice leżny od doświadczeń z dzieciństwa i od jakości
i nauczyciele powinni zwrócić szczególną uwagę, otoczenia społecznego na etapie dorastania,
są charakterystyczne cechy grupy, w tym styl przy- jest w dalszych latach dorastania zastępowany
wództwa. Te aspekty decydują o tym, czy możemy bardziej dojrzałymi sposobami osiągania włas-
mówić o grupie sprzyjającej rozwojowi, czy też nej tożsamości.
wręcz przeciwnie, stanowiącej czynnik ryzyka roz-
woju nastolatka. Ewolucja z buntownika odrzucającego reguły do
dojrzałego uczestnika grupy, który coraz bardziej
4.6. Ścieżki prowadzące ku dojrzałej rozumie sens społecznych ustaleń i ich koniecz-
tożsamości ność, pokazują, że rówieśnicza grupa negatywna
może odgrywać ważną, pozytywną rolę w rozwo-
Tożsamość to, z jednej strony, indywidualne po- ju. W jej obrębie dokonuje się powolne włącza-
czucie, że się wie, kim się jest, dlaczego się jest ta- nie pozytywnych wyborów we własny styl życia
kim, a nie innym i jakim się chce być w przyszłości, i pełnione role społeczne.
z drugiej strony, to również poczucie bycia odbie-
ranym przez innych jako osoba przewidywalna, Kolejnym rozwiązaniem kryzysu tożsamości może
poukładana , której myśli, motywy i działania są być zarówno powrót do rozproszenia, jak i przej-
spójne, stosowne do sposobu myślenia i postępo- ście do nowej fascynacji lub do dalszych poszu-
wania innych typowych członków społeczeństwa. kiwań i eksperymentowania z nowymi rolami.
W tomie poświęconym póznej fazie dorastania
Wyróżnianie się poprzez negowanie to pierwszy bliżej przedstawiamy ścieżki osiągania tożsamo-
i najłatwiejszy sposób wyrażania przez młodego ści oparte na różnych strategiach włączania treści
człowieka swojej autonomii i indywidualności. kulturowych w obręb indywidualnej tożsamości
Wybór takiej strategii, nieświadomy i często za- przez młode osoby.
Tabela 11
Cechy rówieśniczej grupy negatywnej
Rówieśnicza grupa negatywna Rówieśnicza grupa negatywna
sprzyjająca rozwojowi tożsamości zagrażająca rozwojowi tożsamości
" grupa ma strukturę demokratyczną , liderzy się
zmieniają i mają ograniczony wpływ na innych " grupa ma sztywną, niezmienną strukturę
" po okresie chęci wyróżniania się wśród innych grup hierarchiczną z wyraznym przywództwem
rówieśniczych (przez styl bycia), grupa zaczyna się i podziałem na role
różnicować wewnętrznie rówieśnicy dają sobie " wyrazne jest preferowanie tożsamości identycznych
prawo różnić się między sobą (nie ma przymusu jako podstawowy warunek bycia w grupie
identyczności) " wykluczanie członków grupy wprowadzających
" grupa daje możliwość zmiany tożsamości swoim nowe treści i proponujących nowe sposoby
członkom można się zmienić, a i tak zostać kształtowania się grupowej tożsamości
w grupie i realizować jej cele " w grupie dominuje jednoosobowe rozwiązywanie
" rozwijają się kompetencje grupowego konfliktów
rozwiązywanie konfliktów " więz w grupie kształtuje się w oparciu jedynie
" więz w grupie kształtuje się z czasem w oparciu o identyczność przez cały okres jej trwania
o wspólne przeżycia, a nie o taki sam obiekt buntu
Na podstawie: Smykowski, 2001.
50
NAJWAŻNIEJSZE&
1. We wczesnym okresie dorastania typowym zjawiskiem jest pogorszenie
funkcjonowania nastolatka, związane z wejściem w tzw. stan rozproszenia
(tożsamość rozproszona).
2. Rozproszenie jest często, choć nie zawsze, zastępowane przez bunt, jako
bardziej skuteczny sposób określenia swojej tożsamości.
3. Przyjęcie tożsamości negatywnej jako tymczasowego rozwiązania kryzysu
tożsamości ma swoje pozytywne rozwojowo konsekwencje, np. dzięki
możliwości bezpiecznego przeżywania buntu w grupie osób podobnych
do siebie, i wiąże się z możliwością przejścia do innych sposobów
kształtowania tożsamości w fazie póznego dorastania.
4. Logika rozwoju tożsamości wymaga, aby młody człowiek najpierw odłączył
się od dorosłych i od kultury, aby miał szansę na krytykowanie ich, by potem,
w okresie póznego dorastania, stać się podobnym do dorosłych.
Agata Starzec, 12 lat
51
Ania Brzezińska, 11 lat, CHOINKA Ania Brzezińska, 12 lat, CHOINKA
Filip Starzec, 11 lat, NA NARTACH
52
10 lat jest dzieckiem swoich rodziców . W trakcie
tych lat relacja rodziców i dziecka powoli tworzy
Zakończenie
się, umacnia i ewoluuje. Rodzice rozwijają własny
system oczekiwań względem dziecka, uczą się,
na co je stać, w czym jest dobre, a w czym nie, co
lubi, a czego nie. Z tego powodu wejście dziecka
Można zaryzykować stwierdzenie, że po okresie w okres dorastania może także dla nich być okre-
niemowlęcym to właśnie wczesne dorastanie jest sem kryzysu tożsamości, wymagającym zmiany
etapem rozwoju, który wymaga najwięcej wysiłku własnego postrzegania siebie jako rodzica, zmiany
w procesie przystosowywania do pojawiających pełnionych ról z opiekuna dziecka na jego part-
się zmian. Po względnie spokojnym okresie póz- nera i towarzysza, a przy tym wszystkim pozosta-
noszkolnym pojawia się szereg gwałtownych i to nia zródłem wsparcia i opieki. Okres dorastania
równoległych zmian w niemal każdej sferze funk- często bywa trudny także dla rodziców!
cjonowania dziecka. Dotychczas spokojne dziecko
zaczyna doświadczać emocji, z którymi nie potrafi Początek dorastania dziecka przyczynia się do
sobie radzić, jego ciało zaczyna się zmieniać z mie- czasami radykalnych przekształceń całego sy-
siąca na miesiąc, jego głowę zajmują teraz myśli, stemu rodzinnego. Stąd szczególna rola w tym
do których nie przywykło. Można podejrzewać, okresie przypada także nauczycielowi, który
że nawet osoba dorosła odczuwałaby trudności jest zaangażowany, przede wszystkim, w relacje
z poradzeniem sobie z takim natłokiem zmian. z uczniem dorastającym, ale często także z ro-
dzicami, z którymi spotyka się przy okazji zebrań
Z perspektywy dorastającego początek okresu czy dni otwartych. Funkcjonując w obu tych ro-
dojrzewania to czas zmian związanych z inną niż lach, nauczyciel musi mieć ekspercką, naukową
dotąd percepcją świata zewnętrznego, własnego wiedzę na temat swoich podopiecznych. Dzięki
stosunku do otaczającej rzeczywistości oraz spo- temu może lepiej pełnić funkcję dydaktyka i wy-
strzegania samego siebie. Dorastanie nastolatka chowawcy w klasie oraz eksperta pomagającego
należy jednak rozpatrywać także z perspektywy w kształtowaniu środowiska wychowawczego
otaczających go ludzi, w tym przede wszystkim w relacji z rodzicami.
rodziców i nauczycieli. Dla nich kontakt z nasto-
latkiem także może być, a w przypadku rodziców To, co dzieje się z nastolatkiem w tym okresie
nawet powinien być, okresem zmian i, nie bójmy życia, jest jednak jak najbardziej normalne i po-
się tego słowa, społecznego dojrzewania. wszechne, a każdy rodzic oraz nauczyciel wie, że
opisane w tym tomie zmiany muszą pojawić się,
Zanim dziecko wejdzie prędzej czy pózniej, u każdego dziecka. Dorośli
w okres dorasta- mają więc szansę na odpowiednie przygotowanie
nia, przez blisko się do tego etapu życia ich dziecka/ucznia.
53
Tabela 12
Podstawowe zadania rozwojowe i potrzeby nastolatka oraz warunki ich zaspokajania w okresie wczesnego dorastania
Kluczowe zadania rozwojowe
i potrzeby nastolatka
Warunki zaspokajania
podstawowych potrzeb
Rozwój indywidualny Relacje społeczne
" punktualny przebieg dojrzewania
" zaakceptowanie zmian ciała
fizycznego objawiający się
wynikających z procesów
występowaniem typowych zmian
" nabywanie emocjonalnej
dojrzewania
organizmu w wieku podobnym
niezależności od rodziców,
jak u rówieśników
" radzenie sobie
przejawiającej się
z niestabilnością
" relacja z rodzicami dopuszczająca
w mniejszym zabieganiu
emocjonalną poprzez
znaczny zakres autonomii
o ich akceptację oraz bliskość
rozwijanie kompetencji
" relacja z rodzicami obejmująca
" podkreślanie wyznawanych
związanych z regulowaniem
bliski kontakt pozwalający
wartości
własnych stanów
na dzielenie się trudnościami
emocjonalnych
" wyrazne prezentowanie
i wątpliwościami
własnego światopoglądu
" opanowanie nowych
" możliwość dyskutowania
sposobów myślenia
" rozwijanie zdolności
z rodzicami, przedstawiania
i rozwiązywania problemów,
do budowania związków
swojego punktu widzenia
w tym przede wszystkim
w grupie rówieśniczej
odbiegającego od poglądów
myślenia abstrakcyjnego
" osiągnie bliskości w relacji
rodziców
i posługiwanie się zasadami
z najlepszym przyjacielem/
" poczucie bezpieczeństwa
logiki formalnej
/przyjaciółką
związane ze świadomością
" kształtowanie zdolności
" włączanie się w nurt
możliwości popełniania błędów,
do budowania planów
dorosłego świata
świadomość rodzicielskiego
na przyszłość obejmujących
społecznego, przyjmujące
wsparcia
okres kilku lat
formę uczestnictwa
" obecność pozytywnych wzorców
" eksplorowanie świata
w wydarzeniach rodzinnych
osobowych, zarówno wśród
idei, różnorodnych stylów
i kulturalnych razem
dorosłych, jak i rówieśników
życia, eksperymentowanie
z dorosłymi na zasadzie jak
" możliwość wchodzenia
z różnorodnymi rolami
równy z równym
w różnorodne relacje
społecznymi i członkostwem
z rówieśnikami, posiadanie grupy
w różnych grupach
znajomych
54
MM - chłopiec, lat 12
Klaudia Aastowska, 11 lat, 4 SCENY Z ŻYCIA UCZNIA
55
Warto przeczytać...
1. Erikson, E., H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Warszawa: 6. Ziółkowska, B. (2004). Słabe i mocne strony młodzieży
Kantor Wydawniczy Zakamycze. w okresie gimnazjalnym. Psychologia w Szkole, 3, 51 58.
2. Oleszkowicz, A. i Senejko, A. (2013). Psychologia dorasta- 7. Ziółkowska, B. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać ry-
nia. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji. Warszawa: zyko i jak pomagać? W: A. I. Brzezińska (red.), Psychologicz-
Wydawnictwo Naukowe PWN. ne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa
(s. 379 422). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-
3. Smykowski, B. (2012). Psychologia kryzysów w kulturowym
giczne.
rozwoju dzieci i młodzieży. Poznań: Wydawnictwo Uniwer-
sytetu im. Adama Mickiewicza. 8. Ziółkowska, B. i Weber, M. (2011). Piękno w okresie dojrze-
wania. Spostrzeganie własnego ciała i prewencja zaburzeń
4. Wojciechowska, J. (2008). Jak być sobą wśród kolegów?
łaknienia w środowisku szkolnym. Warszawa: Wydawni-
Trudne rozmowy z nastolatkiem. Warszawa: Wydawnictwa
ctwo DIFIN.
Szkolne i Pedagogiczne.
5. Wojciechowska, J. (2009). Współczesna rodzina jako kon-
tekst rozwoju dzieci i młodzieży. W: B. Ziółkowska (red.),
Opętanie (nie)jedzeniem (s. 39 49). Warszawa: Wydawni-
ctwo Naukowe Scholar (seria: Zastosowania psychologii).
56
Korzystano z...
1. Bardziejewska, M. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać 10. Oleszkowicz, A. i Senejko, A. (2011). Dorastanie. W: J.
potencjał nastolatków? W: A. Brzezińska (red.), Psycholo- Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik
giczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwo- akademicki (s. 259 286). Warszawa: Wydawnictwo
jowa (s. 345 377). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy- Naukowe PWN.
chologiczne.
11. Oleszkowicz, A. i Senejko, A. (2013). Psychologia dorasta-
2. Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wy- nia. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji. Warszawa:
dawnictwo Zysk i S-ka. Wydawnictwo Naukowe PWN.
3. Brzezińska, A. I. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. 12. Piotrowski, K. (2013). Tożsamość osobista w okresie wkra-
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. czania w dorosłość. Sytuacja młodych osób z ruchowym
ograniczeniem sprawności i ich sprawnych rówieśników.
4. Brzezińska, A. I., Czub, T., Kaczan, R., Piotrowski, K.
Wielichowo: Wydawnictwo TIPI.
i Rękosiewicz, M. (2013). Tożsamość i jej osobowościowy
kontekst: charakterystyka psychologiczna uczniów 13. Pytka, L. (2000). Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa:
zespołów szkół zawodowych. Ruch Pedagogiczny, 4, 55 77. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej.
5. Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: 14. Smykowski, B. (2001). O rozwojowym znaczeniu uczest-
Dom Wydawniczy Rebis. nictwa dorastających w grupach negatywnych. Kultura
i Społeczeństwo, 45(1), 189 198.
6. Hamachek, D. E. (1988). Evaluating self-concept and ego-
-development within Erikson's psychosocial framework: 15. Szymańska, J. (2012). Programy profilaktyczne. Podstawy
a formulation. Journal of Counselling and Development, profilaktyki profesjonalnej. Warszawa: Wydawnictwo ORE.
66(8), 354 360.
16. Witkowski, L. (2000). Rozwój i tożsamość w cyklu życia.
7. Mazur J. i Małkowska-Szkutnik, A. (2011). Wyniki badań Studium koncepcji Erika H. Eriksona. Toruń: Wydawnictwo
HBSC, Raport techniczny. Warszawa: Kancelaria Prezesa WIT-GRAF.
Rady Ministrów.
17. Wygotski, L. S. (2002). Rozwój zainteresowań w okresie
8. Martel, Y. (2005). Ja. Warszawa: Świat Książki. dorastania. W: L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologicz-
ne II: dzieciństwo i dorastanie (s. 165 177). Poznań: Wy-
9. Obuchowska, I. (2005). Adolescencja. W: B. Harwas-Na-
dawnictwo Zysk i S-ka.
pierała i J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka.
Charakterystyka okresów życia człowieka (t. 2, s. 163 201).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
57
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I. Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Rozwój dziecka. Wczesne dzieciństwo dr Magdalena Czub
Rozwój dziecka. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
Rozwój dziecka. Wczesny wiek szkolny mgr Anna Kamza
mgr Małgorzata Rękosiewicz
Rozwój dziecka. Środkowy wiek szkolny
mgr Paweł Jankowski
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Wczesna faza dorastania dr Beata Ziółkowska
dr Julita Wojciechowska
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Pózna faza dorastania dr Julita Wojciechowska
dr Beata Ziółkowska
Seria II. Opieka i wychowanie w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Maria Ledzińska, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
dr Karolina Appelt
Opieka i wychowanie. Wczesne dzieciństwo
mgr Monika Mielcarek
Opieka i wychowanie. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
dr Sławomir Jabłoński
Opieka i wychowanie. Wczesny wiek szkolny
mgr Aleksandra Ratajczyk
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Środkowy wiek szkolny
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Wczesna faza dorastania
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Pózna faza dorastania
dr Małgorzata Wiśniewska
58
Seria III. Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Kwieciński, Wydział Nauk Pedagogicznych
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
mgr Aleksandra Kram
Wczesna edukacja dziecka
mgr Monika Mielcarek
mgr Marta Molińska
Edukacja przedszkolna
mgr Aleksandra Ratajczyk
Edukacja wczesnoszkolna dr Barbara Murawska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Edukacja szkolna: środkowy wiek szkolny
mgr Joanna Szymczak
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Wczesna faza dorastania mgr Adam Mroczkowski
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Pózna faza dorastania mgr Goretta Siadak
Seria IV. Monitorowanie rozwoju w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Monika Mielcarek
Wczesne dzieciństwo mgr Aleksandra Ratajczyk
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Ratajczyk
Wiek przedszkolny mgr Monika Mielcarek
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Wczesny wiek szkolny mgr Aleksandra Kram
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Środkowy wiek szkolny mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Kram
Wczesna faza dorastania mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Marta Molińska
Pózna faza dorastania mgr Aleksandra Kram
59
notatki
60
Instytut Badań Edukacyjnych
Głównym zadaniem Instytutu jest prowadzenie badań, analiz i prac
przydatnych w rozwoju polityki i praktyki edukacyjnej.
Instytut zatrudnia ponad 150 badaczy zajmujących się edukacją
pedagogów, socjologów, psychologów, ekonomistów, politologów
i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych wybitnych specjalistów
w swoich dziedzinach, o różnorakich doświadczeniach zawodowych,
które obejmują, oprócz badań naukowych, także pracę dydaktyczną,
doświadczenie w administracji publicznej czy działalność w organizacjach
pozarządowych.
Instytut w Polsce uczestniczy w realizacji międzynarodowych projektów
badawczych, w tym PIAAC, PISA, TALIS, ESLC, SHARE, TIMSS i PIRLS, oraz
projektów systemowych współfinansowanych przez Unię Europejską ze
środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. +48 22 241 71 00 | ibe@ibe.edu.pl | www.ibe.edu.pl
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
NDN Rozwój dziecka 6 Późna faza dorastania
NDN Rozwój dziecka 1 Wczesne dzieciństwo
NDN Rozwój dziecka 4 Środkowy wiek szkolny
Psychomotoryczny rozwój dziecka – charakterystyka dziecka wczesnoszkolnego
Dokumentacja wczesnego wspomagania rozwoju dziecka
wczesne wspomaganie rozwoju dziecka z mpd m stanclik(1)
piotrowicz wczesne wspomaganie rozwoju dziecka
kwestionariusz poziom zdrowia i rozwoju dziecka
Arkusz obserwacji cech rozwojowch dziecka 5,6 letniego
Pomiar i ocena osiągnięć rozwojowych dziecka w odbieraniu i wyrażaniu mowy w pierwszym roku życia
Kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka
Odpowiedzialność rodzicielska w procesie rozwoju dziecka niepełnosprawnego
wspieranie rozwoju dziecka mlodszego 1

więcej podobnych podstron