Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I
Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 6
Konrad Piotrowski, Julita Wojciechowska, Beata Ziółkowska
Rozwój nastolatka
Póz
na faza dorastania
wiek: 14/15 19/20 lat
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I
Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
TOM 6
Konrad Piotrowski, Julita Wojciechowska, Beata Ziółkowska
Rozwój nastolatka
Póz
na faza dorastania
wiek: 14/15 19/20 lat
1
Redakcja serii Niezbędnik Dobrego Nauczyciela:
prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Autorzy Tomu 6 serii I pt.: Rozwój nastolatka. Póz
na faza dorastania
dr Konrad Piotrowski, Zespół Wczesnej Edukacji, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
dr Julita Wojciechowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
dr Beata Ziółkowska, Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Recenzent:
prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Wydanie I Tom 6
Wydawca:
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8
01-180 Warszawa
Tel. [phone]; www.ibe.edu.pl
©Copyright by Instytut BadaÅ„ Edukacyjnych, Warszawa 2014
ISBN  978-83-61693-55-0
Korekta, skład, łamanie, druk:
Business Point Sp. z o.o.
ul. Erazma Ciołka 11A/302
01-402 Warszawa
Tel. [phone]
[e-mail]
www.businesspoint.pl
Projekt okładki oraz koncepcja graficzna serii:
Beata Czapska, Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Publikacja opracowana w ramach projektu systemowego: Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja
zaplecza badawczego, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego,
realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych
Wzór pasów łowickich wykorzystanych w publikacji zainspirowany ilustracją z książki:
Świątkowska, J. (1953). Strój łowicki, seria  Atlas Polskich Strojów Ludowych , t. 7, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 2,
Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Publikacja została wydrukowana na papierze ekologicznym
Egzemplarz bezpłatny
2
Spis treści
Wstęp 5
Rozdział 1. Najważniejsze kierunki zmian w póz
nej fazie dorastania 7
Rozdział 2. Kamienie milowe w rozwoju nastolatka w póz
nej fazie dorastania 13
2.1. Wprowadzenie, czyli o kluczowych zmianach 13
2.2. Rozwój biologiczny: cisza po burzy 13
2.3. Rozwój emocjonalny: w stronę stabilizacji 15
2.4. Rozwój myślenia: w świecie idei, od pryncypializmu i idealizmu do realizmu 19
2.5. Relacje z rodzicami: od zależności do partnerstwa 22
2.6. Relacje z rówieśnikami: początki intymności 26
Najważniejsze... 28
Rozdział 3. Obszary trudności i czynniki ryzyka dla rozwoju tożsamości 29
3.1. Wprowadzenie, czyli o tym, co może być trudne dla nastolatka 29
3.2. Funkcjonowanie rodziny 30
3.3. Funkcjonowanie fizyczne i psychiczne młodzieży 33
3.4. Regulacja emocji a zachowania ryzykowne 35
3.5. Tożsamość seksualna 36
3.6. Używki i narkotyki 38
3.7. Inne zachowania ryzykowne dla zdrowia 41
Najważniejsze... 42
Rozdział 4. Brama do dorosłości. Póz
ne dorastanie jako okres przejścia 43
4.1. Wprowadzenie, czyli o potrzebie patrzenia w przyszłość 43
4.2. Dorosłość jako wydarzenie społeczne 43
4.3. Dorosłość jako stan umysłu 48
4.4. Hierarchia wartości i obraz przyszłości w umysłach nastolatków 48
4.5. Na co nastolatek powinien być przygotowany, wkraczając w dorosłość? 49
4.6. Dzieciństwo  dorastanie  dorosłość: kluczowe zmiany 53
Najważniejsze... 54
Zakończenie 55
Warto przeczytać... 58
Korzystano z... 59
3
Elżbieta Ratajczyk (Mama Kamila), 16 lat, Zeszyt DO MUZYKI
Kamil Ratajczyk (Syn Elżbiety), 17 lat, ZESZYT DO J
ZYKA POLSKIEGO
4
nastolatek z czasem zwiąże swoje życie i za które
będzie czuł się coraz bardziej odpowiedzialny.
Wstęp
Rozwój na tym etapie nadal wyznaczany jest
przez postawy rodziców i ich sposób opieki, ale
też coraz bardziej przez jakość oferty społecznej,
Człowiek, jak wszystko w przyrodzie, dojrzewa wtedy, dostępnej w otoczeniu. Znaczenia szczególnego
gdy zaczyna przynosić jakiś owoc. (...) Żadne drzewo nabiera jakość relacji z rówieśnikami. To w okre-
nie może owocować w izolacji od gleby i atmosfery. sie póz
nego dorastania pojawiajÄ… siÄ™ pierwsze
związki nacechowane bliskością i intymnością.
Józef Tischner
Szczególnie ważne są potencjalne czynniki ryzy-
Póz
na faza dorastania to okres włączania się mło- ka, które mogą oddziaływać na przebieg procesu
dej osoby w usankcjonowany społecznie sposób dojrzewania oraz wyznaczać ważny kulturowy
myślenia, działania i organizowania aktywności kontekst dorastania społecznego. Należą do nich
ukierunkowanej na samodzielność. W tej fazie m.in.: nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny,
życia, tak jak i we wczes- pogorszenie kondycji psy-
nym okresie dorastania, chofizycznej, np. w wyniku
najważniejszym zadaniem choroby, znacznego ogra-
SÅ‚owa klucze
rozwojowym człowieka jest niczenia sprawności bądz

kształtowanie tożsamości, nawet krótkotrwałych zabu-
dojrzałość
eksploracja ruminacyjna
której istota tkwi w poszu- rzeń, deficyt samokontroli
homoseksualizm młodzieńczy
kiwaniu odpowiedzi na py- emocjonalnej. Czynniki te
idealizm poznawczy
tanie  Kim jestem? mogą odgrywać istotną rolę,
myślenie postformalne
orientacja przyszłościowa
prowokujÄ…cÄ… pojawianie siÄ™
zachowania ryzykowne
Jednym z celów formowania zachowań ryzykownych,
zwiÄ…zki preintymne
tożsamości jest osiągnięcie wśród których szczególnie
dojrzałości do podjęcia ról niebezpieczne są rozmaite
i realizowania zadań rozwojowych charaktery- formy uzależnień (od substancji, np. narkomania
stycznych dla osób dorosłych. Chodzi tu o pod- i alkoholizm, a także od czynności, np. od gier
jęcie zadań, wynikających zarówno z wyznawa- komputerowych, Internetu, zakupów czy wyści-
nia jakiejś idei i światopoglądu, jak i z własnych gów samochodowych), prostytucja oraz samo-
potrzeb czy przynależności do grup, z którymi okaleczanie się.
Nastolatki stawiają pierwsze kroki w świecie dorosłych, podejmują nowe role i zadania w zgodzie z oczekiwaniami spo-
łecznymi. Pomyślny przebieg tego procesu wymaga dojrzałości psychicznej i społecznej oraz pomocy i opieki ze strony
rodziców jako partnerów w tych próbach. Kluczowe jest mądre asystowanie młodemu człowiekowi w budowaniu wizji
przyszłości i pomaganie mu w trudnych początkach jej realizowania.
5
Agata Starzec, 16 lat, ÅšWINKA MORSKA
Agata Starzec, 16 lat, TALERZ
6
wczesnego dorastania, ale powolne oswajanie siÄ™
Rozdział z tymi zmianami i ich akceptowanie. Wcześniejszy
bunt i negacja są zastępowane przez systematycz-
ne dołączanie młodego człowieka do grupy osób
dorosłych w różnych obszarach aktywności.
Najważniejsze kierunki zmian
w póz
nej fazie dorastania Ten swoisty trening w odgrywaniu nowych ról
i podejmowaniu nowych zadań dokonuje się za-
Istotą zmian w póz
nej fazie dorastania jest stabili- równo w sferze wyobrażeń, jak również poprzez
zacja rozwoju biologicznego (zakończenie dojrze- wykonywanie realnych zadań i pełnienie funkcji
wania płciowego) i psychicznego młodej osoby. w różnych grupach i organizacjach. Nabywane
Staje się ona coraz bardziej gotowa do podjęcia w ten sposób doświadczenia pozwalają na odkry-
ról i zadań okresu dorosłości. Wiele zadań rozwo- wanie i przyswajanie nowych oraz wzmacnianie
jowych okresu póz
nego dorastania, jak np.: już posiadanych kompetencji, wzbogacają obraz
siebie, pozwalajÄ… na odpowiedniÄ… autoprezenta-
" ukształtowanie społecznej roli męskiej lub cję w grupie i zyskiwanie społecznego uznania.
kobiecej W efekcie podnoszą samoocenę oraz dają młode-
" akceptacja zmian zachodzących we własnym mu człowiekowi poczucie kompetencji i spraw-
organizmie stwa. Z kolei pozytywne informacje zwrotne
" efektywne posługiwanie się własnym ciałem płynące od innych osób mogą wpływać na umac-
" przygotowanie do budowania bliskich związ- nianie się zobowiązań młodej osoby i wspierać jej
ków, a w perspektywie kolejnych kilku lat rów- wewnętrzną motywację do kontynuowania obra-
nież zawarcia małżeństwa i życia w rodzinie nej ścieżki funkcjonowania.
związanych jest również z przebiegiem formowa-
nia tożsamości  kluczowego zadania, z jakim mie- Charakterystyczną cechą tego okresu życia jest
rzą się nastolatki. zróżnicowanie ścieżek dochodzenia młodych lu-
dzi do odkrywania tego, jakie funkcje społeczne
Póz
na faza dorastania nazywana jest też okresem chcą pełnić w przyszłości oraz wokół jakich war-
młodzieńczym. Jej cechą charakterystyczną nie tości i idei pragną zbudować swoją tożsamość.
są już gwałtowne zmiany, tak jak to było w fazie Istotną rolę w procesie odkrywania swojego
7
miejsca w świecie odgrywa  oprócz relacji spo- 1. proces eksplorowania, czyli poszukiwania i ba-
łecznych  dostępna młodym ludziom oferta kul- dania, najczęściej poprzez eksperymentowanie
turowa, określająca to, z czego można wybierać 2. proces przyjmowania na siebie zobowiąza-
dobrą dla siebie przyszłość. Oferta ta nie jest taka nia w efekcie podjętej decyzji.
sama dla wszystkich, a tym samym w przypadku
różnych osób w różnym stopniu daje możliwość Konsekwencją obu tych procesów są liczne pró-
wykorzystywania już posiadanych kompetencji by angażowania się w różne rodzaje działalno-
i nabywania nowych. ści. Nieustanne przeplatanie się w rozwoju pro-
cesów eksploracji i podejmowania zobowiązań
Dwoma najważniejszymi procesami, które to jeden z czynników decydujących o tym, że
pozwalają na zorientowanie się w ofercie oto- okres dorastania jest tak dynamiczną fazą życia.
czenia oraz zbadanie, na ile pasuje ona do W efekcie interakcji eksploracji i podejmowania
możliwości młodego człowieka i odwołuje się zobowiązań dochodzi do uformowania różnych
do nich, są: typów (tak zwanych  statusów ) tożsamości.
TROCH
TEORII& lizacji określonej roli społecznej, jak również
poczucie gotowości do wypełniania zadań
Statusy tożsamości według Jamesa Marcii z nią związanych.
Obecność lub nieobecność eksploracji i zobowią-
James Marcia rozbudował koncepcję rozwoju toż- zania mają decydujące znaczenie dla rodzaju sta-
samości w okresie dorastania, opisaną przez Erika tusu tożsamości nastolatka:
H. Eriksona (por. tom 5). Według Marcii w okresie
dorastania możemy zaobserwować cztery różne " tożsamość rozproszona (opisana szerzej
sposoby radzenia sobie przez młodych ludzi z kry- w tomie 5): wiąże się z tym, że młody czło-
zysem tożsamości, które określił mianem statusów wiek jedynie w niewielkim stopniu poszuku-
tożsamości. je (słaba eksploracja), a jednocześnie rzadko
O tym, jaki status tożsamości osiągnie nastolatek, i na krótko angażuje się w nowe role czy gru-
decyduje rozwój w dwóch obszarach, powiąza- py (słabe zaangażowanie)
nych ze specyficznymi zachowaniami przejawia- " tożsamość lustrzana: charakterystyczne
nymi przez młodzież: jest szybkie i dość sztywne przywiązanie się
młodej osoby do jakiejś idei albo pomysłu na
1. eksploracja, czyli badanie, próbowanie, do- siebie (silne zobowiązanie) bez zastanowie-
świadczanie  pozwala na testowanie swoich nia się, czy to jej naprawdę odpowiada (brak
możliwości; to dzięki niej nastolatek może od- eksploracji)
kryć, w jakie role społeczne może i chce się " tożsamość moratoryjna: łatwo ją poznać
zaangażować, jakie są uznawane za wartoś- po intensywnej eksploracji, czyli po dyna-
ciowe przez otoczenie, a w jakich rolach on micznych zmianach ról, eksperymentowaniu
sam najpełniej rozwinie swoje możliwości w różnych nowych grupach (np.: najpierw
2. zobowiązanie, czyli podjęcie decyzji o rea- zespół rockowy, a krótko potem grupa mod-
8
litewna), ale na krótki czas i powierzchownie jest otwarta na innych czy raczej dogmatyczna),
(ze słabym zaangażowaniem) w jaki sposób spostrzega rzeczywistość społecz-
" tożsamość osiągnięta: charakterystyczna ną (w sposób zawężony przez typ przekonań czy
dla nastolatków wchodzących już w etap w sposób otwarty, tolerancyjny).
dorosłości; jest tu zarówno gotowość do dal- Status tożsamości wyznacza zatem poziom doj-
szego poszukiwania nowych idei czy pomy- rzałości nastolatka do podejmowania zobowią-
słów na życie (intensywna eksploracja), a jed- zań i wytrwałości w ich realizacji. W zależności
nocześnie pozostawanie przy już podjętych od rodzaju tego statusu młodzi ludzie mają inne
wyborach zawodowych czy światopoglądo- potrzeby i wymagają innego wsparcia ze strony
wych (odpowiedzialne zobowiązanie). najbliższego otoczenia społecznego.
Status tożsamości młodego człowieka wpływa na
to, w jaki sposób funkcjonuje on w grupach ró-
Na podstawie: Brzezińska, 2000.
wieśniczych (jest zaangażowany czy nie, grupa
Tabela 1
Typy tożsamości a podstawowe procesy jej kształtowania
ZobowiÄ…zanie
proces podejmowania decyzji
Typy tożsamości
oraz przyjmowania na siebie zobowiÄ…zania
wraz z gotowością do ponoszenia
a podstawowe procesy jej kształtowania
konsekwencji podjętych decyzji
Brak Obecność
zobowiÄ…zania zobowiÄ…zania
tożsamość tożsamość
rozproszona lustrzana
Brak
eksploracji
proces aktywnego
poszukiwania
i badania, najczęściej
przez testowanie
i sprawdzanie oraz próby
eksperymentowania,
tożsamość tożsamość
często w warunkach
moratoryjna osiągnięta
dużego ryzyka
Obecność
eksploracji
Na podstawie: Brzezińska, 2000.
9
Eksploracja
To, jak młody człowiek będzie się zmieniał w procesie słymi, określił granice swojej autonomii. Szczególnie
budowania tożsamości, zależy zarówno od tego, na ważne są tu granice poszukiwania. W tym okresie
ile ustabilizował się już jego rozwój biologiczny oraz życia to bowiem kultura zaczyna wywierać na mło-
na ile w relacjach z innymi osobami, głównie z doro- dego człowieka silniejszy wpływ niż natura.
Tabela 2
Najważniejsze obszary rozwoju nastolatków w póz
nej fazie dorastania
Obszar zmian Kierunek zmiany Najważniejsze pojęcia
" stabilizacja zmian
rozwój biologiczny
" wygląd człowieka dorosłego
 od zmian gwałtownych do stabilizacji
" opanowanie sposobów dbania
funkcjonowania różnych układów ciała
o ciało
(somatycznego i nerwowego)
" prozdrowotny styl życia
rozwój emocjonalny
Rozdział drugi
" stabilność emocjonalna
 od labilności emocjonalnej i wyrazistej
" opanowanie emocji negatywnych
ekspresji emocji do stabilizacji emocji
" poczucie kontroli nad emocjami
i samokontroli ekspresji emocji
rozwój myślenia
Stan
 od młodzieńczego idealizmu " idealizm młodzieńczy
somatyczny
i podporządkowania logice myślenia " pryncypializm
do myślenia etycznego i nastawienia " realizm moralny
realistycznego
Formy
aktywności
relacje z rodzicami " dorosły jako autorytet, doradca,
 od pozycji zbuntowanego dziecka do konsultant i partner
pozycji niezależnego partnera " zmiana roli dorosłego
relacje z rówieśnikami
 od burzliwych związków (pre)miłosnych " relacje preintymne
pomagających w budowaniu tożsamości " relacje intymne
do stabilnych związków miłosnych dzięki " tożsamość osiągnięta
dojrzałej tożsamości
" spostrzeganie stanu swego zdrowia
funkcjonowanie fizyczne
" zdrowie fizyczne
 wysoka sprawność i witalność a zachowania
" zdrowie psychiczne
antyzdrowotne i ryzykowne dla zdrowia
Rozdział trzeci
" eksperymenty zdrowotne
funkcjonowanie w rodzinie " doświadczenia socjalizacyjne
 rozwój autonomii przy wsparciu rodziny i nabyte kompetencje z okresu
i korzystaniu z kompetencji z poprzednich dzieciństwa i wczesnego dorastania
Funkcjonowanie okresów życia a funkcjonowanie w zbyt " relacje w rodzinie
bliskich lub zbyt dalekich relacjach z innymi, " sytuacja ekonomiczna rodziny
emocjonalne
godzÄ…ce w proces przygotowania " patologiczny kontekst rozwoju
do dorosłości w rodzinie i jej otoczeniu
Funkcjonowanie
społeczne
" uzależnienie
samokontrola
" prostytucja
 wzrost panowania nad emocjami
" zaburzenia odżywiania
przy zachowaniu wrażliwości a ryzyko utrwalenia
" nieprzystosowanie do życia
negatywnych sposobów tłumienia emocji
w społeczeństwie
10
" opuszczenie domu rodzinnego
" zakończenie edukacji
rozwój społeczny
Rozdział czwarty " podjęcie pracy
od roli dziecka do ról okresu dorosłości
" zawarcie związku małżeńskiego
" posiadanie dzieci
" odpowiedzialność
Funkcjonowanie rozwój psychiczny " orientacja przyszłościowa
w stronę wysokiego poziomu dojrzałości " gotowość do intymności
poznawcze
psychospołecznej " samodzielność
" myślenie postformalne
Język
i komunikacja
spostrzeganie siebie " poczucie dorosłości/poczucie bycia
w stronę poczucia bycia osobą dorosłą dorosłym
postęp rozwojowy póz
nej fazy dorastania
przejście od poszukiwania i intensywnego badania idei, ofert, zadań, ról i osób do coraz większej świadomości
konsekwencji podejmowanych decyzji i w efekcie  do podejmowania zobowiązań tożsamościowych
Zuzanna ZajÄ…c, 16 lat
11
Kamil Ratajczyk, 17 lat, FIZYKA
Agata Starzec, 16 lat, FIZYKA
12
układem rysów twarzy oraz cechami płciowymi
(np. budową zewnętrznych narządów płciowych)
Rozdział
zbliża się do wyglądu człowieka dorosłego. Tę fazę
rozwoju biologicznego nazywamy postpubertal-
ną, popokwitaniową lub młodzieńczą. Po okresie
intensywnego wzrostu stabilizuje się wydolność
Kamienie milowe w rozwoju
wszystkich układów, w tym oddechowego (stabi-
nastolatka w póz
nej fazie
lizacja pojemności płuc), krwionośnego (zwiększa
dorastania
się wydajność tlenowa krwi) i mięśniowego (na-
2.1. Wprowadzenie, czyli o kluczowych stępuje szybsza regeneracja mięśni po wysiłku)
zmianach (Wolański, 2005).
Póz
na faza dorastania charakteryzuje się wzrostem Głównym wyzwaniem dla nastolatka, związanym
społecznego zaangażowania i zwiększającą się sa- z ciałem, jest teraz ustabilizowanie jego funkcjo-
modzielnością młodego człowieka w coraz więk- nowania po okresie intensywnego wzrostu i doj-
szej liczbie obszarów. Zmiany biologiczne, rozwój rzewania płciowego. Oznacza to ukierunkowanie
poznawczy, rosnąca gotowość do angażowania na rozwój i opanowanie mechanizmów psychicz-
się w bliskie relacje o charakterze intymnym, zmia- nych, pozwalających trafnie i szybko rozpoznawać
na relacji z rodzicami w kierunku partnerstwa, płynące z ciała sygnały i zaspokajać kryjące się za
stopniowo zmieniają nastolatka w osobę dorosłą. nimi potrzeby. Dotyczy to głodu, który nadal może
być intensywny, wymagający zrównoważonej die-
2.2. Rozwój biologiczny: cisza po burzy ty, a także pożądania płciowego, które wraz z roz-
wojem nowych form życia społecznego nasto-
Zmiany w okresie póz
nego dorastania przebiega- latka, takich jak np. tworzenie par i powstawanie
ją wolniej niż na etapie wcześniejszym (wczesna grup mieszanych płciowo, będzie wyraz
nie odczu-
faza dorastania), jednak są nadal wyraziste. Nasto- walne i coraz silniej mobilizujące młodą osobę
latek coraz bardziej wyglądem, brzmieniem głosu, do działania w kierunku jego zaspokojenia.
Tabela 3
Wskaz
niki dojrzewania w okresie póz
nej adolescencji
Dziewczęta (12 19 lat) Chłopcy (14 20 lat)
" sylwetka nabiera kobiecych kształtów poprzez
" sylwetka uzyskuje męskie kształty, staje się
odkładanie się tkanki tłuszczowej w typowych
bardziej umięśniona
dla kobiet rejonach ciała (w okolicach ud i bioder)
" narządy płciowe i owłosienie łonowe przybierają
" piersi stają się w pełni rozwinięte
wygląd taki, jak u osoby dorosłej
" owłosienie łonowe ma kształt trójkąta
" pojawia się owłosienie brzucha i klatki piersiowej
" regularne jajeczkowanie i miesiÄ…czkowanie
" zakończenie procesu wzrastania
" ustalenie ostatecznej wysokości ciała
" zarost twarzy staje siÄ™ intensywniejszy
" wysubtelnienie rysów twarzy
Na podstawie: Oleszkowicz i Senejko, 2013.
13
Akceptowanie zmian w ciele i orientacja w sygna- Stabilizacja po burzy oznacza odnalezienie
przez młodego człowieka zdrowego, bo opty-
łach z niego płynących są teraz jednak nieco mniej
istotnym zadaniem niż we wczesnej fazie dorasta- malnego dla siebie rytmu korzystania z ciała
nia. Znacznie ważniejsze stają się: rozpoznawa- i regenerowania go  w kontakcie z dostęp-
nymi wzorami społecznymi, ale i w zgodzie ze
nie swoich umiejętności, szukanie sposobów na
opanowanie społecznie akceptowanej formy za- zmieniającą się modą czy różnymi ideologiami,
wynikającymi np. z przynależności do sub-
spokojenia własnych potrzeb, a także uczenie się
kultury młodzieżowej. Dbałość o własne ciało
i trenowanie sposobów radzenia sobie z frustracją,
jest podstawowym przejawem jego akceptacji
związaną z niezaspokojeniem potrzeb płynących
i przyjęcia na siebie ważnego zadania, polega-
z ciała. I nie chodzi tu jedynie o popęd płciowy, ale
również o ustabilizowanie się innych nawyków zwią- jącego na troszczeniu się o jego zdrowe funk-
cjonowanie, co nie zawsze oznacza wyłącznie
zanych z dbałością o równowagę w organizmie.
dostarczanie ciału przyjemnych doznań. In-
Dla młodszych nastolatków charakterystyczny jest nymi słowy, młody człowiek uczy się zdrowej
bunt, który dotyczyć może zarówno sposobu i pory samoregulacji, rozpoznawania biologicznego
jedzenia (tzw. anarchia żywieniowa), przeorganizo- rytmu swojego  nowego ciała zarówno w sfe-
wania rytmu dnia i nocy  w ramach buntu młodzi rze łaknienia, snu i odpoczynku, jak i aktywno-
ludzie potrafią uczyć się w nocy i przesypiać całe ści fizycznej, szczególnie ważnej ze względu na
dnie po powrocie ze szkoły. Po fazie negacji różnych wysokie ryzyko otyłości, związane z siedzącym
zasad następuje jednak stabilizacja. trybem życia.
CIEKAWOSTKA Z BADAC
wanej diecie i dużej liczbie godzin dziennie
spędzanych przy komputerze
Nawyki zdrowotne młodzieży 3. grupy dziewcząt (starszych, w wieku gimna-
zjalnym) z dominujÄ…cym siedzÄ…cym trybem
Badania poświęcone nawykom młodzieży, zwią- życia (tak nazwano grupę) i małą ilością spo-
zanym ze zdrowym stylem życia, zrealizowane żywanych dziennie owoców i warzyw.
w Portugalii w ramach projektu Health Behaviour Jakkolwiek żadna z trzech powyższych grup nie
in School-aged Children (HBSC) w 2010 roku, w któ- charakteryzowała się istotnie wyższym ryzykiem
rych udział wzięły osoby w wieku od 10 do 21 lat, nadwagi czy otyłości w porównaniu z pozostały-
ujawniły pewne tendencje dotyczące zarówno mi, badania te pokazują jednak pewne utrwalają-
sposobu spędzania wolnego czasu, jak i sposobu ce się ścieżki stylu życia, istniejącego już wcześniej,
odżywiania. Analiza ujawniła istnienie trzech grup ale stabilizującego się w okresie dorastania. Dwie
wśród badanych: ostatnie (grupa 2 i 3) były w podobnym stopniu
obciążone ryzykiem budowania niezdrowych me-
1. dużej grupy zdrowo odżywiającej się aktyw- tod kontroli masy ciała w przyszłości.
nej młodzieży
2. grupy młodszych chłopców, nazwanych ak-
Na podstawie: Veloso i in. (2012). Psychosocial factors of diffe-
tywnymi graczami, o bardzo mało zróżnico- rent health behavior. Journal of Obesity, 2012, 1 10.
14
Akceptacja własnego ciała ma związek z ogólnym z okazywania uczuć w określonych sytuacjach
poczuciem młodej osoby na temat własnej sku- czy okolicznościach.
teczności w działaniu i w relacjach społecznych.
Im nastolatek ma więcej poczucia wpływu na Głównym celem nastolatka jest już teraz nie tylko czuć
swoje decyzje i więcej poczucia, że może wybie- się jak dorosły, ale i być tak ocenianym przez innych.
rać sposoby funkcjonowania pasujące do jego Samokontrola ekspresji emocji jest tutaj terenem czy
systemu wartości  tym bardziej i szybciej godzi nawet poligonem swoistych ćwiczeń nad sobą mło-
się ze swoim ciałem i koniecznością odpowiedzial- dych ludzi. Budowanie dojrzałości można opisać jako
nego dbania o nie. przechodzenie od pewnego chaosu emocjonalnego
do zrównoważenia, od impulsywnego ujawniania
2.3. Rozwój emocjonalny: w stronę emocji do ich świadomego kontrolowania.
stabilizacji
Można powiedzieć, że na etapie póz
nego dora-
Czas póz
nego dorastania charakteryzuje siÄ™ stania odczuwane emocje w mniejszym stopniu
coraz większą stabilnością pod względem siły zależą od aktualnego stanu ciała (np. czynników
i zmienności doznawanych emocji. Silne, czasa- hormonalnych, stanu potrzeb, czyli poziomu za-
mi krańcowo, emocje nadal towarzyszą jednak spokojenia i poziomu frustracji), a w większym od
relacjom społecznym i doświadczeniom zwią- tego, czy zgodnie z wolą i oczekiwaniami młodego
zanym z ważną dla tożsamości aktywnością. człowieka spełniają się jego wyobrażenia o sobie,
W tym okresie życia coraz bardziej widoczna jest realizują się ważne dla niego cele. Z punktu widze-
gama tzw. uczuć wyższych, charakterystycznych nia optymalnego regulowania emocji wyobrażenie
dla nowego etapu rozwoju moralnego. Emocje przyszłości  w tym szansa na skuteczną realizację
towarzyszą też coraz częściej rozważaniom abs- osobistego planu i zaangażowanie w sytuacje, nad
trakcyjnym  o charakterze społecznym czy mo- którymi ma się kontrolę  są ważniejsze niż doraz
ne
ralnym, a nie tylko bezpośrednim relacjom inter- zaspokojenie potrzeb i poczucie przyjemności. Ta
personalnym. całkowicie odmienna od poprzedniego etapu życia
(wczesna faza dorastania) perspektywa każe inaczej
Poziom i sposób ekspresji emocji są w większym patrzeć na czynniki stabilizujące i destabilizujące
stopniu kontrolowane i regulowane przez dora- życie emocjonalne młodego człowieka
stającego nastolatka. Dzięki rozwojowi poznaw- w okresie póz
nej adolescencji.
czemu łatwiej jest mu trafnie nazywać
emocje, rozpoznawać i wskazywać W przebiegu rozwoju emocjonalnego
kontekst ich ujawniania się, wy- bardzo ważną funkcję w okresie dorastania
chwytywać reguły pojawiania się pełni moratorium, czyli dany nastolatkowi
określonych emocji. Stąd też jest czas odroczenia jednoznacznego zobowią-
możliwa i społecznie pożądana zywania się do odgrywania określonej roli spo-
w tym okresie powściągliwość, łecznej czy podejmowania względnie trwałych
rozumiana jako rezygnacja decyzji światopoglądowych.
15
TROCH
TEORII... wiązania się wobec pojawiających się nowych ról
i grup czy zadań.
Moratorium psychospołeczne i tożsamość
Moratorium odnosi się do dwóch kontekstów:
moratoryjna
1. kontekst psychospołeczny: w relacjach
W koncepcji Erika H. Eriksona moratorium ro- z dorosłymi nastolatek uzyskuje zgodę na
zumiane jest jako zaprogramowane społecznie próbowanie, podejmowanie i wycofywa-
opóz
nienie w podejmowaniu i realizowaniu nie się z podjętych ról, na  wyszumienie się ,
zadań rozwojowych okresu dorosłości, mimo a tego typu zmienność nie powoduje w nim
osiągnięcia przez nastolatka biologicznej dojrza- poczucia nieadekwatności czy dyskomfortu
łości do ich podejmowania, i to zarówno zadań
zwiÄ…zanych z prokreacjÄ…, jak i z innymi rolami 2. kontekst instytucjonalno-kulturowy:
o charakterze społecznym, np. zawodowymi czy
ujawnia siÄ™ poprzez istniejÄ…ce w danym spo-
obywatelskimi.
łeczeństwie zorganizowane formy odraczania
Moratorium  jako czas odroczenia zobowią- zobowiązania jako oferty dla młodych ludzi,
zania do realizacji ważnych zadań  pozwa- jak np. praktyki zawodowe, wolontariat, wy-
la młodej osobie na zorientowanie się, jakimi jazdy stażowe, kiedyś służba wojskowa, te-
możliwościami dysponuje, jakie role pozwalają raz wymiana studencka czy uczniowska, rok
jej zbliżyć się do oczekiwanego powodzenia praktyk między dwoma stopniami studiów.
(sukcesu) w dorosłości, ale też umożliwia zmia-
nę, czasami nawet radykalną, kierunku własnej
Wraz z rozwojem społeczeństw te usankcjono-
działalności, jak np. przechodzenie od ekspery-
wane formy odraczania dorosłości, pozwalające
mentów w roli muzyka rockowego do roli opie-
na zatrzymanie się w pół kroku przed dorosłoś-
kuna osób starszych czy pracy jako wolontariusz
cią, ulegają zmianie. W literaturze pięknej może-
w schronisku dla zwierzÄ…t.
my spotkać się z takimi formami moratorium, jak:
Z okresem moratorium wiąże się specyficzny typ
wyjazdy do wód, zwiedzanie Europy, wyjazd na
tożsamości  tzw. tożsamość moratoryjna. Cha- Wschód czy służba na dworach np. w roli guwer-
rakteryzuje się ona dużą intensywnością w za- nera czy guwernantki  to wszystko pojawiało
kresie poszukiwania przez młodą osobę różnych
się jako czas przejściowy, zanim młody człowiek
doświadczeń, pozwalających określić jej własne
podjÄ…Å‚ istotne dla siebie role, jednoznacznie okre-
granice i preferencje co do przyszłych wyborów.
ślające jego status jako osoby dorosłej.
Cechą charakterystyczną jest tu krótkotrwałe,
chwilowe zobowiÄ…zanie lub nawet brak zobo-
Na podstawie: Witkowski, 2000.
Moratorium jako okres odroczenia, na które ist- tacie, moratorium pozwala na wypracowanie
nieje społeczne przyzwolenie, daje możliwość i wzmocnienie poczucia kontroli nad dokony-
zdobywania rozmaitych doświadczeń w wie- wanymi wyborami. Poczucie kontroli i własnej
lu sytuacjach społecznych, czego rezultatem skuteczności, z kolei, jest jednym z najważniej-
jest uświadomienie sobie własnych możliwo- szych stabilizatorów stanów emocjonalnych
ści, talentów, ale również ograniczeń. W rezul- młodych osób.
16
Z BADAC
... czuwać własną skuteczność w zarządzaniu swoi-
mi emocjami, a to z kolei zwiększało ich poczucie
Poczucie skuteczności radzenia sobie stabilności emocjonalnej. Natomiast stabilność
w okresie póz
nego dorastania emocjonalna i regulowanie pozytywnych emocji
nie odzwierciedlały takiej zależności. Kluczowym
Z badań nad stabilnością emocjonalną i samore- wydaje się zatem, aby zwracać uwagę zarówno na
gulacją emocjonalną młodzieży w póz
nej fazie sposoby regulowania emocji, jak i na własne prze-
dorastania wynika, że poziom emocjonalnej sta- konania młodych ludzi o możliwości regulowania
bilności i poczucia własnej skuteczności są silnie swoich negatywnych emocji w doświadczanych
od siebie zależne. sytuacjach społecznych.
Doświadczenie skuteczności radzenia sobie Na podstawie: Caprara, G. i in. (2013). Emotional stability
and affective self-regulatory efficacy beliefs: proofs of in-
z emocjami negatywnymi, czyli efektywne ich re-
tegration between trait theory and social cognitive theory.
gulowanie, pozwalało badanym nastolatkom od- European Journal of Personality, 27, 145 154.
Z emocjonalnym rozwojem nastolatka wiążą się rów- niepowodzeń i odwoływanie się do nich, ciągłe
nież liczne czynniki ryzyka, głównie dotyczące emocji przeżywanie i rozpamiętywanie negatywnych
negatywnych. Kiedy nastolatkowi  zarówno w pro- emocji, analizowanie ich przyczyn i konsekwencji
cesie eksplorowania, jak i podejmowania zobowiązań jest jednym z czynników ryzyka rozwoju tożsamo-
 towarzyszy duże napięcie, związane np. z nadmier- ści, związanych z emocjonalnością młodej osoby. To
nymi oczekiwaniami otoczenia także grunt, na jakim mogą po-
lub kiedy wchodzi on w okres jawić się różne lęki czy nawet
Eksploracja
dorastania z niskim poczuciem tzw. zaburzenia afektywne.
ruminacyjna
własnych kompetencji i niskim
poczuciem własnej wartości  Głównym czynnikiem ha-
Poszukiwanie możliwości
wtedy możemy mówić o po- mującym rozwój jest jednak
zaangażowania społecznego
tencjalnie ryzykownej sytuacji możliwość pojawienia się
i emocjonalnego, któremu
towarzyszÄ… liczne obawy
rozwojowej. Jego poczucie syndromu wyuczonej bez-
i wątpliwości oraz niepokój;
kontroli i skuteczności w rea- radności, czyli uogólnionego
wiąże się z wysokim natężeniem
lizowaniu zadań związanych przekonania o braku sensu
negatywnych emocji  głównie
lęków, które hamują, a czasami nawet
z podjętymi rolami społecz- podejmowania wszelkich
uniemożliwiają podejmowanie
nymi i w nowych grupach ró- działań w związku z przewidy-
zobowiązań.
wieśniczych może być niskie waniem ich nieskuteczności.
i mimo obiektywnego powo- Wyuczona bezradność może
dzenia może wiązać się z ciągłym wątpieniem w po- pojawiać się w sytuacjach, kiedy młody człowiek
wodzenie planów i sens dokonywanych wyborów. zauważa, że jego działanie nie doprowadza do za-
planowanego rezultatu, kiedy nie widzi zwiÄ…zku
Sytuacja taka może również zależeć od braku między powodzeniem (np. wygraniem konkursu
wsparcia ze strony dorosłych czy niestabilnej sytu- szkolnego czy dołączeniem do atrakcyjnej grupy
acji społecznej (np. na rynku pracy). Przywoływanie rówieśników) a własnymi staraniami.
17
TROCH
TEORII...
Inny badacz, Edward Watkins, wyróżnił kolejne
Myślenie ruminacyjne a myślenie refleksyjne
ważne cechy myślenia ruminacyjnego, takie jak:
konkretność (skupienie na faktach, wydarze-
Jednym z najbardziej znanych sposobów wyjaśnia- niach, sytuacji) lub abstrakcyjność (wysoki poziom
nia przyczyn stosowania myślenia ruminacyjnego
uogólnienia, brak związku z konkretną sytuacją).
jest koncepcja Susan Nolen-Hoeksema. Myślenie
Zatem im bardziej ruminacyjne myśli są abstrak-
ruminacyjne to według niej pasywna i powtarzają- cyjne, oderwane od konkretów, tym bardziej pod-
ca się koncentracja uwagi na odczuwanych nega- trzymują nastrój depresyjny i utrwalają tendencję
tywnych emocjach i ich z
ródłach, ale bez poszuki- do niepodejmowania działania.
wania sposobu zmiany negatywnego nastroju.
Badania wskazują na trzy główne mechanizmy
oddziaływania myślenia ruminacyjnego na po-
Innym typem reakcji na odczuwanie negatyw- wstawanie i utrwalanie siÄ™ syndromu wyuczo-
nych emocji jest myślenie refleksyjne. Polega
nej bezradności:
ono na analizie negatywnych emocji w celu ich
zrozumienia i zmiany sposobu działania w jakimś
1. ruminacja zaburza koncentracjÄ™ uwagi i po-
obszarze  celem jest tu poszukiwanie rozwiąza- garsza funkcje poznawcze mimo chęci roz-
nia problemu. Ciekawe jest też, że w perspekty- wiązania problemu
wie krótkoterminowej myślenie refleksyjne silnie
2. ruminacja jako myślenie bezcelowe (bez
wiąże się z nastrojem depresyjnym, widać jego
zysku poznawczego i rezultatów) dopro-
pozytywne oddziaływanie dopie-
wadza do doświadczenia poczucia
ro, gdy obserwuje się dłuższy
bezradności
czas funkcjonowania jednos-
3. myślenie ruminacyjne obniża
tki. Niekiedy zatem myślenie
motywację do działania  jed-
refleksyjne może zahamować
nostka nie podejmuje działań, na-
poszukiwanie rozwiÄ…zania, sko-
wet jeśli ma wiedzę, jak i co zrobić
ro poczÄ…tkowo Å‚atwe sprawy po na-
w trudnej sytuacji.
myśle wyglądają jeszcze gorzej. Bardzo
Na podstawie: Jarmakowski, T. (2011). Rola myślenia
ważne jest więc przekonanie, że do roz-
ruminacyjnego w podatności na wyuczoną bezrad-
wiązania problemu potrzeba czasu. ność. Studia Psychologiczne, 49(1), 61 72.
18
ludzi i świata. Normy moralne uznają za słuszne,
2.4. Rozwój myślenia: w świecie idei,
niepodważalne, a kiedy ich nie przestrzegają,
od pryncypializmu i idealizmu do realizmu
doświadczają wyrzutów sumienia. Wierność idei
i przekonaniom zapewnia im poczucie moralnej
W okresie dorastania zachodzÄ… fundamentalne
doskonałości i satysfakcji.
zmiany w strukturach poznawczych. Rozwija siÄ™
nowy sposób myślenia, tzw. myślenie formalne
Na początku póz
nej adolescencji w myśleniu na-
(hipotetyczno-dedukcyjne). Jego podstawowÄ…
funkcją jest opanowanie nowej możliwości ope- stolatka dominuje gotowość do konstruowania
sądów logicznych, do oceniania świata, działania
rowania zasadami logiki nie tylko w stosunku
ludzi i konsekwencji ich czynów przede wszyst-
do działań i obiektów konkretnych, związanych
z doświadczeniem jednostki, ale również w sto- kim przez pryzmat kryterium logicznego. W re-
lacjach z rówieśnikami i do-
sunku do idei.
rosłymi, w ich postępowaniu
Idealizm
i konstruowanych sÄ…dach
Przejście od myślenia kon-
młody człowiek doszukuje
kretnego do formalnego poznawczy
się nielogiczności i oczekuje
jest wstępem do poważ-
Jest to forma egocentryzmu
pełnej zgodności myślenia
nych, zasadniczych zmian
poznawczego charakterystyczna,
i działania.
w funkcjonowaniu po-
zdaniem Jeana Piageta,
znawczym, zachodzących dla dorastania. Jej główna cecha
to przekonanie o logice jako jedynym
Każde niepowodzenie i brak
w okresie póz
nej adolescen-
kryterium poprawności myślenia.
oczekiwanych rezultatów
cji. Nowe myślenie nie od
Tylko to, co jest według nastolatka
logiczne, uważa on za wartościowe
nastolatek jest gotów inter-
razu pojawia siÄ™ w formie
i słuszne. To ograniczenie poznawcze
pretować jako skutek nie
dojrzałej. Myślenie logiczne
widoczne jest w sądach młodych
dość konsekwentnie logicz-
i abstrakcyjne na początku ludzi na temat konieczności
dostosowywania świata i zasad jego
nego postępowania lub pla-
póz
nej adolescencji jest bo-
funkcjonowania do zasad logiki, jak
nowania. Ćwicząc swój nowy
wiem w specyficzny sposób
również w motywacji do działań
 reformatorskich w tym zakresie.
sposób myślenia, nieustan-
egocentryczne.
Nastolatek nie jest w stanie pogodzić
nie odkrywa u rodziców i na-
się z przypadkowością i złożonością
uczycieli niekonsekwencjÄ™,
Według Jeana Piageta roz- rzeczywistości społecznej, która
wymyka siÄ™ zasadom logiki formalnej.
nieprecyzyjne stosowanie
wój poznawczy, a w ślad za
pojęć, innymi słowy  czepia
nim i moralny, w tej fazie do-
się słówek , nie zawsze oczy-
rastania koncentruje siÄ™ wo-
wiście dla czystego zadośćuczynienia zasadom
kół logiki stosowanej również wobec pojęć dobra
i zła  fazę tę nazwano  pryncypializmem moral- logiki, ale też dla osiągnięcia swoich celów, jak
np.:  Powiedziałaś  Nie będzie komputera , a nie:
nym lub  sumieniem irracjonalnym . Oznacza
 Nie będziesz mógł grać . A to zasadnicza różnica!
to, że nastolatki są nieprzejednane w ocenach,
Ja gram na komórce! .
bardzo niekiedy surowe wobec siebie, innych
19
Idealista Realista
" logika jest głównym " dobro jest głównym kryterium
kryterium oceny idei i osób oceny idei i osób (pożyteczność
społeczna)
" logika powinna
służyć kontrolowaniu " logika służy rozumieniu
1. podjęcie pracy
i konstruowaniu i planowaniu rzeczywistości
2. wejście w bliższe
rzeczywistości
" przekonanie
relacje z różnymi
" przekonanie o własnej mocy o współzależności między
ludz
mi
zmieniania rzeczywistości swoim wpływem a wpływem
3. zaangażowanie
innych osób na siebie
w działania w grupie
" przewaga poznawczej
nawzajem i na otoczenie
rówieśniczej
eksploracji rzeczywistości
nad zaangażowaniem " przewaga praktycznego
praktycznym zaangażowania nad
deliberowaniem o logiczności
" przekonanie
o konieczności reform " reformowanie własnego sytemu
systemówspołecznych ściśle myślenia poprzez dostosowanie
zgodnie z zasadami logiki się do reguł społecznych
Rysunek 1. Cechy idealizmu i realizmu poznawczego według Jeana Piageta.
Na podstawie: Piaget, 2006.
Jednym z przejawów egocentryzmu poznaw- poglądy oraz konsekwencję w ich przestrzeganiu.
czego na początku póz
nej adolescencji jest Trudne staje się także wytłumaczenie nastolatko-
pryncypializm i gotowość nastolatków do refor- wi, że niektóre jego osądy czy wartości są wyide-
mowania świata społecznego, do którego chcą alizowane i niemożliwe do spełnienia. Dopiero
się włączyć, a którego złożoności i przypadko- zaangażowanie praktyczne w pracę społeczną,
wości nie rozumieją. Rozumowaniu logicznemu zawodową czy też zaangażowanie emocjonalne
młodzi ludzie przypisują moc nie tylko poznaw- w relacje w grupie bądz
relacje miłosne konfron-
czą, ale i praktyczną, stąd też uznają swój sposób tuje młodego człowieka z własną nielogicznością
myślenia i działania za zgodny z tym, czego po- np. w sferze uczuć ( Czy można kogoś jednocześ-
trzebują inni. Odkrycie, że i siebie, i świat moż- nie kochać i unikać? ).
na uporządkować według zasad logiki, skutkuje
u nastolatka przekonaniem, że rzeczywistość Idealizm poznawczy wiąże się, zdaniem Jeana Pia-
i cała przyszłość młodego człowieka powinna geta, z rozwojowym egocentryzmem w procesie
się tej logice podporządkować. doskonalenia operacji formalnych. Rozwój uspo-
łecznionego, a więc skutecznego w działaniu czy
Upór i nieprzejednanie młodych ludzi to z
ródło w relacjach z ludz
mi myślenia formalnego wyma-
jednych z trudniejszych dla dorosłych sytuacji  ga od nastolatka gotowości do włączania reguł
zaczynają oni być oceniani ze względu na swoje społecznych we własny, logiczny sposób myślenia.
20
TROCH
TEORII& z tym można zrobić? ), tak w wieku młodzieńczym
odkrycie logiki sprawia, że nastolatek na wszyst-
Egocentryzm poznawczy
ko spogląda jak na równania logiczne  wszystko
musi się zgadzać i z siebie logicznie wynikać. Jeśli
Według Jeana Piageta każde nowe osiągnięcie
tak nie jest, jeśli coś się nie zgadza  w równaniach
poznawcze pozwala jednostce spoglądać na  to trzeba zmienić świat, a nie sposób myślenia.
rzeczywistość inaczej, ale na każdym etapie roz- Egocentryzm zostaje zneutralizowany w sytuacji,
woju i tak dzieje siÄ™ to najpierw z perspektywy
kiedy nowy sposób myślenia jest dopasowywany
jednostki (stÄ…d egocentryzm). Tak jak niemowlÄ™
do własnych doświadczeń, a nie używany do za-
najpierw spostrzega rzeczywistość przez pryzmat
przeczania im.
własnych potrzeb i doznań cielesnych ( Czego by
tu dotknąć? ,  Jakie to przyjemne ), dziecko w wie-
ku przedszkolnym przez pryzmat wyobraz
ni ( Co Na podstawie: Piaget, 2006.
Egocentryzm to główne z
ródło ograniczeń poznaw- Reformatorskie zapędy młodzieży i jej ideali-
czych młodych ludzi. Można mu przeciwdziałać lub styczne nastawienie do zmieniania świata czę-
go osłabiać poprzez propozycje praktycznego za- sto stanowią podstawę rzeczywistego zaanga-
angażowania nastolatka w działalność społeczną, żowania się już w okresie dorosłości na rzecz
umożliwienie zdobycia doświadczeń w grupie ró- innych osób czy grup i rozwoju indywidualnej
wieśniczej i przeżywanie pierwszych miłości. twórczości.
Tabela 4
Stadia rozwoju moralnego w okresie dorastania według Lawrence a Kohlberga
Etap Co jest uznawane za słuszne Perspektywa
rozwojowy przez nastolatka społeczna nastolatka
" wypełnianie aktualnych
" przyjęcie punktu widzenia systemu,
obowiązków, na które wcześniej
który określa role społeczne i reguły
Wczesna faza osoba się zgodziła
postępowania
dorastania " przekonanie, że dobre jest
" pod koniec tego etapu  postawa
uczestniczenie w życiu
pryncypializmu moralnego
społeczeństwa, grupy czy instytucji
" bycie świadomym tego, że ludzie " łączenie swojej perspektywy
mają różne wartości i opinie z punktem widzenia innych osób
Póz
na faza
" bycie świadomym tego, że większość dzięki zawieraniu z nimi różnych
dorastania
wartości i reguł jest względna wobec umów
własnej grupy odniesienia " postawa realizmu moralnego
Na podstawie: Roediger i in., 1984, s. 304.
21
WARTO WIEDZIEĆ&
Idealizm a pragmatyzacja świadomości nastolatków
Idealizm, choć spostrzegany przez dorosłych jako niepraktyczny czy nieżyciowy,
odgrywa istotną rolę w rozwoju systemu wartości uniwersalnych, ważnych
z punktu widzenia rozwoju moralnego i umożliwiających przejście na jego
wyższy poziom, oparty na abstrakcyjnych zasadach etycznych, a nie na umowach
społecznych z otoczeniem.
Odwrotną sytuację mamy wtedy, kiedy młodzi ludzie już od etapu dorastania
są bardziej praktyczni niż reformatorscy. Zjawisko to Marek Ziółkowski nazwał
pragmatyzacją świadomości, czyli tendencją spostrzegania (1) rzeczywistości
społecznej przez pryzmat korzyści, a (2) stawianych sobie celów przez pryzmat
rywalizacji z rówieśnikami, widoczną w (3) ograniczaniu stawianych sobie celów
głównie do własnej materialnej sytuacji życiowej.
Na podstawie: Bardziejewska, Brzezińska i Hejmanowski, 2004.
Pragmatyzacja świadomości, czyli zorientowanie zmian rozwojowych są relacje z rodzicami. Rodzi-
nastolatków na użyteczność i przydatność po- ce tracą swój silny dotąd wpływ na bezpośrednie
glądów czy zainteresowań, powoduje, że mło- funkcjonowanie nastolatka. Nadal tworzą jednak
dzi ludzie nie doskonalą swojej inteligencji  nie kluczowe tło jego rozwoju i jednocześnie czynnik,
przechodzą na wyższy poziom rozumienia rze- warunkujący sprzyjające oddziaływanie innych
czywistości społecznej, bo nie rozwijają gotowo- ludzi i okoliczności na dorastające dziecko. To, ja-
ści do myślenia systemowego (postformalnego  kie nastolatek będzie prezentował nastawienie
por. rozdz. 4) potrzebnego w okresie dorosłości. do szkoły i do różnych ideologii, jakie będzie jego
Nie uznają bowiem innych osób czy grup poza zaangażowanie na forum pozaszkolnej grupy ró-
sobą jako obiektów, na których życie można sa- wieśniczej, klasy i szkoły oraz czy będzie okupywał
memu wpływać. A ten właśnie  wyższy  sposób to zaangażowanie np. poczuciem winy wynikają-
myślenia o innych stanowi podstawę poczucia cym z większego zaangażowania emocjonalnego,
solidarności społecznej i moralności opartej na skierowanego do grupy rówieśników niż do ro-
zasadach etycznych. dziców, zależy od ich postępowania i rozumienia
prawideł procesu rozwoju dziecka. Dla rodziców
2.5. Relacje z rodzicami: od zależności najtrudniejsze może być to, że ich relacja z nasto-
do partnerstwa latkiem ciągle ulega zmianom. Fakt, że różne typy
tożsamości młodej osoby wymagają innego typu
Bardzo ważnym czynnikiem rozwoju w póz
nej oddziaływań ze strony dorosłych, może stanowić
fazie dorastania, a zarazem istotnym obszarem dużą trudność dla rodziców.
22
Tabela 5
Typy tożsamości a sposób oddziaływania rodziców
Typ tożsamości Efektywna rola dorosłego
dorosły jako autorytet
" nastolatek potrzebuje osoby, która pełni funkcję strażnika i wyznacznika norm
Tożsamość i zasad, która powie czy wskaże, co i jak robić, żeby osiągnąć cel
rozproszona " nastolatek potrzebuje instruktora, który nie tylko wspiera, ale przede wszystkim
wyznacza granice zachowań i poszukiwań oraz zakres odpowiedzialności
i samodzielności
dorosły jako doradca
" nastolatek potrzebuje dorosłego do konsekwentnego analizowania własnej sytuacji
" wybór jakiejś formy tożsamości dokonany przez nastolatka bardziej go ogranicza
Tożsamość
niż rozwija, zatem od dorosłego potrzebuje okazji konfrontowania swoich fantazji
lustrzana
i wyobrażeń z faktami
" nastolatek potrzebuje wspierania w poszukiwaniu bardziej dopasowanej
do siebie oferty społecznej, innych ról społecznych, nowej grupy rówieśniczej
w zgodzie ze swoimi możliwościami
dorosły jako konsultant
" dorosły potrzebny jest jako osoba, która stale przypomina nastolatkowi o celu
poszukiwań, bowiem sam proces poszukiwania może okazać się tak fascynujący,
Tożsamość
że zamiast stać się narzędziem do osiągania celu stanie się celem samym w sobie
moratoryjna
" ważne jest, aby dorosły rozumiał konieczność zaistnienia pewnego rozwojowego
opóz
nienia w podejmowaniu życiowych decyzji i zobowiązań przez nastolatka
i wspierał go podczas konfrontacji rzeczywistości z jego własnymi wizjami i planami
dorosły jako partner
" głównym zadaniem dorosłego jest dzielenie się opiniami i radami, kiedy nastolatek
Tożsamość
siÄ™ o to zwraca czy o to prosi
osiągnięta
" ważne jest okazywanie szacunku, zrozumienia wyborów i zobowiązań
podejmowanych przez nastolatka
Na podstawie: Bardziejewska, 2005.
23
Jednym z najtrudniejszych dla jakości relacji z ro- niezależności, a nawet indywidualności. Młody
dzicami momentów w okresie dorastania jest czas, człowiek poprzez upór i stanowczą postawę ćwi-
kiedy młody człowiek zaczyna szukać różnych czy jednak ważne kompetencje. Pozwolą mu one
ideologii, mistrzów, grup, które uznaje za wartoś- stać się dojrzałym człowiekiem, którego charak-
ciowe i dzięki którym będzie mógł się określić. Ten teryzuje wierność ideałom i własnym wyborom.
etap, gdy nastolatek trenuje wierność podjętym Nawet jeśli chwilę póz
niej okazuje się, że wybór
wyborom ideologicznym, bywa dla rodziców nie- był nietrafny, a mistrz zostaje porzucony na rzecz
pokojący i czasami nawet irytujący, zwłaszcza że innego, to i tak nastolatek wiele zyskuje dzięki ta-
przejawia się to dziwnym według rodziców i oto- kim próbom. Zaczyna uczyć się podejmowania
czenia sposobem ubierania się, nowymi nawykami zobowiązań i ponoszenia konsekwencji, jakie ze
żywieniowymi, zmianą słownictwa, zaintereso- sobą niosą. Wcześniej czy póz
niej młody człowiek
wań, nowymi działaniami, nie zawsze przez nich dozna bowiem niedopasowania przejętej od ko-
akceptowanymi, jak np. udział w demonstracjach. goś tożsamości do własnej osoby. Ten sposób
Wszystko to budzi niepokój rodziców, którzy wi- organizacji tożsamości nazywamy tożsamością
dzą w tym ryzyko utraty przez dziecko własnej lustrzaną lub przejętą.
WARTO WIEDZIEĆ&
Tożsamość lustrzana
Nazywana jest również tożsamością przejętą  od innej osoby, grupy, znanej
postaci, idola. Przejawia się tym, że młody człowiek określa się, czasami dosłownie,
poprzez naśladowanie drugiej osoby. Przejmuje jej zasady moralne, wybory religijne
i zawodowe na zasadzie zawierzenia autorytetowi, bez żadnej weryfikacji. Może
wzorować się na koledze, znanej powszechnie osobie, grupie czy nawet postaci
literackiej. Charakterystyczne jest również silne idealizowanie tych osób czy grup.
Tożsamość lustrzana bywa także tzw. tożsamością totalną, która w bardzo silny
i sztywny sposób tworzy nastolatkowi mocno uporządkowany świat. Jej cechą
jest niemal całkowity brak elastyczności. Dlatego młody człowiek postrzega
świat jako walkę przeciwieństw, białego z czarnym, ludzi  za i  przeciw  swoich
i  obcych . Staje się tym samym mało podatny na wpływ otoczenia, a jego system
wartości bywa sztywny, radykalny, z wyraz
ną nadrzędną wartością, której
zaciekle broni. Wiąże się z tym tendencja do zamykania się w swoim własnym
świecie i brak ciekawości oraz otwartości, bo młoda osoba  wszystko już wie . Taki
sposób funkcjonowania Erik H. Erikson nazywał tożsamością totalną.
Na podstawie: Erikson, 1997; Brzezińska, 2000.
24
Ten typ tożsamości wiąże się z dużym ryzykiem, stego roku życia potrafił on i mógł samodzielnie
kiedy tym, co nastolatek kopiuje czy naśladuje, dokonywać wyborów, był zdolny do podejmowa-
jest któryś z aspektów tożsamości jego własnych nia względnie trwałych zobowiązań oraz umiał bu-
rodziców (światopogląd, profesja, styl życia). Wte- dować zgodnie z nimi swoje życiowe plany.
dy o wiele trudniej jest rodzicowi z dystansem
zauważyć, że bycie w taki sposób wzorem dla Ważne z punktu widzenia roli rodziców w póz
nej
dziecka nie sprzyja jego rozwojowi oraz oceniać fazie dorastania jest umożliwianie młodemu czło-
takie zobowiązania negatywnie czy zachęcać do wiekowi dokonywania wyborów i ponoszenia za
ich odraczania. nie odpowiedzialności oraz ufanie w zdolności po-
znawcze i kompetencje moralne własnych dzieci.
Drugim szczególnie trudnym momentem w rela- Ten sposób postrzegania młodych ludzi jest nie-
cjach z rodzicami  obok poszukiwania i odkrywa- zbędny, aby rodzice bez większych konfliktów mo-
nia własnego światopoglądu  jest czas osiągania gli wobec dojrzałych dzieci przyjąć tak samo doj-
dojrzałości psychospołecznej przez nastolatka. rzałą  partnerską rolę. Oznacza to akceptowanie
U progu dorosłości konieczna jest zmiana usto- decyzji dzieci, wspieranie ich w realizacji własnych
sunkowania sie rodzica do młodego człowieka - planów, ale też uczciwe i otwarte wyrażanie opi-
już nie jak do dziecka, a bardziej jak do dorosłego nii, przy liczeniu się z ich nieuwzględnianiem przez
młodego człowieka. Najtrudniejsza w relacjach
Kluczowe dla optymalnego funkcjonowania z dorastającymi dziećmi okazuje się zwykle rezyg-
w okresie drugiej fazy dorastania jest takie kształ- nacja z kontroli rodzicielskiej jako formy wpływania
towanie relacji z nastolatkiem, aby około dwudzie- na ich decyzje.
WARTO ZAPAMI
TAĆ&
Tożsamość osiągnięta
Typ tożsamości charakteryzujący się wyraz
ną wartością nadrzędną, która
porządkuje i hierarchizuje priorytety młodej osoby. Struktura taka pozwala na
konsekwentne podejmowanie zobowiązań, a jednocześnie pozwala na dalszą
eksplorację własnych możliwości w okresie dorosłości. Tożsamość osiągnięta
przejawia się w gotowości do ponoszenia odpowiedzialności za swoje wybory.
Cechuje ją zarówno wewnętrzne uporządkowanie treści tworzących tożsamość,
jak i elastyczne oraz półprzepuszczalne granice między osobą a społecznym
otoczeniem, jest pozwalające zachować autonomię, a jednocześnie zmieniać się
pod wpływem nowych doświadczeń.
Na podstawie: Erikson, 1997; Brzezińska, 2000.
25
rozwojowych tego etapu jest przygotowanie siÄ™
2.6. Relacje z rówieśnikami: początki
młodego człowieka do funkcjonowania w bliskich
intymności
relacjach, tym niemniej cała logika rozwoju w tej
W okresie dorastania młodzi ludzie zaczynają an- fazie podporządkowana jest określeniu tożsamo-
gażować się w pierwsze związki miłosne. Przeży- ści indywidualnej.
wajÄ… silne fascynacje drugÄ… osobÄ… i dramaty zwiÄ…-
zane z rozstaniami. Zazwyczaj nie sÄ… to jeszcze
Czynnikiem ryzyka jest silna potrzeba przywiÄ…-
związki trwałe, co nie oznacza, że nie mają wpływu
zania siÄ™ do drugiej osoby, potrzeba bycia z kimÅ›
na rozwój. Są preludium do dojrzałych związków
w związku. Może ona wynikać z niezaspokojonych
w następnym etapie rozwoju, u progu dorosłości
potrzeb, związanych z poczuciem bezpieczeństwa
i póz
niej. Właśnie dzięki tym pierwszym, czasem
z okresu dzieciństwa. W niektórych sytuacjach,
nieporadnym związkom młodzi ludzie uczą się
kiedy ta potrzeba nie jest bÄ…dz
nie była wcześniej
okazywania uczuć i ich rozpoznawania, przestrze- dostatecznie zaspokajana w relacji z rodzicami,
gania zasad lojalności w rela-
młode osoby całe swoje funk-
cji oraz dbania o własne gra-
cjonowanie podporzÄ…dko-
nice w bliskim zwiÄ…zku.
wują budowaniu związków
ZwiÄ…zki
miłosnych. Bycie kochanym
preintymne
Związki dojrzałe nazywamy
i posiadanie kogoÅ› dla siebie
zwiÄ…zkami intymnymi, czy-
staje się ważniejsze niż auto-
Relacje miłosne w okresie dorastania
nazywamy preintymnymi ze względu
li takimi, w których między
nomiczna tożsamość i wybór
na niedojrzałość tożsamości,
dwojgiem dojrzałych osób
własnej drogi życiowej oraz
jej struktury i granic, co decyduje
możliwe jest zrównoważenie o jakości i trwałości tych związków.
poszukiwanie dopasowanych
Ich główną funkcją jest kształtowanie
troski, poświęcenia i zaanga-
do siebie innych ról społecz-
się gotowości do wchodzenia
żowania u obu partnerów.
nych, poza byciem czyimÅ›
w bliskie związki w okresie dorosłości
oraz wspomaganie procesu
IstotÄ… zwiÄ…zku intymnego
partnerem.
formowania się tożsamości poprzez
jest dalszy rozwój tożsamości
uzyskiwane w relacjach miłosnych
partnerów, bez obaw i lęków informacje zwrotne na temat jakości
W tym okresie jest to tym
tożsamości obojga partnerów.
o jej utratÄ™ czy podporzÄ…d-
bardziej ryzykowne, że zaan-
kowanie własnej tożsamości
gażowanie to stanowi czę-
drugiej osobie. Prawdziwie
sto konkurencjÄ™ dla procesu
dojrzały związek intymny mogą zatem tworzyć
uczenia się kompetencji umożliwiających zdoby-
jedynie osoby posiadające tzw. tożsamość osiąg- cie zawodu, a z czasem samodzielności. Takiej sy-
niętą, charakteryzującą się autonomiczną hierar- tuacji towarzyszy zazwyczaj zbyt szybkie podjęcie
chią wartości oraz stabilnymi granicami między
aktywności seksualnej oraz ryzyko ciąży, co ozna-
sobą i światem zewnętrznym, które pozwalają na
cza zakończenie okresu moratorium i znaczące
zachowanie wolności i na uczenie się oraz zmie- ograniczenie możliwości kształtowania tożsamo-
nianie pod wpływem nowych doświadczeń.
ści w optymalnych  czyli bez zbyt szybkich zobo-
wiązań  warunkach.
Jeśli więc mówimy o związkach miłosnych okre-
su dojrzewania, to nazywamy je preintymnymi
Budowanie związków preintymnych i angażowa-
właśnie ze względu na ów kluczowy deficyt w po- nie się w ich trwałość kosztem własnej tożsamości
staci braku dojrzałej tożsamości. Jednym z zadań
nie musi oznaczać braku jej dalszego rozwoju. Naj-
26
Tabela 6
Funkcje związków preintymnych w okresie dorastania
Zjawiska w relacjach Funkcje Konsekwencje braku
preintymnych relacji preintymnych dojrzałej tożsamości
" gwałtowność powstawania
" określanie własnej
i rozpadanie siÄ™ pierwszych
" wybór partnera jest
tożsamości przez
związków
zazwyczaj przypadkowy 
definiowanie siebie
nastolatek nie wie jeszcze,
" silna potrzeba bycia
poprzez bliskie relacje
kogo potrzebuje
w zwiÄ…zku
z innÄ… osobÄ… (odbijanie siÄ™
" określenie potrzeb
" silne zaangażowanie w czyimś lustrze)
dotyczÄ…cych zwiÄ…zku
na rzecz zwiÄ…zku
" poznawanie własnych
krystalizuje siÄ™ dopiero
" okazywanie troski motywów przez wspólne
w czasie jego trwania 
i akceptacji partnerowi tworzenie planów,
preferencje nie są świadome
określanie celów,
" brak gotowości do pełnej
" bliskość nastolatków jest
ujawnianie uczuć
bliskości
ograniczona  brak jasnych
" tworzenie bilansów,
" brak zdolności
granic swojej tożsamości
rozliczanie podjętych
do poświęceń na rzecz
budzi nadmierną czujność
kompromisów i ustępstw
zwiÄ…zku
przed byciem pochłoniętym
 nastolatek nie chce
przez czyjÄ…Å› dominujÄ…cÄ…
" odczuwanie lęków i obaw
podporządkować się
tożsamość
o utratę własnej tożsamości
tożsamości kogoś innego
w zwiÄ…zku
Na podstawie: Dylak, 2002; Bardziejewska, 2005.
częściej dla młodej osoby wiąże się to z trudniejszą zobowiązana do określonych ról i zadań wzglę-
ścieżką kształtowania się tożsamości. Dzieje się tak dem drugiej osoby  narzeczonego/narzeczonej,
wtedy, kiedy jest już emocjonalnie lub formalnie męża/żony czy dziecka.
Tabela 7
Typy tożsamości rozwijanych w związkach i sposób funkcjonowania w związkach interpersonalnych
Tożsamość Tożsamość Tożsamość Tożsamość
zakotwiczona zdefiniowana ograniczana rozproszona
w zwiÄ…zku przez zwiÄ…zek przez zwiÄ…zek przez zwiÄ…zek
" osoba niepewna
" osoba ograni-
swojej wartości
" osoba autono-
czana w zwiÄ…zku
miczna
interperso- " pełna wątpliwości
" osoba
nalnym przez
" rozwijajÄ…ca siÄ™
" opierajÄ…ca siÄ™
zależna od ról
blokowanie
przez zgodne
na zadaniach
przypisanych
dalszych po-
z tożsamością
i rolach
jej w zwiÄ…zku
trzebnych eks-
funkcjonowanie
realizowanych
ploracji i zmian
w zwiÄ…zku
w zwiÄ…zku z innÄ…
tożsamości
osobÄ…
Na podstawie: Pals, 1999.
27
NAJWAŻNIEJSZE...
1. Głównym zadaniem rozwojowym związanym z dojrzewaniem biologicznym
w póz
nej fazie dorastania jest opanowanie umiejętności dbania o swoje ciało
i jego kondycjÄ™. Kompetencje te z kolei lepiej rozwijajÄ… siÄ™, kiedy towarzyszy
im poczucie społecznej skuteczności, czyli przekonanie o możliwości realizacji
swoich pomysłów, wizji w nowych rolach i grupach społecznych.
2. Rozwój poznawczy w okresie póz
nego dorastania pozwala stosować zasady
logiki do rozumienia złożonych relacji społecznych. Nastolatek coraz głębiej
analizuje i coraz szerzej spostrzega i ocenia środowisko społeczne oraz zasady
nim kierujÄ…ce.
3. Wraz z przechodzeniem młodego człowieka przez różne etapy budowania
swojej tożsamości (od rozproszenia, przez tożsamość lustrzaną czy
moratoryjną, do dojrzałej), zmieniają się jego relacje z rodzicami: od relacji
opartych na posłuszeństwie autorytetowi do relacji partnerskich.
4. Relacje miłosne okresu dorastania nazywamy preintymnymi ze względu na to,
że w ich ramach mniej prawdopodobna jest prawdziwa bliskość i intymność,
poprzedzają one gotowość do dojrzałego związku.
5. Związki nastolatków są podporządkowane kształtowaniu tożsamości, z nich
młodzi czerpią informacje o sobie, potrzebne do poradzenia sobie z tym
podstawowym zadaniem okresu dorastania.
28
Rozdział Czasami rodzice i nauczyciele, a także sami młodzi
ludzie, mniej lub bardziej świadomie stawiają wy-
magania przekraczające aktualne możliwości ich
realizacji, a ponadto tworzÄ… taki kontekst rozwo-
Obszary trudności i czynniki jowy, w którym nie jest to możliwe, np. wskutek
ryzyka dla rozwoju tożsamości braku stosownego wsparcia. Sytuacja taka budzi
w nastolatkach bezradność i poczucie lęku, m.in.
3.1. Wprowadzenie, czyli o tym, co może lęku przed odrzuceniem przez znaczących doro-
być trudne dla nastolatka słych, których oczekiwań nie potrafią spełnić. Je-
śli młodzi ludzie  gdy ich relacje z rodzicami nie
Okres adolescencji to z jednej strony czas rewo- sÄ… najlepsze  nie znajdÄ… innych z
ródeł pomocy
lucyjnych zmian, z drugiej zaś wielu zagrożeń. (w wychowawcy, trenerze, instruktorze, drużyno-
Ich z
ródła wiążą się z procesem intensywnego wym itp.), mogą być zagrożeni uciekaniem się do
biologicznego dojrzewania organizmu, z poja- patologicznych form radzenia sobie z napięciem
wieniem się wielu nowych zadań rozwojowych i poczuciem zablokowania potrzeb.
i nowych oczekiwań społecznych względem
młodego człowieka, jak również z nowymi ocze- Wśród najbardziej niepokojących zachowań mło-
kiwaniami i potrzebami samej jednostki, w tym dzieży, jednocześnie klasyfikowanych w twardych
z potrzebą najważniejszą  ukształtowania toż- kategoriach medycznych, wymienić można alko-
samości. Istotne jest to, czy realizowanie celów holizm, lekomanię, narkomanię, politoksykoma-
i zaspokajanie potrzeb stają się dla nastolatka nię (uzależnienie od wielu substancji), tanoreksję
rzeczywiście z
ródłem satysfakcji, (uzależnienie od solarium), sterydomanię, bigo-
spełnienia i dumy. Ważne jest także reksję, bulimię i anoreksję. Inne
to, jak bardzo napięcie, wy- niekonstruktywne zachowa-
nikające z niemożności nia  miękkie w ujęciu spo-
zaspokojenia ważnych łecznym  to narkomania
potrzeb, odciska siÄ™ marihuanowa, pornogra-
na obrazie siebie, fia, cyberprzemoc. Różne
samoocenie oraz eksperymenty w tych ob-
relacjach dora- szarach mogą mieć także
stajÄ…cej osoby charakter incydentalny, epi-
ze światem. zodyczny, wpisując się w pro-
ces formowania tożsamości.
29
Jednak silna zależność samopoczucia młodej rzyszącym mu kryzysem, jest w znacznym stopniu
osoby od jawnie nieprawidłowego radzenia so- zależny od jego wyposażenia  od wiedzy i umie-
bie z emocjami i trudnymi sytuacjami jest zjawi- jętności, jakie nabył w procesie socjalizacji od
skiem wymagającym pilnych i złożonych działań wczesnego dzieciństwa, czyli tego wszystkiego,
interwencyjnych. Równie niepokojący wydaje czego nauczył się i doświadczył w kontakcie z ro-
się w ostatnich latach wzrost liczby samobójstw dzicami i innymi osobami. W procesie socjalizacji
wśród młodzieży. Samobójstwa są obecnie zali- pierwotnej, przedinstytucjonalnej, a zatem doko-
czane do jednej z ważniejszych przyczyn zgonów nującej się w środowisku domowym, dziecko zdo-
w okresie dorastania w krajach Unii Europejskiej, bywa informacje na swój temat, buduje ustosun-
plasując się przed wypadkami drogowymi, za- kowanie do siebie, świata i ludzi, uczy się tego, jak
truciami, zakażeniami wirusem HIV, zabójstwami i czy w ogóle okazywać emocje, jak rozwiązywać
i nadużywaniem narkotyków. konflikty, w jaki sposób kontaktować się z ludz
mi
itp. Matka i ojciec są dla dziecka najważniejszymi
3.2. Funkcjonowanie rodziny modelami zachowań i z
ródłem wiedzy, stąd też
będzie ono powielało ich sposób funkcjonowania
Sposób, w jaki młody człowiek radzi sobie z bu- zwłaszcza wtedy, gdy jego konsekwencje przyno-
dowaniem swej tożsamości i nierzadko z towa- szą upragnione efekty. Dla przykładu: dziewczyna,
TROCH
TEORII& wobec dziecka
6. wykorzystywanie dzieci do zaspokojenia włas-
Zaniedbania rodziców jako czynnik ryzyka nych niezaspokojonych potrzeb
rozwoju dzieci 7. angażowanie dzieci w konflikty małżeńskie ro-
dziców, oczekiwanie od dzieci wsparcia, zjed-
Wśród najczęstszych zaniedbań rodziców wobec nywanie ich sobie i nastawianie przeciwko mał-
dzieci, skutkujących w przyszłości problemami w ra- żonkowi
dzeniu sobie z kryzysem dorastania i każdym kolej- 8. ukrywanie wstydliwych sekretów rodziny i za-
nym kryzysem rozwojowym, wymienić można: przeczanie im wobec świata zewnętrznego, tak
że dzieci muszą chronić te sekrety, żeby utrzy-
1. fizyczne opuszczenie dziecka przez rodziców mać równowagę rodziny
czy innego ważnego dorosłego 9. odmawianie dzieciom swojego czasu, uwagi
2. nieujawnianie wobec dzieci własnych emocji i wskazówek lub pomocy
przez rodziców 10. bezwstydne, nieuznające własnych ograniczeń
3. niezgoda rodziców na spontaniczne przejawia- działanie, czyli wychowywanie dzieci poprzez
nie przez dziecko różnych emocji, szczególnie stosowanie kontrowersyjnych metod, bez po-
negatywnych (np. złości, smutku) czucia, że taki sposób oddziaływania jest nagan-
4. niezaspokajanie rozwojowej dziecięcej po- ny, niehumanitarny, niedopuszczalny itp.
trzeby zależności, czyli wychowanie oparte na
chłodnym dystansie
Na podstawie: Bradshaw, 1994.
5. fizyczne, seksualne i emocjonalne nadużycia
30
wzorując się na postawie swego ojca, może taić 3. zaburzenia w odgrywaniu ról rodzicielskich
lęk i niepewność na drodze do osiągnięcia celu po 4. niejasny system wymagań wobec dziecka
to, aby zasłużyć na jego akceptację. 5. modelowanie nieprawidłowych zachowań
i postaw (np. agresja i stosowanie przemocy,
Innymi słowy, dorastające nastolatki w procesie picie alkoholu, palenie papierosów).
radzenia sobie z codziennymi utrapieniami oraz
poważniejszymi trudnościami będą korzysta- Okazuje się jednak, że jakkolwiek nieprawidło-
ły z kapitału socjalizacyjnego, jaki zgromadziły we relacje rodzinne stanowią czynnik ryzyka
w swoim dotychczasowym życiu. Jednocześnie w rozwoju dziecka, to jakość relacji dzieci i ro-
różnego typu braki będą skutkować wzbudze- dziców nie wpływa w sposób bezwzględny na
niem poczucia zagrożenia emocjonalnego i (lub) rozwój ich tożsamości w okresie dorastania.
fizycznego, utrudniając konstruktywną adaptację Dzieje się tak m.in. dlatego, że młodzi na tym
do wymagań okresu dorastania. Braki te mogą etapie wątpią w to, czego i w jaki sposób na-
być spowodowane przewagą emocji negatyw- uczyli się dotąd od opiekunów. Stąd też podda-
nych w rodzinnym domu, niestabilnością emo- ją refleksji i analizie doświadczenia wyniesione
cjonalnÄ… w relacjach z bliskimi, brakiem jasnych z domu rodzinnego.
informacji zwrotnych od dorosłych czy uzyski-
waniem sprzecznych informacji, nazbyt liberalną Z uwagi na znaczenie relacji rówieśniczych wzra-
albo nadmiernie kontrolującą postawą r odzi - sta także w tym okresie znaczenie norm i reguł
ców wobec dzieci, a także niekonse- panujących w grupie odniesienia. Rówieśnicy,
kwencją w wychowaniu. modelując styl myślenia i funkcjonowania mło-
dych ludzi, zaszczepiajÄ…c im swÄ… filozofiÄ™ i system
Można powiedzieć, że do czynni- wartości, mogą modyfikować wzor-
ków ryzyka związanych z funkcjo- ce (w tym te nieprawidłowe), po-
nowaniem rodziny należą przede chodzące z relacji z rodzicami.
wszystkim:
Podobne znaczenie odgrywa
1. nieprawidłowe więzi uczuciowe w tym okresie życia kultura ma-
między członkami rodziny sowa, popularyzująca za pośred-
2. duże natężenie konfliktów przy nictwem mediów  zarówno w jawny,
jednoczesnym braku konstruk- jak i ukryty sposób  treści modyfikujące
tywnych strategii radzenia sobie funkcjonowanie młodych ludzi, wyniesione
z napięciem z domu rodzinnego.
31
Tabela 8
Style wychowania w rodzinie a funkcjonowanie nastolatków
Styl Właściwości
charakterystyka
" decyzje w sprawach rodziny podejmuje osoba, która ma największy autorytet, a rozstrzygnięcia te
sÄ… arbitralne
" rodzic (rodzice) wymaga (wymagają) od dziecka karności i posłuszeństwa
" kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosowane są konsekwentnie i nie ma od nich żadnego odwołania
konsekwencje
" dzieci przejmują często rodzicielskie wzorce postępowania  bywają despotyczne i okrutne, czasami zaś
skrajnie uległe, niezdolne do samodzielnego działania i myślenia
" dzieci manifestują niekiedy swój protest, buntują się przeciw ustawicznemu przymusowi
" stajÄ… siÄ™ agresywne bÄ…dz
też stawiają bierny opór otoczeniu
charakterystyka
" dziecko nie zna swoich praw i obowiązków najczęściej z powodu braku reguł
" rodzice czasami egzekwujÄ… to, co polecili dziecku, innym razem nie
" dzieci nie znają granic, więc nie wiedzą, co wolno, a czego nie wolno i dlaczego
" normy i zasady moralne wprowadza się zbyt póz
no, co wpływa niekorzystnie na przebieg procesu
socjalizacji
" zezwala siÄ™ dziecku na robienie wszystkiego, co chce, co powoduje wymykanie siÄ™ dziecka spod kontroli
rodziców
konsekwencje
" nadmierne uleganie życzeniom dziecka, spełnianie jego zachcianek nie sprzyja przygotowaniu go
do życia społecznego, szczególnie do współpracy z innymi i funkcjonowania w zespole
" wzmaga siÄ™ egocentryzm
" pojawia się roszczeniowość wobec innych, w tym również w stosunku do własnych rodziców
charakterystyka
" styl oparty na stosowaniu na przemian liberalnych bÄ…dz
autokratycznych metod wychowawczych,
co wywołuje dezorientację dziecka
" nieprzewidywalna, zmienna postawa rodziców wpływa niekorzystnie na rozwój psychiczny,
w tym na poczucie bezpieczeństwa dziecka
konsekwencje
" dziecko, poznając słabości rodziców za pomocą kłamstwa, pozornej pokory czy uległości, stara się unikać
kar, a arogancją próbuje zapanować nad nimi, gdy są oni zbyt czuli czy zagubieni
" w przyszłości taki sposób radzenia sobie może przeobrazić się w postawę przesyconą cynizmem,
nieuznawaniem autorytetów, skłonnością do przedmiotowego traktowania innych ludzi
Na podstawie: Boyd, Bee, 2008, s. 236 239.
32
Autokratyczny
Pobłażliwy
Niekonsekwentny
CIEKAWOSTKA w bliskiej okolicy), co podnosi prawdopodobień-
stwo przejęcia zagrażających wzorców funkcjono-
Wpływ sytuacji ekonomicznej rodziny wania (m.in. uzależnień, prostytucji, kradzieży itp.).
na funkcjonowanie nastolatków Za takie obszary uznaje się przede wszystkim rejo-
ny popegeerowskie oraz miejsca upadku dużych
Osobny problem, dotyczący dorastania młodzie- przedsiębiorstw. Polskie favele pojawiają się często
ży w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie, ma w sąsiedztwie bogatych regionów.
zwiÄ…zek z jej sytuacjÄ… ekonomicznÄ…. Badania zreali-
zowane w Polsce w 2007 roku pozwoliły na wska- Nikłe szanse na atrakcyjny start życiowy rodzą
zanie regionów, które porównano do południo- napięcie oraz skutkują niskimi aspiracjami eduka-
woamerykańskich favelas  dzielnic powstałych cyjnymi nastolatków. Młodzi w tej trudnej sytu-
w miejscach zamieszkiwanych przez niższe war- acji radzą sobie najczęściej w niekonstruktywny
stwy społeczne, słabiej wykształcone, o niższych sposób: sięgają po substancje psychoaktywne
kwalifikacjach zawodowych, a nierzadko patolo- i przemoc, wcześniej niż nastolatki ze środowisk
gicznej tradycji. To obszary wykluczenia społecz- uprzywilejowanych zaczynają palić papierosy;
nego, których mieszkańcy narażeni są na działanie większy odsetek dziewcząt uprawia prostytucję,
wielu czynników ryzyka. a równocześnie występuje wysoki poziom akcep-
tacji dla agresji, przemocy i Å‚amania prawa jako
Młodzież dorastająca w takich warunkach nara- sposobu wyrównywania szans i sięgania po trud-
żona jest na kontakt z różnymi formami patologii no dostępne dobra.
społecznej jednocześnie w różnych środowiskach
(m.in. w domu, w grupie rówieśniczej, na osiedlu, Na podstawie: Jędrzejko, 2008.
Młodzież w okresie dorastania cieszy się  rzec
3.3. Funkcjonowanie fizyczne
by można  dobrym zdrowiem w tym sensie, iż
i psychiczne młodzieży
w znacznie mniejszym stopniu niż we wcześniej-
szych stadiach życia dotykają ją ostre postacie
Zgodnie z założeniem przyjętym przez WHO już
zachorowań. Jednak mimo ogólnie lepszego stan-
w 1946 roku, każdy człowiek ma prawo cieszyć
dardu życia, wraz ze wzrostem jego tempa, za-
się najwyższym osiągalnym standardem zdrowia,
nieczyszczeniem środowiska, stresem itp., młodzi
jednak w rzeczywistości niewiele osób osiąga ten
optymalny poziom. Powodami różnic w obiektyw- ludzie narażeni są na nowe zagrożenia zdrowotne.
nym stanie i w poczuciu zdrowia są takie  nie- Do istotnych ostatnimi czasy problemów dotyka-
jących co siódmego nastolatka należą choroby
podlegające kontroli człowieka  właściwości, jak:
wiek, płeć, status społeczny, obciążenia genetycz- chroniczne, takie jak: alergie, astma oskrzelowa,
cukrzyca, otyłość czy AIDS.
ne, indywidualne predyspozycje i wiele innych.
33
Z BADAC
& ich osiągnięcia edukacyjne. Te z kolei decydować
będą o przyszłych warunkach pracy oraz docho-
Uwarunkowania zdrowia w okresie adolescencji dach młodych ludzi.
W wielu badaniach dowiedziono, że różne wyda- Znaczącą kwestią, determinującą stan zdrowia na-
rzenia z wczesnego okresu życia mogą tłumaczyć stolatków są także zaniedbania i słabości systemu
problemy ze zdrowiem w znacznie większym opieki zdrowotnej w dziedzinie diagnostyki oraz
stopniu niż pozycja społeczna osiągnięta w wie- profilaktyki. Ich skutki pochodzące z wczesnych
ku dojrzałym. Do najistotniejszych determinant okresów życia odbijają się w następstwie na spo-
zdrowia młodych ludzi oraz ich póz
niejszej psy- łecznych kosztach, jakie trzeba ponieść z tytułu
chofizycznej kondycji zalicza się ubóstwo podczas leczenia ludzi z problemami zdrowotnymi czy ich
dzieciństwa i (lub) nierozważne zachowania ich absencji zawodowej.
matek w okresie ciąży (np. nieprawidłowa dieta,
stosowanie używek).
Na podstawie: Eriksson, J. G. i in. (1999). Catch-up growth
in childhood and death from coronary heart disease. BMJ,
318(7181), 427 431; Lynch, I. i Kaplan, G. (2000). Socioeco-
Jak się okazuje, status i styl życia rodziców wpły-
nomic position. W: L. Berkr i I. Kawachi, (red.), Social epide-
miology (s. 13 35), New York: Oxford University Press.
wają nie tylko na zdrowie ich dzieci, ale także na
Istnieje jednak wiele problemów związanych " deprecjonują znaczenie zdrowia, nie trak-
z kondycją somatyczną człowieka, które są wyni- tując go w ogóle w kategoriach wartości
kiem własnych wyborów młodych ludzi. W związ- " przedkładają nad zdrowie inne istotne 
ku z procesem formowania tożsamości czas dora- w ich przekonaniu  wartości, np. atrakcyj-
stania sprzyja różnego rodzaju eksperymentom. ność fizyczną, uznanie społeczne, lojalność
Dotyczą one sfery realizowania ról społecznych, wobec rówieśników
kreowania własnego wizerunku i zachowań ryzy- " uznając zdrowie za wartość, poświęcają je
kownych. Eksperymenty te są formą zaznaczenia np. dla istotnej dla nich idei (idealizm mło-
swej niezależności, pozwalają zaistnieć w grupie dzieńczy)
rówieśniczej i zdobyć jej uznanie, dostarczyć so- " zdrowie staje się polem eksperymentów, np.
bie stymulacji, w tym przyjemności. młodzi ludzie mający chroniczne dolegliwo-
ści, zarzucają przyjmowanie leków lub pod-
Jednym z istotnych wymiarów tożsamości jest dawanie się koniecznej terapii.
tożsamość zdrowotna. Nastolatki dość często
także w tej sferze kwestionują to, czego dotąd W efekcie tożsamość zdrowotna nastolatków
się nauczyły, zwracając się ku rozwiązaniom al- może przybierać pozytywny bądz
negatywny
ternatywnym, w tym pozostajÄ…cym w sprzeczno- charakter, w tym drugim przypadku staje siÄ™
ści z przyjętym rozumieniem terminu  zdrowie . ona istotą tożsamości w ogóle. Wówczas jed-
Inspirują je do tego subkultury, ideologie, idole nostka określa się jako istniejącą przez bycie
młodzieżowi, z którymi się identyfikują. Niepokój osobą chorą  somatycznie, psychicznie, uza-
może budzić sytuacja, w której młodzi ludzie: leżnioną itp.
34
ich wyrażania tak, aby pozostać w zgodzie z nor-
3.4. Regulacja emocji a zachowania
mami społecznymi. Można zatem powiedzieć, że
ryzykowne
dojrzałość sprzyja konstruktywnej kontroli emocji,
Celem regulacji emocji jest  mówiąc najprościej  zaś kontrola emocjonalna jest wyznacznikiem doj-
maksymalizowanie występowania nastroju pozy- rzałości jednostki.
tywnego i minimalizowanie występowania nastro-
ju negatywnego. Służą temu różnorodne zabiegi, Funkcjonowanie afektywne jest jednak sferą dość
jakie podejmuje jednostka. Człowiek w toku roz- wrażliwą. Niezależnie od wieku metrykalnego czy
woju uczy się panować nad własnymi emocjami, stadium rozwoju człowiek może doświadczyć
akceptować je, a jednocześnie kontrolować formę choćby przejściowych problemów dotyczących
SONDAŻOWNIA
Spostrzeganie własnego stanu zdrowia przez nastolatki
w okresie póz
nego dorastania
Nastolatki w okresie póz
nego dorastania ujmujÄ… stan swego zdrowia
jako dobry i bardzo dobry (91% Polaków w wieku 15 24 lata i 82,8%
w wieku 25 34 lata). W ocenie tej nie odbiegają od młodzieży europej-
skiej. Zły lub taki sobie stan zdrowia deklaruje 8,8% Polaków w wieku
15 24 lata i 17,2% w wieku 25 34 lata.
Badania młodzieży uczącej się (do 18 roku życia), wskazują dodatkowo,
że różnice w ocenie stanu zdrowia zależne były od statusu rodziny i miej-
sca zamieszkania. Nastolatki z uboższych rodzin zdecydowanie gorzej
od pozostałych oceniają swoją kondycję somatyczną. Podobnie rzecz
przedstawia się w przypadku młodzieży zamieszkującej środowiska
o wysokim nasileniu problemów lokalnych. Budujący jest jednak fakt,
iż ogólna tendencja jest zdecydowanie lepsza niż w latach poprzednich.
Jednocześnie niepokojące są wyniki analiz, dotyczących zdrowia psy-
chicznego młodych ludzi. Niestety, rośnie populacja nastolatków, u któ-
rych obserwuje się podwyższony poziom stresu psychologicznego, zmę-
czenie i wyczerpanie oraz uczucie przygnębienia. Jeszcze kilka lat temu
symptomy te deklarowało 30 40% młodych ludzi, tymczasem obecnie
ponad 50% populacji uskarża się na tego rodzaju problemy w funkcjo-
nowaniu psychicznym. Skutkiem tego jest rosnąca liczba nastolatków
leczÄ…cych siÄ™ psychiatrycznie.
Na podstawie: Szafraniec, 2011.
35
regulacji emocjonalnej. Zasadniczo niemal każdy nie są w stanie zmniejszyć za pomocą innych
z nas w skrajnie trudnej sytuacji, a przy tym dozna- strategii zaradczych.
jąc intensywnych emocji, ujawnia różne stopnie
dezorganizacji zachowania, a czasem i myślenia. Obserwacje psychologów i psychoterapeutów,
Niepokój wywołują przede wszystkim sytuacje dotyczące regulacji emocji i samokontroli zacho-
istotnie przekraczające zasoby, konieczne do pora- wań pokazują, że wysoki poziom własnej skutecz-
dzenia sobie z sytuacją problemową. Jednak osoba ności i optymizmu wpływa pozytywnie na zacho-
dojrzała jest w stanie nawet w silnie stresujących wania asertywne, a zatem m.in. na umiejętność
warunkach kontrolować swoje emocje i działać odmawiania (w tym przyjmowania używek) oraz
konstruktywnie. Tymczasem młodzież w stadium panowanie nad agresją.
formowania tożsamości, choć stopniowo coraz
lepiej radzi sobie z napięciami, może ujawniać po- 3.5.Tożsamość seksualna
ważne problemy w tej sferze funkcjonowania.
Ważnym aspektem odkrywania swej tożsamości
W procesie panowania nad własnymi stana- jest identyfikacja z własną płcią. Dokonuje się ona
mi emocjonalnymi duże znaczenie mają wstyd na drodze refleksji nad tym, jak jednostka czuje
oraz poczucie winy (por. Oatley, Jenkins, 2003). się jako kobieta lub mężczyzna i czy doświadcze-
Najczęściej doświadczanie tych emocji powo- nie to jest zgodne z jej płcią biologiczną. Pociąga
duje, że jednostka stara się, aby nie powtarzać to za sobą akceptację albo nieakceptowanie sie-
wywołujących je zachowań. Doświadczanie bie, swej płciowości i ról społecznych wpisanych
wstydu czy też poczucia winy nie przesądza jed- w bycie kobietą lub mężczyzną.
noznacznie o uzyskaniu kontroli nad emocjami.
Tym samym nie zawsze wpływa ono na elimi- Wyróżnia się pięć wymiarów składających się na
nowanie reakcji agresywnych czy ograniczenie seksualność człowieka:
używania alkoholu. Jednocześnie sięganie po al-
kohol i inne używki staje się dla niektórych osób " tożsamość płciową czyli zgodność płci biolo-
sposobem radzenia sobie z napięciem, którego gicznej z poczuciem płci
TROCH
TEORII& granice, w których zawierają się akceptowane spo-
łecznie sposoby wyrażania emocji.
Kontrola emocjonalna w ujęciu Adama Frączka Poczucie kontroli emocjonalnej ulega osłabieniu
w sytuacjach poważnych zagrożeń. Nieprawid-
Kontrolowanie własnych stanów afektywnych łowości w zakresie kontrolowania stanów afek-
przez jednostkę staje się możliwe za sprawą so- tywnych mogą mieć postać kontroli nadmiernej,
cjalizacji procesów emocjonalnych, polegającej ograniczającej wyrażanie emocji i uczuć, względ-
na przechodzeniu od prostych do dojrzałych form nie deficytu kontroli, co sprzyja wybuchom inten-
wyrażania emocji (czyli od reakcji impulsywnych, sywnych emocji, nieadekwatnych do wywołują-
nieadekwatnych w swym natężeniu do siły bodz
- cych je bodz
ców.
ca, po reakcje wyważone emocjonalnie). Osoba
dorosła o dojrzałych strukturach osobowości zna Na podstawie: Frączek, 2002.
36
" orientację seksualną lub orientację na obiekt " brak dojrzałości heteroseksualnej
seksualny, czyli kobietę lub mężczyznę " nieprawidłowe postawy wychowawcze ro-
" zainteresowania seksualne, czyli koncentro- dziców nacechowane m.in. zakazami hete-
wanie się na obiektach szczególnej wrażli- roseksualnymi i/lub pozbawione wzorców
wości seksualnej w tym zakresie
" rolę płciową " ograniczone kontakty z płcią przeciwną.
" zachowania seksualne.
Jedną z możliwych form toż- Homoseksualizm młodzień-
Homoseksualizm
samości płciowej jest tożsa- czy nie przesądza jednak
młodzieńczy
mość homoseksualna. ostatecznie o tożsamości
płciowej. Bywa  podobnie
Mianem tym określa się emocjonalne
Najczęściej osoby homosek- jak biseksualizm  przejścio-
zaangażowanie i pociąg seksualny
sualne nie unikajÄ… kontak- wy, a jego z
ródła mogą tkwić
do osób tej samej płci i dotyczy
2 6% populacji. Jest to wielkość dość
tów z partnerami przeciwnej w większym stopniu w czyn-
stabilna, zbliżona dla przedstawicieli
płci. Dzieje się tak być może nikach społeczno-kulturo-
różnych kultur oraz okresów historii.
dlatego, iż odkrycie swej wych, aniżeli biologicznych
homoseksualnej tożsamości  typowych dla homosek-
Na podstawie: http://www.odwazciesie-
w okresie adolescencji może
mowic.pl/warto-wiedziec/slowniczek- sualizmu właściwego. Mimo
-waznych-pojec.
stać się powodem obniżenia jednak większego niż nie-
samooceny oraz poczucia gdyÅ› liberalizmu obyczajo-
własnej wartości czy nieść lęk przed społecznym wego, jest zjawiskiem niezwykle trudnym do za-
odrzuceniem. Tym samym kontakty heteroseksu- akceptowania przez młodych ludzi i ich rodziny.
alne bywają próbą zaprzeczania głębokim prag-
nieniom i usilnego podporządkowania się ocze- Dla okresu formowania tożsamości płciowej wy-
kiwaniom społecznym. soce niebezpieczny jest tak zwany pseudohomo-
Na rozwój i przejawianie się homoseksualizmu seksualizm, określany też jako homoseksualizm
ma wpływ wiele  często współwystępujących środowiskowy, zastępczy, rzekomy czy wtórny.
ze sobą  czynników, wśród których nie bez zna- Odnosi się on do zachowań osób heteroseksu-
czenia są przemiany cywilizacyjne, kulturowe alnych, które podejmują kontakty seksualne ze
i obyczajowe. Współcześnie jako najistotniejsze względów instrumentalnych, np.
wskazuje siÄ™: zarobkowych, w wyniku spe-
cyficznego zbiegu okolicz-
" poziom testosteronu w pierwszej połowie ności albo też
ciąży dla zaspokoje-
" pierwsze doświadczenia seksualne z osoba- nia ciekawości.
mi tej samej płci
" wpływy społeczne związane z funkcjono-
waniem specyficznych (np. artystycznych)
środowisk
37
21 23 lata - kobiety 22 23 lata - kobiety
12 lat 17 18 lat
19 21 lat - mężczyz
ni 21 24 lat a - mężczyz
ni
II faza: III faza:
I faza: IV faza:
pomieszana przyjmowanie
zaangażowanie
uwrażliwienie
identyfikacja identyfikacji
" jednostka " jednostka " jednostka " jednostka ak-
odczuwa dopuszcza definiuje siebie ceptuje siebie
rozbieżność myśl, że jest jako osobę
" otwiera siÄ™
między kultu- homoseksual- homoseksual-
na relacje
rowo zakłada- na, co budzi jej ną w wyniku
erotyczne
ną orientacją niepokój nawiązania
" buduje więzi
heteroseksual- kontaktów
" próbuje za-
emocjonalne
ną a własnymi z osobami
przeczać temu
z osobami ho-
emocjami o podobnej
m.in. przez
moseksualnymi
i potrzebami orientacji
eksperymenty
" szczerze
" doświadcza heteroseksual- " może jednak
ujawnia swojÄ…
spadku samo- ne i jednoczes- nadal unikać
orientacjÄ™
oceny, izoluje ne unikanie aktywności ho-
w kontaktach
się, ucieka zachowań moseksualnej
z osobami
w aktywność homoseksual- wskutek braku
najbliższymi
intelektualną nych pełnej akcep-
i artystycznÄ… tacji otoczenia
i własnej dla
swej orientacji
Rysunek 2. Model kształtowania się tożsamości homoseksualnej.
Na podstawie: Długołęcka, 2005.
Ze zjawiskiem pseudohomoseksualizmu wią- 3.6. Używki i narkotyki
że się też problem prostytucji homoseksual-
nej, która jest  szczególnie dla młodych ludzi
Jak twierdzÄ… znawcy problematyki  narkotyki
 z różnych powodów niebezpieczna. Może
spowszedniały, a ich przyjmowanie nie jest inter-
bowiem skutkować zagrożeniem chorobami
pretowane w kategoriach ekscesu. Nie jest jedno-
przenoszonymi drogą płciową (weneryczny- cześnie tematem tabu. Bez względu na pocho-
mi), nieść niebezpieczeństwo uwiedzenia,
dzenie czy pozycję zajmowaną w grupie, młodzi
zwiększa prawdopodobieństwo kontaktu ze
swobodnie mówią o swoich doświadczeniach
środowiskami przestępczymi, w tym zajmu- z narkotykami, mają wiedzę, jak je uzyskać, kto
jÄ…cymi siÄ™ np. handlem ludz
mi i pornografiÄ…,
z ich otoczenia i jakiego rodzaju używki stosuje.
oraz z osobami uzależnionymi i (lub) rozpo-
wszechniajÄ…cymi substancje psychoaktywne,
Podstawowe powody, dla których młodzi sięga-
może wreszcie stać się powodem marginaliza- ją po narkotyki, mają z jednej strony charakter
cji i izolacji społecznej.
wewnętrzny, jak np. potrzeba eksperymentowa-
38
SONDAŻOWNIA
Prostytucja w okresie adolescencji
Badania z 2007 roku pokazują, że w grupie 29 mężczyzn uprawiających pro-
stytucję homoseksualną osoby poniżej dwudziestego roku życia stanowiły
38%, a w wieku 20 30 lat aż 58%. Dowiedziono ponadto, że coraz więcej mło-
dych osób, zarówno homo- jak i heteroseksualnych, uważa prostytucję za for-
mÄ™  dorobienia sobie do kieszonkowego .
Podczas badań realizowanych w grupie 800 dziewcząt i chłopców w wieku
od 16 do 23 lat, blisko 3% ankietowanych przyznało, że uprawia nierząd za
pieniądze. Według badań większość prostytuujących się w okresie dorosłości
osób zaczynała pracę na ulicy i w agencjach towarzyskich, mając 17 lat. Coraz
częściej pojawiają się wśród nich osoby z  dobrych domów , z klasy średniej.
Co gorsze, podczas stosunków seksualnych nie stosują żadnych zabezpie-
czeń. Młodzi przyznają, że wyrzuty moralne związane z obranym stylem życia
zagłuszają alkoholem i narkotykami, dlatego też w niektórych przypadkach
prostytucja kończy się uzależnieniem.
W celu ochrony i wsparcia osób mających kontakt z prostytucją działa wiele
organizacji, z których najbardziej znane są:
" La Strada  Fundacja przeciwko Handlowi Ludzi i Niewolnictwu z siedzibÄ…
w Warszawie.
" Stowarzyszenie im. ks. Jana Schneidera  Misja dworcowa, Wrocław.
" Stowarzyszenie do Walki z Dziecięcą
ProstytucjÄ… i PornografiÄ… Pro-Ecpat,
Zielona Góra.
Na podstawie: Jędrzejko, 2008; Kurzępa, 2006.
39
nia, potrzeba przyjemnych doznań zmysłowych, nazywamy zażywanie środków odurzających czy
a z drugiej  zewnętrzny, np. w postaci popu- też pobudzających oraz halucynogennych. Uza-
laryzowanych przez kulturę masową wzorców leżnienie od wymienionych substancji wywołuje
zachowań. Współcześnie przyjmowanie narko- określone zjawiska psychiczne i (lub) somatycz-
tyków nie musi oznaczać  jak się często uważa ne, zmiany w zachowaniu i inne reakcje psychofi-
 desperacji czy buntu, a w wielu środowiskach zyczne. Sytuacja ta skłania jednostkę uzależnioną
młodzieżowych jest normą. Stąd też spotyka się do stałego bądz
okresowego przyjmowania tych
z przyzwoleniem, podobnie jak palenie papiero- środków w celu dostarczenia sobie określonych
sów i picie alkoholu, a same narkotyki traktowane wrażeń czy przeżyć. Wielu specjalistów z dziedzi-
są na równi z wymienionymi używkami. ny uzależnień jest zdania, że alkohol i papierosy
torują drogę innym używkom, m.in. marihuanie.
Tymczasem narkotyki to szkodliwe substancje Tymczasem rynek narkotykowy nieustannie siÄ™
o rozmaitym sposobie oddziaływania, od sty- rozwija i pojawiają się na nim nowe, silnie uzależ-
mulujÄ…cego do uspokajajÄ…cego. NarkomaniÄ… niajÄ…ce substancje.
CIEKAWOSTKA ludzi leków uspokajających i nasennych bez wska-
zań lekarskich. Wyniki badań z 2010 roku pokazują
Narkomania wśród nastolatków też, że spośród osób, które były w sklepie z dopa-
laczami, 40% dokonało tam zakupu, zaś 1% zakupy
Systematyczne badania CBOS (prowadzone od takie zrobiło przez Internet.
roku 1995 do 2005), diagnozujÄ…ce trendy w zakre-
sie stosowania narkotyków przez młodych ludzi, Na przyjmowanie narkotyków ma wpływ wiele
pokazują, że liczba nastolatków deklarujących czynników, a jednym z nich są wyniki nauki szkolnej.
przyjmowanie narkotyków systematycznie rosła. Okazuje się, że niskie osiągnięcia edukacyjne w więk-
Ponadto obniżał się wiek osób inicjujących kon- szym stopniu korelują z przyjmowaniem narkotyków
takt z substancjami psychoaktywnymi. Rok 2008 niż dobre wyniki w nauce. Im lepsze oceny deklaro-
przyniósł zahamowanie tej tendencji zarówno wali uczniowie, tym mniejszy został zarejestrowany
w grupie młodszej (15 16 lat), jak i starszej (18 19 poziom zażywania narkotyków. Co ciekawe, najniż-
lat) młodzieży. Ustalono ponadto, że do najbar- szy odsetek młodzieży deklarującej przyjmowanie
dziej rozpowszechnionych w naszym kraju nar- narkotyków odnotowano w największych miastach,
kotyków należą marihuana i amfetamina. W 2008 a jednocześnie ustalono, że czynnikiem chroniącym
roku 30% badanych uczniów w wieku 18 19 lat przed eksperymentowaniem z narkotykami jest
zażywało marihuanę, zaś 9%  amfetaminę. udział w praktykach religijnych. Co czwarty badany
Sondaże te wskazują ponadto, że polska młodzież nieuczestniczący w praktykach religijnych deklaro-
w porównaniu do innych krajów w mniejszym wał kontakt z narkotykami.
stopniu używa narkotyków. Niepokoi jednak
fakt, iż równocześnie zajmuje jedno z czołowych
Na podstawie: Malczewski. Strona internetowa: http://www.
miejsc, gdy chodzi o stosowanie przez młodych
narkomania.org.pl/autorzy-ksiazek/artur-malczewski
40
Szczególnie niebezpiecznym i szeroko ostatnio i leków. Kolejne niepokojące zjawisko polega na
dyskutowanym zjawiskiem jest kwestia przyjmo- zastępowaniu symptomów jednej formy zacho-
wania przez młodych ludzi tzw. dopalaczy. Wy- wania autodestrukcyjnego inną, np. picie alkoholu
stępują one w Internecie pod takimi nazwami, zastąpione zostaje uzależnieniem od leków psy-
jak:  sole kąpielowe ,  pożywka dla roślin ,  nawóz chotropowych.
roślinny ,  kadzidełka ,  do badań botanicznych ,
 chemikalia do badań . Ogól- Olbrzymie znaczenie dla
nie mówiąc, są to środki po- ujawniania zachowań proble-
budzające, a ich zażywanie mowych ma funkcjonowanie
Zachowania
zwiększa zwykłą fizjologicz- młodego człowieka w szkole.
ryzykowne
ną wydolność organizmu. Jakkolwiek czynniki ryzyka
Działają podobnie jak inne są częściowo specyficzne dla
Są to różne działania człowieka,
narkotyki, a w efekcie ich niosące wysokie ryzyko negatywnych określonego typu zachowań
konsekwencji zarówno dla jego
odstawienia pojawiają się ryzykownych, to uogólniając,
zdrowia fizycznego i psychicznego,
nastrój depresyjny, stany można powiedzieć, że praw-
jak i dla jego otoczenia społecznego.
lękowe, próby samobójcze dopodobieństwo ich wystą-
itp. Podobnie jak narkotyki pienia zwiększa się, gdy mło-
Na podstawie: Ostaszewski, 2003.
stwarzają więc one ryzyko dy człowiek:
uzależnienia, a ponadto sta-
nowią zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fi- " ma nawarstwiające się trudności w nauce
zycznego oraz szeroko pojmowanego rozwoju " cechuje siÄ™ niskÄ… motywacjÄ… do nauki
młodych ludzi. " ujawnia specyficzne trudności w nauce, spo-
wodowane deficytami rozwojowymi, jak np.
inteligencja poniżej normy, deficyt uwagi,
3.7. Inne zachowania ryzykowne
trudności w czytaniu
dla zdrowia
" nie ma odpowiednich nawyków i umiejętno-
ści związanych z pracą
Wśród najpoważniejszych i najczęstszych zacho-
" nie otrzymuje wystarczajÄ…cej pomocy w nauce
wań ryzykownych młodzieży wymienia się palenie
" doświadcza poczucia bezradności wobec
tytoniu, używanie alkoholu oraz innych środków
problemów związanych z nauką.
psychoaktywnych (narkotyków, leków), wczes-
ną aktywność seksualną, zachowania agresywne
Ryzyko ujawniania zachowań problemowych
i przestępcze, w tym kradzieże, porzucenie nauki,
wiąże się ponadto z funkcjonowaniem nastolatka
ucieczki z domu, stosowanie restrykcyjnych diet
w grupie rówieśniczej lub na jej uboczu bądz
poza
i korzystanie z Internetu.
niÄ…, przede wszystkim zaÅ› ma istotny zwiÄ…zek z:
Dodatkowym problemem jest to, iż zachowania
" brakiem umiejętności współżycia społecznego
ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują.
" brakiem integracji z zespołem klasowym lub
Dla przykładu: piciu alkoholu czy odurzaniu się
pozaszkolną grupą rówieśników
narkotykami towarzyszÄ… zazwyczaj zachowania
" negatywną presją grupy rówieśniczej, jak np.
agresywne i (lub) przestępcze oraz wczesna ak-
zachęcanie do stosowania używek, wczesnej
tywność seksualna; restrykcyjne diety idą często
inicjacji seksualnej, stosowania przemocy.
w parze z uzależnieniem od tytoniu, alkoholu
41
TROCH
TEORII... przez nią konkretnych działań, stwarzających
zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia, jak np.
Typy zachowań ryzykownych chodzenie po torach kolejowych w tunelu. Za-
chowaniom takim zwykle towarzyszy odczucie
Barent Walsh wyróżnia trzy podstawowe typy za- ekscytacji, wynikające ze świadomości igrania ze
chowań ryzykownych. Pierwszy z nich wiąże się śmiercią.
z ryzykiem sytuacyjnym i odnosi się do takich Trzeci typ to ryzyko seksualne, które występuje
zachowań, które same w sobie nie są ryzykowne, przy okazji zachowań seksualnych, niosących za-
jednak nabierają takiego znaczenia, gdy ujawniają grożenie zakażenia chorobami przenoszonymi
się w określonym kontekście, jak np. spacerowanie drogą płciową lub zajściem w niechcianą ciążę,
w nocy po niebezpiecznej dzielnicy. Dla tego typu jak np. uprawianie seksu z wieloma partnerami
aktywności kluczowe jest czasowe zawieszenie re- w krótkim czasie, bez stosowania zabezpieczeń,
alistycznego osądu sytuacji i niewłaściwe oszaco- w stanie odurzenia alkoholem lub narkotykami, co
wanie potencjalnego zagrożenia. skutkuje brakiem pamięci zdarzenia.
Drugi typ, niosący bezpośrednie fizyczne ryzyko
dla jednostki, zwiÄ…zany jest z podejmowaniem Na podstawie: Walsh, 2006.
Bez względu na jakość zachowań ryzykownych w formującą się tożsamość młodego człowie-
ujawnianych przez młodzież, istotne jest to, że ka. Po drugie, choć u ich podstaw leżeć mogą
 po pierwsze  zwłaszcza wobec braku alterna- problemy tożsamościowe, to wtórnie wpływają
tywnych sposobów radzenia sobie z problemami one na sposób rozwiązywania kryzysu okresu
oraz napięciem emocjonalnym, mogą one mieć dorastania, zakłócając funkcjonowanie jednostki
tendencję do utrwalania się, wpisując się trwale w dorosłym życiu.
NAJWAŻNIEJSZE...
1. Okres póz
nego dorastania, jakkolwiek na poziomie samokontroli, w tym także
kontroli emocji, cechuje się znaczącym postępem, to jednak nadal stanowi czas
dużej podatności na czynniki ryzyka oraz częstego ujawniania się zachowań
ryzykownych.
2. Ujawnianie się zachowań ryzykownych może mieć postać epizodów
o charakterze swoistych eksperymentów, charakterystycznych dla czasu
poszukiwania i konstruowania własnej tożsamości, niekiedy jednak
podlega silnemu utrwaleniu, zwłaszcza wówczas, gdy ma znaczenie wysoce
nagradzajÄ…ce.
3. Choć rola opiekunów w kształtowaniu postaw młodych ludzi nie jest już tak
znacząca, jak grupy rówieśniczej i kultury, jednakże w dużym stopniu to styl
sprawowania przez rodziców opieki w dzieciństwie decyduje o funkcjonowaniu
nastolatków w trudnym okresie dorastania i w przyszłości.
42
4.2. Dorosłość jako wydarzenie społeczne
Rozdział
Granice dorosłości mogą, na pierwszy rzut oka,
wydawać się łatwe do określenia. Na co dzień,
myśląc o różnych ludziach w naszym otoczeniu,
Brama do dorosłości. Póz
ne
możemy dość łatwo odpowiedzieć sobie na py-
dorastanie jako okres przejścia
tanie, czy ona/on jest osobą dorosłą, czy nie?
Jednak głębsze zastanowienie nad tą kwestią
4.1. Wprowadzenie, czyli o potrzebie
prowadzi do konieczności zapytania o kryteria,
patrzenia w przyszłość
na podstawie których przyznajemy komuś sta-
tus dorosłego.
W poprzednich rozdziałach, a także w tomie 5,
pt. Rozwój nastolatka. Wczesna faza dorastania,
Tradycyjnie uznaje się, że osoba dorosła to taka,
przedstawiliśmy kluczowe obszary zmian biolo- która pełni określone role charakterystyczne
gicznych, psychicznych i społecznych, jakie stają
dla tej grupy wiekowej. Można wśród nich wy-
się doświadczeniem nastolatków. Ze względu na
mienić: opuszczenie domu rodzinnego, zakoń-
znaczne nagromadzenie zmian, dokonujÄ…cych
czenie edukacji, rozpoczęcie pracy oraz zało-
się między 11 12 a 19 20 rokiem życia, jest to
żenie rodziny. Jest to ta kategoria wskaz
ników,
trudny, zdominowany przez różnorodne kryzysy
w przypadku których obserwuje się w ostatnich
etap życia. Nastolatki potrzebują w tym czasie
dekadach daleko idÄ…ce zmiany.
szczególnego wsparcia, nie tylko emocjonalne-
go, ale także intelektualnego i społecznego, aby
Na początku lat 90 średni wiek zawierania mał-
zbudować własną, indywidualną tożsamość.
żeństwa przez kobiety i mężczyzn w Polsce
wynosił odpowiednio 23 i 25 lat. Dziś kobiety
Na okres dorastania trzeba jednak patrzeć
wychodzą za mąż w wieku około 26 lat, a męż-
przez pryzmat całego życia człowieka. Jest to
czyz
ni  28 lat. Także średni wiek, w którym
bowiem ważny moment przejścia, ostateczne- kobieta rodzi dziś pierwsze dziecko, choć jest
go zamknięcia okresu dzieciństwa i wkrocze- nadal niższy niż w większości krajów Europy
nia w dorosłość. Jesteśmy przekonani, że nie
Zachodniej, wydłużył się w tym czasie o 4 lata
można efektywnie współpracować z osobami
i wynosi 26 27 lat. Dom rodzinny młodzi Polacy
w tym wieku, nie mając w pamięci celu, jakim
opuszczają średnio w wieku 28 29 lat.
jest przygotowanie ich do satysfakcjonujÄ…cego
i odpowiedzialnego funkcjonowania w świecie
Jako jedną z głównych przyczyn coraz póz
niej-
ludzi dorosłych. W rozdziale tym postaramy się
szego podejmowania ról dorosłości wskazuje
określić kryteria dorosłości, a więc zdefiniować
się upowszechnienie edukacji na poziomie wyż-
ten termin oraz przedstawić zarys tego, jak
szym, co sprawia, że młodzi ludzie nie mają dziś
o dorosłości myślą same nastolatki. Zaprezen- motywacji do podejmowania dorosłych zobo-
tujemy także główne wyzwania, na jakie powi- wiązań. W 1990 roku studiowało 10% młodych
nien być dziś przygotowany młody człowiek
Polaków w wieku 19 24 lata, natomiast w 2013
wkraczający w dorosłość.
roku  już 40% osób w tej grupie wiekowej.
43
Tabela 9
Zadania rozwojowe okresu dorastania i wczesnej dorosłości
Faza życia Zadania rozwojowe według roberta J. Havighursta
" budowanie bardziej dojrzałych związków z rówieśnikami obu płci
" osiąganie emocjonalnej niezależności od rodziców
Okres dorastania
" osiąganie bezpieczeństwa i niezależności ekonomicznej
(11/12 19/20 rok życia)
" wybór zawodu, ścieżki kariery zawodowej
" osiąganie społecznie odpowiedzialnego zachowania
" wybór partnera życiowego
" uczenie się życia z partnerem
" start w rolach rodzinnych
Okres wczesnej dorosłości
" zarzÄ…dzanie domem
(19/20 30/35 rok życia)
" start w karierze zawodowej
" wzięcie za siebie odpowiedzialności
" znalezienie odpowiedniej grupy towarzyskiej
Na podstawie: Brzezińska, 2000.
Sytuacja młodych ludzi w Polsce  czy szerzej: młodych ludzi, których nie stać na opuszczenie
w Europie Wschodniej  jest odmienna niż ich domu i zamieszkanie w swoim własnym gospo-
rówieśników w innych częściach kontynentu. darstwie domowym.
We wschodnioeuropejskim modelu wkraczania
w dorosłość duże znaczenie odgrywa rodzina Zmiany demograficzno-społeczne zaowocowa-
poszerzona. Młodzi ludzie ły tym, że z punktu widzenia
zamieszkują z rodzicami dłu- klasycznych wskaz
ników
żej niż mieszkańcy Europy  podejmowania bądz
nie
Orientacja
Północnej i Zachodniej oraz określonych ról społecz-
przyszłościowa
podobnie długo, jak miesz- nych  wkroczenie w doro-
kańcy Europy Południowej. słość odbywa się najczęściej
Wyraża zdolność do wyobrażenia
W Polsce założenie rodziny sobie własnej przyszłości, a także w drugiej połowie trzeciej
to, jak daleko naprzód wybiega
następuje o kilka lat wcześ- dekady życia albo nawet
jednostka, myśląc o swojej
niej niż wśród rówieśni- póz
niej (25 lat i więcej)
przyszłości. Stanowi istotny czynnik
motywujący do działania. W okresie
ków z innych części Europy, i wiąże się z dużym stresem.
póz
nego dorastania oraz wczesnej
a często także wcześniej niż Coraz lepiej widoczne odra-
dorosłości perspektywa czasowa
opuszczenie domu rodzin- orientacji przyszłościowej ulega czanie w czasie momentu
znacznemu wydłużeniu w stosunku
nego. Przedłużone pozosta- pojawienia się w doświad-
do wcześniejszych etapów życia.
wanie pod opieką rodziców czeniu młodych ludzi spo-
nie jest jednak uwarunko- łecznej dorosłości sprawia,
wane kulturowo, jak w Europie Południowej, że należy zwrócić uwagę także na inne wskaz
ni-
ale opiera się często na złej kondycji finansowej ki stawania się dorosłym.
44
FINLANDIA
WIELKA BRYTANIA
Współczynnik skolaryzacji netto
Współczynnik skolaryzacji netto
edukacji wyższej
edukacji wyższej
(poniżej 30 roku życia): 43%
(poniżej 30 roku życia): 35%
Åšredni wiek opuszczenia domu
Åšredni wiek opuszczenia domu
rodzinnego: 22 23 lata
rodzinnego: 24 25 lat
Åšredni wiek zawarcia pierwszego
Åšredni wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa: 30 32 lata
małżeństwa: 30 32 lata
LITWA
Åšredni wiek urodzenia pierwszego
Åšredni wiek urodzenia pierwszego
dziecka: 28 lat
dziecka: 28 lat
Współczynnik skolaryzacji netto
edukacji wyższej
(poniżej 30 roku życia): 33%
Åšredni wiek opuszczenia domu
rodzinnego: 28 29 lat
Åšredni wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa: 25 27 lat
Åšredni wiek urodzenia pierwszego
dziecka: 27 lat
POLSKA
Współczynnik skolaryzacji netto
edukacji wyższej
(poniżej 30 roku życia): 42%
Åšredni wiek opuszczenia domu
rodzinnego: 28 30 lat
Åšredni wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa: 25 27 lat
Åšredni wiek urodzenia pierwszego
dziecka: 26 lat
NIEMCY
Współczynnik skolaryzacji netto
edukacji wyższej
(poniżej 30 roku życia): 42%
Åšredni wiek opuszczenia domu
rodzinnego: 24 25 lat
Åšredni wiek zawarcia pierwszego
małżeństwa: 29 32 lata
Åšredni wiek urodzenia pierwszego
dziecka: 29 lat
HISZPANIA WA
OCHY
Współczynnik skolaryzacji netto edukacji wyższej Współczynnik skolaryzacji netto edukacji wyższej
(poniżej 30 roku życia): 30% (poniżej 30 roku życia): 32%
Åšredni wiek opuszczenia domu rodzinnego: 28 29 lat Åšredni wiek opuszczenia domu rodzinnego: 29 31 lat
Średni wiek zawarcia pierwszego małżeństwa: 28 30 lat Średni wiek zawarcia pierwszego małżeństwa: 30 33 lata
Åšredni wiek urodzenia pierwszego dziecka: 30 lat Åšredni wiek urodzenia pierwszego dziecka: 30 lat
Rysunek 3. Współczynnik skolaryzacji i wiek podjęcia ról związanych z życiem rodzinnym w wybranych krajach UE.
Na podstawie: Piotrowski, 2013.
45
pozytywnej relacji z otoczeniem, gdyż  bycie do-
4.3. Dorosłość jako stan umysłu
rosłym jest dla młodzieży ważnym elementem
Obok zaangażowania w wypełnianie społecz- codziennego doświadczenia. Rozmowy na ten
temat mogą także być czynnikiem motywującym
nych ról okresu dorosłości, jednym z kryteriów
nastolatka do wybiegania myślą w przyszłość
dorosłości może być tzw. subiektywna dorosłość,
i stawiania samemu sobie
czyli przekonanie młodych
odległych celów, pomagając
ludzi na temat tego, czy oni
Dojrzałość
w rozwoju bliższej i dalszej
sami  we własnym odczu-
orientacji przyszłościowej.
ciu  osiągnęli już dorosłość.
Wyraża się w zdolności do budowania
W świetle coraz bardziej
relacji społecznych, opartych
Dorosłość bywa także trakto-
skomplikowanej sytuacji
na odpowiedzialności i szacunku
oraz zdolności do autonomicznego
wana jako posiadanie pew-
osób wkraczających w do-
realizowania zamierzeń zgodnie
nych cech, uznawanych za
rosłość, związanej między
z własnymi celami.
kluczowe dla bycia dorosłym.
innymi z trudnościami z po-
Nie chodzi więc jedynie o to,
dejmowaniem ról dorosłości,
czy młody człowiek ma się za dorosłego, ale także
także nabieranie przekonania o własnej dorosłości,
o to, czy posiada kompetencje człowieka dorosłe-
co jest istotnym elementem tożsamości człowieka
go. Zaliczyć do nich można:
dorosłego, ulega sporym zmianom.
" gotowość do zawarcia małżeństwa: w świetle
Zarówno nastolatki, jak i osoby zbliżające się do
trzydziestego roku życia, które jeszcze kilkadzie- coraz powszechniejszej akceptacji dla związ-
ków nieformalnych wskaz
nik ten może tracić
siąt lat temu uznano by za w pełni dorosłe, często
same się tak nie postrzegają. Bardzo często stwier- na znaczeniu
" zdolność do budowania trwałych i bliskich
dzają one, że są dorosłe w pewnych obszarach,
związków intymnych z innymi ludz
mi,
ale w innych jeszcze nie. Dowodzi to, że
opartych na szacunku i odpowie-
w umysłach ludzi dorosłość jest ter-
dzialności
minem złożonym, wieloaspektowym.
" autonomię i niezależność,
Osiągnięcie statusu osoby dorosłej
charakteryzujÄ…ce siÄ™ samodziel-
jest mniej lub bardziej świadomym
nym podejmowaniem decyzji
celem każdej osoby mającej dwa-
i emocjonalną niezależnością
dzieścia kilka lat.
od rodziców.
Warto już na etapie póz
nego
Bycie dorosłym to w tym rozu-
dorastania rozmawiać o tym
mieniu posiadanie kompetencji
z nastolatkiem, poznać jego
psychicznych, które wpływają na
opiniÄ™ na temat tego, czym
budowanie dojrzałych relacji spo-
jest dorosłość, jak on ją rozumie.
Å‚ecznych.
Może to być element budowania
46
Z BADAC
... w tych czterech grupach. Jakie wyniki uzyskano?
Poczucie dorosłości kształtowało się w następują-
Czy podjęcie społecznych ról dorosłości cy sposób: grupy 1 i 3 < grupa 2 < grupa 4. Najwyż-
wystarczy, aby poczuć się dorosłym? sze poczucie dorosłości zaobserwowano w grupie
osób, które realizowały dużą liczbę ról dorosłości
W jednym z badań prowadzonych w Polsce i były w wysokim stopniu dojrzałe psychicznie. Był
w 2010 roku, w których udział wzięło 358 osób to wynik, którego należało oczekiwać. Okazało się
w wieku od 18 do 30 lat, sprawdzano, jaki jest również, że poczucie dorosłości osób, które reali-
poziom poczucia dorosłości w grupach osób zowały równie dużą (jak w grupie 4) liczbę ról do-
różniących się liczbą realizowanych ról dorosłości rosłości, ale odznaczały się niską dojrzałością, było
oraz dojrzałością. Wzięto pod uwagę pięć ról do- niewielkie. Pod tym względem osoby te nie różniły
rosłości: zakończenie edukacji, pracę na pełnym się od o 6 lat młodszych osób z grupy 1, co wię-
etacie, opuszczenie domu rodzinnego, posiada- cej, ich poczucie dorosłości było niższe niż wśród
nie partnera, posiadanie dzieci. W zakres pojęcia osób, które realizowały mało ról dorosłości, ale za
dojrzałości wchodziła autonomia w codziennym to były w wysokim stopniu dojrzałe psychicznie
funkcjonowaniu i gotowość do tworzenia bli- (grupa 2).
skich związków intymnych.
Co uzyskane wyniki mówią na temat
Wyróżniono 4 grupy osób: wkraczania w dorosłość?
1. niedojrzali niedorośli: niska dojrzałość Samo w sobie podjęcie ról dorosłości nie stanowi
i mała liczba ról dorosłości (średni wiek: 20 lat) dla młodych ludzi wystarczającego bodz
ca, aby
2. dojrzali niedorośli: wysoka dojrzałość i mała czuć się dorosłymi. Żeby rozwój przebiegał pra-
liczba ról dorosłości (średni wiek: 20 lat) widłowo, uzyskanie wysokiego stopnia dojrzałości
3. niedojrzali dorośli: niska dojrzałość i duża powinno poprzedzać podjęcie ról dorosłości albo,
liczba ról dorosłości (średni wiek: 26 lat) z drugiej strony, podjęcie ról dorosłości powinno
4. dojrzali dorośli: wysoka dojrzałość i duża przyczynić się do rozwoju dojrzałości. Jeśli sytu-
liczba ról dorosłości (średni wiek: 26 lat). acja taka nie występuje, to realizowanie ról doro-
słości może raczej utrudniać niż wspierać rozwój
Jak widać, wśród badanych występowały dwie grupy młodych dorosłych.
osób młodszych, przeciętnie około dwudziestolet-
nich, i dwie grupy osób starszych, przeciętnie około
Na podstawie: Piotrowski, K., Brzezińska, A. i Pietrzak, J. (2013).
Four statuses of adulthood: Adult roles, psychosocial maturity,
dwudziestosześcioletnich. Kolejnym krokiem bada-
and identity formation in emerging adulthood. Health Psycho-
czy było sprawdzenie, jakie jest poczucie dorosłości
logy Report, 1, 52 62.
47
Duże znaczenie, przywiązywane do tych dwóch
4.4. Hierarchia wartości i obraz
obszarów, może być również sporym obciąże-
przyszłości w umysłach nastolatków
niem dla młodych ludzi wkraczających w doro-
słość, gdyż, zwłaszcza na początku wczesnej do-
Jak wskazujÄ… badania, w ostatnich dekadach
rosłości, mogą one wchodzić ze sobą w konflikt.
zmienił się sposób, w jaki młodzież postrzega
Nastolatki pytane o kwestiÄ™
świat i swoją w nim rolę.
pogodzenia w przyszłości
Zarówno w latach 70, jak
kwestii rozwoju indywidual-
i współcześnie (badania
Myślenie
nej kariery zawodowej oraz
z 2008 roku), polskie dzie-
postformalne
życia rodzinnego najczęś-
więtnastolatki na pytanie:
ciej sądzą, że nie będą miały
 Co jest w życiu ważne? bar-
Jest to sposób myślenia
charakterystyczny dla osób dorosłych. z tym większych trudności.
dzo często odpowiadały, że
Wyraża się w dobrym radzeniu sobie
Jednak wraz z wiekiem opi-
jest to udane życie rodzinne.
z realnymi, codziennymi sytuacjami.
nia ta ulega zmianie. Trzy-
W 1976 roku była to najistot-
Dorośli nie są już tak radykalni
i rygorystyczni w postrzeganiu świata
dziestolatkowie częściej
niejsza kwestia, dalece waż-
i wartości jak nastolatki. W większym
twierdzą, że trudno jest im
niejsza niż inne.
stopniu potrafią uwzględniać
różnorodne perspektywy w analizie zdecydować, czy poświęcać
danej sytuacji i radzić sobie
siÄ™ raczej pracy, czy rodzi-
Obecnie młodzież równie
ze współwystępowaniem wzajemnie
nie albo czy ważniejsze jest
wysoko jak udane życie ro- sprzecznych bądz
przeciwstawnych
argumentów.
inwestowanie w lepsze wy-
dzinne ocenia: posiadanie
kształcenie czy zarabianie
interesujÄ…cej pracy, przyjaz
Å„,
dużych pieniędzy. Opinie te
dobre wykształcenie i pre-
mogą wskazywać na zmianę, jaka dokonuje się
stiż. Współcześni młodzi ludzie są grupą znacznie
bardziej skoncentrowaną na zaspokajaniu indy- na przestrzeni tych 10 lat życia, tj. między okre-
widualnych potrzeb i aspiracji, w tym tych zwią- sem dorastania a trzydziestym rokiem życia.
Nastolatki, nie mając na ogół konkretnych do-
zanych ze statusem społecznym i zamożnością.
świadczeń, uważają, że dorosłość będzie łatwa
Dodatkową kwestią odróżniającą współczesną
młodzież od pokolenia lat 70 jest także to, że wię- w obsłudze. Dopiero z czasem obraz ten staje
siÄ™ bardziej realistyczny i wielowymiarowy.
cej obszarów wskazuje ona jako istotne, co może
być wskaz
nikiem, że jest to pokolenie znacznie
bardziej dynamiczne i różnobarwne. Młodzi lu- Myśląc o swojej przyszłości, nastolatki przykładają
dużą wagę do dalszego kształcenia. Choć w ostat-
dzie dostrzegają wokół siebie duże spektrum
nich latach obserwuje siÄ™ niewielki spadek aspi-
spraw, które mają dla nich wartość i o które warto
racji edukacyjnych, zwiÄ…zany prawdopodobnie
się starać i zabiegać.
z tym, że lepsze wykształcenie przestaje gwaran-
tować zdobycie dobrze płatnej pracy, oraz wzrost
Uogólniając, wartości te można sprowadzić do
popularności zasadniczego i średniego kształcenia
dwóch głównych kategorii:
zawodowego (szkoły zawodowe i technika), to na-
dal znaczna większość młodzieży, nawet 60 70%,
1. wartości społeczne: rodzina, przyjaz
Å„
planuje uzyskanie wykształcenia wyższego (licen-
2. wartości zawodowe: wykształcenie, ciekawa
cjat lub magisterium).
i dobrze płatna praca.
48
Główną zaletą edukacji, w ocenie młodzie- głębokich zmian, dokonujących się na wielu po-
ży, jest jednak jej przewidywany pozytywny lach. Działania wtedy podejmowane wiążą się
wpływ na póz
niejszą aktywność zawodową, z uzyskiwaniem kolejnych stopni wykształcenia
pozwalający uzyskać satysfakcjonującą pozycję po ukończeniu szkoły zawodowej lub średniej
społeczną związaną z wysokimi dochodami  oraz ze zdobywaniem pierwszych doświadczeń
przepustkę do szczęśliwej dorosłości. Ta przewi- zawodowych, które będą owocować dopiero
dywana przez nastolatki ścieżka życia pozwala w kolejnych latach. Pod koniec tego okresu,
im, w znacznej większości, zakładać, że będą czyli pod koniec trzeciej dekady życia, więk-
mieli lepsze warunki życia, niż mieli ich rodzice szość ludzi ma już stosunkowo dobrze okre-
i dziadkowie. ślone cele życiowe i podejmuje decyzje, mają-
ce względnie trwałe skutki dla ich aktualnego
4.5. Na co nastolatek powinien być i przyszłego funkcjonowania. Ale zanim do tego
przygotowany, wkraczając w dorosłość? dojdzie, młodzi ludzie muszą dokonać integracji
wszystkich dotychczasowych doświadczeń oraz
Dla milionów młodych ludzi żyjących współ- nauczyć się samodzielnie z nich korzystać, pla-
cześnie, głównie w kręgu cywilizacji zachodniej, nując własne działania i realizując osobiste, ale
okres między 18 a 29 30 rokiem życia to czas i społeczne cele.
Z BADAC
... dorosłość, w każdej grupie wiekowej, znalazły się:
(1) branie odpowiedzialności za konsekwencje
Najważniejsze wskaz
niki dorosłości w ocenie własnych działań oraz (2) niezależność finanso-
Polaków w różnym wieku wa i zdolność do finansowego wsparcia rodziny.
Wśród ról społecznych okresu dorosłości najczęś-
Jedno z badań prowadzonych w Polsce poświę- ciej wymieniano posiadanie pracy jako kluczowe
cone było analizie tego, jakie są najważniejsze do osiągnięcia statusu osoby dorosłej, ale nie było
wskaz
niki dorosłości. Zebrano opinie trzech grup to tak ważne jak kryteria wymienione wcześniej.
osób w różnym wieku: (1) 40 uczniów drugiej kla-
sy gimnazjum (średni wiek: 15 lat), (2) 30 uczniów O czym świadczą te wyniki? O tym, że w opinii
drugiej klasy szkoły średniej (średni wiek: 18 lat), (3) Polaków w różnym wieku dorosły to osoba posia-
31 osób dorosłych, w wieku od 37 do 56 lat (śred- dająca pewne podmiotowe, psychologiczne kom-
ni wiek: 42 lata). Przedstawiciele wszystkich grup petencje. Tradycyjne wskaz
niki dorosłości  role
wiekowych byli dość zgodni co do najważniej- społeczne  mają mniejsze znaczenie.
szych wskaz
ników dorosłości.
Na podstawie: Gurba, E. (2008). The attributes of adulthood
recognized by adolescents and adults. Polish Psychological Bul-
letin, 39, 129 137.
Wśród najważniejszych kategorii określających
49
Tabela 10
Dorastanie, wyłaniająca się dorosłość i wczesna dorosłość
Okres dorastania Wyłaniająca się dorosłość Wczesna dorosłość
(11/12 19/20 lat) (19/20 25/30 lat) (25/30 40/45 lat)
nie uważają się za dorosłych
uważają się
lub uważają się za dorosłych uważają się za dorosłych tylko w pewnych obszarach
za dorosłych
tylko w pewnych obszarach
znaczne zróżnicowanie aktywności edukacyjnej:
" studia stacjonarne lub niestacjonarne
nauka w szkole gimnazjalnej
" Å‚Ä…czenie edukacji i pracy nie uczÄ… siÄ™
lub ponadgimnazjalnej
" zmiany kierunku studiów
" studiowanie kilku kierunków
znaczne zróżnicowanie sytuacji mieszkaniowej:
" mieszkanie z rodzicami
zamieszkiwanie samodzielnie
zamieszkiwanie z rodzicami " mieszkanie z grupą rówieśników
lub z partnerem
" wynajmowanie pokoju/mieszkania
" czasowe powroty do domu rodzinnego
znaczne zróżnicowanie aktywności zawodowej:
" praca na część etatu
pełnoetatowa praca
brak aktywności zawodowej " umowy czasowe
zawodowa
" częsta zmiana pracodawcy
" wolontariat
znaczne zróżnicowanie sytuacji rodzinnej:
" w tej samej grupie rówieśników znajdują się osoby
brak dzieci, brak małżonka, posiadające i nieposiadające dzieci posiadanie dzieci, posiadanie
pierwsze związki intymne " osoby, które zawarły lub nie zawarły związku małżonka
małżeńskiego
" wolne zwiÄ…zki
Na podstawie: Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. Ameri-
can Psychologist, 55, 469 480.
Pomimo zróżnicowania osób w okresie póz
ne- Podczas gdy praca w okresie dorastania ma nie-
go dorastania, z punktu widzenia wskaz
ników wiele wspólnego z przyszłą karierą zawodową i jest
dorosłości nastolatki to grupa dość jednorodna. raczej ciekawym, najczęściej wakacyjnym doświad-
Nie uważają się za całkowicie dorosłych, wciąż czeniem, to na etapie wyłaniającej się dorosłości,
są zależni (chociażby finansowo) od rodziców, jakkolwiek cechującej się dużą zmiennością miejsc
mieszkają z rodzicami, nie pracują, bardzo pracy, jej form i stanowisk, praca ma doprowadzić
rzadko zakładają w tym okresie rodzinę. Jeśli jednostkę do jakiegoś mniej lub bardziej określone-
z kolei przyjrzymy siÄ™ trzydziestolatkom, to za- go celu w postaci samorealizacji na gruncie zawo-
uważymy coś wręcz przeciwnego. Są to osoby dowym, będącym z kolei domeną okresu wczesnej
uważające się za dorosłe i również na gruncie dorosłości. Wyłaniający się dorośli traktują pracę
podejmowania ról dorosłości najczęściej mogą bardziej poważnie niż dorastający, wiedząc, że sta-
być za takie uznane. Faza przejściowa, nazywa- nowi ona przygotowanie do aktywności zawodo-
na czasami wyłaniającą się dorosłością to czas wej w okresie dorosłości, ale wciąż nie uznają jej za
niepewności, zmiany i zdobywania pierwszych cel sam w sobie, a raczej traktują ją jako środek pro-
szlifów w dorosłości. wadzący do celu ulokowanego w przyszłości.
50
DO ZAPAMI
TANIA...
Przedłużone dorastanie
Choć wyłaniający się dorośli to osoby, które zarówno potocznie, jak i prawnie uznawane
są za dorosłych, dziś nadal potrzebują wsparcia innych, najczęściej rodziców, ale również
pracodawców i nauczycieli, którzy powinni zrozumieć, że dwudziestokilkulatek nie
zawsze będzie osobą tak  dorosłą , jak to  za moich czasów bywało.
Warto pamiętać, że okres dorastania, traktowany szeroko, jako faza przejścia między
dzieciństwem a dorosłością, jest wytworem sytuacji społeczno-ekonomicznej. W czasie
rewolucji przemysłowej pełnoetatowa praca dziecka w wieku 15 lat była czymś
naturalnym. Okres dorastania w tamtej rzeczywistości trwał o wiele krócej, nawet
porównując to do przebiegu dorastania pokolenia rodziców dzisiejszych dwudziesto-
i trzydziestolatków.
Wzrost złożoności rzeczywistości społecznej, coraz silniejsza potrzeba specjalizacji
w przebiegu kariery zawodowej i coraz większe możliwości zaspokajania własnych,
pozazawodowych zainteresowań sprawiają, że kontekst rozwoju młodzieży
wkraczającej obecnie w dorosłość jest dziś zupełnie inny i znacznie bardziej
zróżnicowany niż kiedyś.
Przejście do społeczeństwa opartego na wiedzy zyka w okresie wyłaniającej się dorosłości, wzma-
zmieniło i rozciągnęło w czasie trajektorie roz- gając u nastolatków wkraczających w dorosłość
wojowe całej rzeszy młodych ludzi. Dodatkowo poczucie niepewności i utrudniając im budowa-
okres wyłaniającej się dorosłości coraz częściej nie wizji własnej przyszłości. Efektem są trudności
bywa polem kolejnego, po okresie dorastania, w rozwoju dojrzałości i poczucia dorosłości oraz
kryzysu rozwojowego. W tym wcześniejszym samorealizacji w rolach dorosłości, czyli osłabio-
okresie życia kryzys i związany z nim kluczowy ne są podstawy kształtowania się tożsamości.
konflikt zaznaczał się przede wszystkim na grun-
cie relacji nastolatek rodzice (konflikt pokoleń), Z tego powodu szczególnego znaczenia nabiera
w okresie wyłaniającej się dorosłości młody czło- posiadanie takich kompetencji psychospołecz-
wiek coraz częściej wchodzi w konflikt z syste- nych, które pozwolą młodemu człowiekowi na
mem społecznym, stojącym na drodze do zaspo- realizowanie swoich planów, mimo trudnych wa-
kojenia jego aspiracji. runków zewnętrznych, czyli:
Znaczne bezrobocie lub zatrudnianie poniżej 1. umiejętność dążenia do stawiania i realizacji
kwalifikacji, niskie zarobki niepozwalające na celów odległych w czasie
samodzielność finansową, umowy  śmieciowe , 2. zdolność adaptacji do różnorodnych i zmien-
wysokie ceny mieszkań  są to te cechy systemu, nych, a czasem prawie nieprzewidywalnych
które stanowią najważniejsze chyba czynniki ry- warunków życia.
51
Okres dzieciństwa Okres dorastania Okres dorosłości
1 10 lat 11 19/20 lat 20 35/40 lat
EKSPLORACJA ZobowiÄ…zanie Eksploracja ZOBOWI
ZANIE
pierwsze
zwiÄ…zki,
role
pierwsze
dorosłości
doświadczenia
zawodowe
" kompetencje poznawcze
" samoocena
" inicjatywa
" relacje z rodzicami
" stosunek do innych ludzi
" stosunek do nauki i pracy
Wiek
Rysunek 4. Dzieciństwo, dorastanie, dorosłość.
DO ZAPAMI
TANIA...
Poczucie własnej skuteczności
Jest ono jedną z kluczowych kompetencji rozwijających się przez całe życie, która
z całą mocą ujawnia się w okresie wkraczania w dorosłość. Można je definiować
jako zbiór przekonań i oczekiwań, dotyczących podejmowanych przez człowieka
aktywności. Wysokie poczucie skuteczności wiąże się z przekonaniem jednostki,
że potrafi samodzielnie radzić sobie z różnego typu problemami. Im wyższe
poczucie skuteczności, tym większa wytrwałość w dążeniu do celu, mniejszy lęk
przed porażką i większe zadowolenia z życia.
52
kompetencji
Rozwój bazowych
czucie
wizja
o
p
szłości
osłości
y
z
dor
pr
załość
onomia
dojr
aut
Są to kompetencje, których nabywanie trwa chciał. Posiadanie bogatych i  co ważne  zróżni-
przez całe życie. Jakość wkraczania w dorosłość cowanych zasobów, wewnętrznych lub związa-
i natężenie osobistych, emocjonalnych trudności nych ze wsparciem innych osób, stanowi klucz do
na tym polu trzeba traktować jako efekt przebie- sprawnego radzenia sobie na tym etapie życia.
gu całego dotychczasowego procesu rozwoju 
od okresu dzieciństwa. Dorastanie to czas dający nastolatkom możliwość eks-
plorowania swojego otoczenia, różnych stylów życia,
4.6. Dzieciństwo  dorastanie  dorosłość: własnych planów na przyszłość. Takie zachowania są
kluczowe zmiany w tym okresie normalne i warto wręcz zachęcać do
nich. Tylko ktoś mający bogate i zróżnicowane do-
Ocena prawidłowości przebiegu i efektów procesu świadczenia będzie umiał w przyszłości zdecydować,
rozwoju człowieka, niezależnie od etapu życia, w ja- jak chce, a jak nie chce żyć. Dorastanie to pierwszy krok
kim się on znajduje, wymaga przyjęcia perspektywy w dorosłość. W tym okresie pojawia się silna potrzeba
rozwojowej. Tutaj koncentrujemy siÄ™ przede wszyst- autonomii, potrzeba zredefiniowania swoich dotych-
kim na etapie dorastania, ale żeby ocenić jakość roz- czasowych relacji z rodzicami w kierunku partnerstwa,
woju nastolatka, a zwłaszcza chcąc na jego rozwój pojawiają się pierwsze doświadczenia w relacjach in-
oddziaływać, konieczne jest umieszczenie tego okre- tymnych, a nierzadko także pierwsze, głównie waka-
su życia w kontekście pozostałych etapów rozwoju. cyjne doświadczenia zawodowe.
Autorzy tomów 1 4 tej serii przedstawili rozwój dzie- Warto zwrócić uwagę, że są to typowe rodzaje ak-
cka w trakcie pierwszych 10 lat jego życia. W tym tywności osób dorosłych, choć w okresie dorastania
czasie dziecko nabywa podstawowe kompetencje przyjmują one jeszcze wstępne, niedojrzałe formy.
poznawcze, emocjonalne i społeczne, które będą Jednak to właśnie na tym etapie życia dorosłość za-
stanowiły jego zasoby, wykorzystywane potem czyna kiełkować (nastolatki nie uważają się za dzieci),
przez całe życie. W trakcie tych lat intensywnie rozwi- a przebieg tego rozwoju znajdzie swoje odzwier-
ja się także relacja dziecka z rodzicami, która powinna ciedlenie w jakości rozwoju w okresie dorosłości.
być najważniejszym czynnikiem ochronnym dla nie-
go. Mówiąc obrazowo, można stwierdzić, że rodzice Początki wczesnej dorosłości, które powyżej określono
w trakcie tych pierwszych 10 lat powinni stać się dla jako wyłaniającą się dorosłość, to w pewnej mierze
dziecka bezpieczną bazą wypadową, do której moż- przedłużenie dorastania. Podobieństwa między
na powracać, aby święcić triumfy po sukcesie i zna- tymi fazami dotyczą niewielkiej liczby trwałych de-
lez
ć ukojenie po porażce. cyzji dotyczących dalszego życia. Zmienia się jednak
stopień zaangażowania w realizowanie ról dorosło-
Niski lub wysoki poziom różnych kompetencji po- ści. Początek wczesnej dorosłości nie polega jedy-
znawczo-emocjonalno-społecznych oraz dobre lub nie na eksperymentowaniu. Młodzi ludzie próbują
złe relacje z rodzicami to punkt wyjścia do rozwoju stworzyć sobie warunki do autonomicznego, doro-
w okresie dorastania. Etap dorastania to, zwłaszcza słego funkcjonowania. Ponieważ jednak współcześ-
w pierwszych latach, czas wielkiego rozprosze- nie wymaga to minimum kilku lat, to często dopiero
nia i czasami równie wielkiego zagubienia. Nagłe około 30 roku życia młody człowiek osiąga punkt,
zmiany własnego ciała i wyglądu, myślenia i emocji w którym staje się dorosłym na każdym z wymienio-
utrudniają nastolatkowi orientację w zakresie tego, nych w rozdziale 4.2. wymiarów (poza wiekowym,
czego się od niego oczekuje oraz czego on sam by który jest określony prawnie). Warto o tym pamiętać!
53
DO ZAPAMI
TANIA...
Jak można definiować dorosłość?
1. Kryterium wiekowe: osoba dorosła to taka, która osiągnęła określony wiek, np.
18 lat.
2. Kryterium społeczne: realizowanie ról okresu dorosłości  osoba dorosła posiada
pracę, prowadzi samodzielne gospodarstwo domowe, założyła rodzinę.
3. Kryterium subiektywne: poczucie dorosłości  osoba dorosła to taka, która
czuje się dorosła.
4. Kryterium dojrzałości: posiadanie kompetencji osoby dorosłej  osoba dorosła
radzi sobie samodzielnie, bierze odpowiedzialność za własne działania, potrafi
opiekować się innymi.
NAJWAŻNIEJSZE&
1. Dorosłość może być rozumiana zarówno jako realizowanie określonych ról
społecznych, jak i przez pryzmat posiadanych kompetencji psychicznych
i społecznych.
2. W efekcie zmian społeczno-ekonomicznych, jakie miały miejsce w ostatnich
dekadach, okres wkraczania w dorosłość wydłużył się o około 5 10 lat. Stanie
się dorosłym, również we własnych oczach, zajmuje młodym ludziom niemal
całą trzecią dekadę życia.
3. Między 19 20 a 30 rokiem życia intensywnie rozwija się poczucie
samodzielności, zdolność do budowania związków intymnych, kształtuje się
wizja własnej przyszłości, w której bardzo ważne miejsce zajmuje kwestia
rozwoju zawodowego.
4. Przebieg wkraczania w dorosłość uwarunkowany jest doświadczeniami
wcześniejszych okresów życia: kompetencjami społeczno-emocjonalnymi
kształtującymi się od wczesnego dzieciństwa, przebiegiem rozwoju poczucia
autonomii, pierwszymi doświadczeniami w odgrywaniu dorosłych ról,
zdobytymi w okresie dorastania.
54
sto domagają się traktowania ich przez rodziców
w sposób partnerski. W relacjach rówieśniczych,
Zakończenie
obok wciąż dużego znaczenia grupy, coraz waż-
niejsze stajÄ… siÄ™ relacje w parach, w tym zwiÄ…z-
ki intymne, zwiÄ…zane z przebywaniem sam na
Okres dorastania jest często ujmowany jako je- sam, z kontaktami seksualnymi, dzieleniem się
prywatnymi, osobistymi informacjami. O ile
den etap w rozwoju człowieka, trwający od chwili
wczesna faza dorastania charakteryzuje siÄ™ prze-
rozpoczęcia dojrzewania biologicznego (około
de wszystkim nasileniem eksperymentowania
10 11 lat), aż do końca drugiej dekady życia (do
i eksploracji, to w fazie póz
nego dorastania co-
około 18 20 lat). Choć faktycznie można zauważyć
raz wyraz
niejsze stają się podjęte zobowiązania,
pewną ciągłość i odrębność okresu dorastania od
związane przede wszystkim ze ścieżką kształce-
czasu dzieciństwa i dorosłości, to także w trakcie
nia i rozwojem zawodowym.
tych 8 10 lat można wyróżnić charakterystyczne,
szczegółowe etapy.
Nastawienie osób w okresie póz
nego dorastania
W tomie 5 podkreślano, że rozpoczęcie dojrze- na przyszłość oraz początki realizowania doro-
słych ról i zobowiązań wymagają jednak nadal
wania płciowego jest z
ródłem wielu głębokich
asysty ze strony rodziców oraz nauczycieli czy in-
zmian w myśleniu, emocjonalności i zachowaniu
nastolatka. Ten kilkuletni okres, nazywany wczes- nych dorosłych. Budowanie systemu oczekiwań
nym dorastaniem, jest zdominowany przez roz- na przyszłość, ważnego składnika tożsamości
osób dorastających i wkraczających w dorosłość,
proszenie tożsamości, niestabilność emocjonalną,
jest efektem doświadczeń, przekazów kulturo-
koncentrację na  tu i teraz . W okresie póz
nego
wych, ale także interakcji i rozmów z najbliższy-
dorastania zachodzi z kolei proces stabilizowania
mi. Zdobywanie, przykładowo, pierwszych do-
funkcjonowania psychiki, emocji i zachowania.
świadczeń zawodowych także może wymagać
Można powiedzieć, że nastolatki w póz
nej fazie
dorastania stają się bardziej dojrzałe, a więc bar- wsparcia, czasami porady lub poważnej rozmo-
wy. Obraz dorosłości, jaki posiadają starsze nasto-
dziej odpowiedzialne, samodzielne, niezależne
latki, jest między innymi efektem takich właśnie
emocjonalnie od innych. Oczywiście, droga do
kontaktów.
stanu, który określilibyśmy jako  pełna dojrzałość ,
jest wciąż przed nimi.
Dotyczy to także nauczycieli, którzy w ramach
różnorodnych lekcji i zajęć, zarówno dydaktycz-
W kręgu kultury zachodniej ani piętnastolatek, ani
osiemnastolatek nie są najczęściej osobami w peł- nych, jak i wychowawczych, mogą angażować
ni dorosłymi i same również się za takie nie uwa- młodzież w dyskusje na temat przyszłości, doro-
słości, odpowiedzialności, tym samym pomaga-
żają. Niemniej póz
ne dorastanie to okres w życiu,
jąc im w budowaniu obrazu siebie jako dorosłe-
kiedy zarówno  dojrzałość , jak i  dorosłość stają się
już niemal namacalne. Nastolatki oczekują i czę- go członka społeczeństwa.
55
Tabela 11
Zadania rozwojowe, potrzeby i warunki ich zaspokajania w okresie póz
nego dorastania
Kluczowe zadania rozwojowe i potrzeby nastolatka
Warunki zaspokajania
podstawowych potrzeb
Rozwój indywidualny Relacje społeczne
" rodzice pełniący funkcję
doradców
" wzmacnianie emocjonalnej
" akceptacja własnego wyglądu
niezależności od rodziców,
" rodzice zostawiajÄ…cy
" osiągnięcie zdolności
przejawiajÄ…cej siÄ™ w coraz
nastolatkowi możliwość
do regulacji emocji
mniejszym zabieganiu
podejmowania autonomicznych
o ich akceptację i bliskość
decyzji dotyczÄ…cych kwestii
" postępująca rezygnacja
dla niego istotnych
z zachowań ryzykownych
" rozwijanie zdolności
i antyspołecznych
do budowania związków
" partnerstwo w relacji
w grupie rówieśniczej
z rodzicami
" sprawne operowanie regułami
logiki formalnej
" rozwijanie zdolności
" zróżnicowane oferty
do wchodzenia w bliskie,
członkostwa w grupach
" myślenie abstrakcyjne
intymne zwiÄ…zki zwiÄ…zane
rówieśniczych
" zmniejszenie nastawienia z bliskością fizyczną
" zróżnicowane oferty dotyczące
na  tu i teraz na rzecz przyjęcia i odbywaniem stosunków
ról społecznych
perspektywy przyszłościowej seksualnych
" posiadanie bliskich relacji
" utworzenie systemu " wchodzenie w relacje
z przynajmniej jednym
realistycznych planów społeczne jako autonomiczny
rówieśnikiem
na przyszłość wraz podmiot interakcji
z oczekiwanym sposobem
" system społeczny oferujący
" wyrażanie własnego zdania
ich realizacji
pomoc w podejmowaniu
" zaufanie we własne
ról okresu dorosłości:
" budowanie tożsamości
możliwości
systemy stypendialne,
osoby dorosłej poprzez
wymiany uczniowskie
rozpoznawanie siebie jako
" realizacja osobistych
i studenckie, dostępność
członka społeczności osób
zamierzeń w świecie
kredytów mieszkaniowych,
dorosłych
społecznym
przeciwdziałanie bezrobociu
młodzieży
56
Ania Brzezińska, 19 lat, MAMA Filip Starzec, 18 lat, POSTAĆ
Ola ZajÄ…c, 19 lat, ARLEKIN
57
Warto przeczytać...
1. Bardziejewska, M. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać 7. Piotrowski, K. (2013). Tożsamość osobista w okresie wkra-
potencjał nastolatków? W: A. I. Brzezińska (red.), Psycho- czania w dorosłość. Sytuacja młodych osób z ruchowym
logiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia roz- ograniczeniem sprawności i ich sprawnych rówieśników.
wojowa (s. 345 377). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Wielichowo: Wydawnictwo TIPI.
Psychologiczne.
8. Wojciechowska, J. (2008). Jak być sobą wśród kolegów?
2. Bardziejewska, M., Brzezińska, A. i Hejmanowski, Sz. (2004). Trudne rozmowy z nastolatkiem. Warszawa: WSiP.
Osiągnięcia i zagrożenia dla rozwoju młodzieży w okresie
9. Wycisk, J. i Ziółkowska, B. (2009). Młodzież przeciwko sobie.
dorastania. W: A. Brzezińska i E. Hornowska (red.), Dzieci
Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia  jak pomóc na-
i młodzież wobec agresji i przemocy (s. 91 106). Warszawa:
stolatkom w szkole. Warszawa: Wydawnictwo DIFIN.
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
10. Ziółkowska, B. (2005). Anoreksja od A do Z. Poradnik dla
3. Brzezińska, A. I. i Piotrowski, K. (2010). Formowanie się
nauczycieli i wychowawców. Warszawa: Wydawnictwo
tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworze-
Naukowe Scholar.
nia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16(2),
11. Ziółkowska, B. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać
265 274.
ryzyko i jak pomagać? W: A. I. Brzezińska (red.), Psycho-
4. Mroczkowska, D. i Ziółkowska, B. (2011). Bulimia od A do
logiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia roz-
Z. Kompendium wiedzy dla rodziców, nauczycieli i wycho-
wojowa (s. 379 422). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
wawców. Warszawa: Wydawnictwo DIFIN.
Psychologiczne.
5. Mroczkowska, D. i Ziółkowska, B. i Cwojdzińska, A. (2007).
12. Ziółkowska, B. i Weber, M. (2011). Piękno w okresie dojrze-
Zaburzenia odżywiania. Poradnik dla rodziców i bliskich.
wania. Spostrzeganie własnego ciała i prewencja zaburzeń
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
łaknienia w środowisku szkolnym. Warszawa: Wydawni-
6. Oleś, P. (2011). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: ctwo DIFIN.
Wydawnictwo Naukowe PWN.
58
Korzystano z...
1. Bardziejewska, M. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać 12. Jędrzejko, P. (2008). Nastolatki zagrożone wykluczeniem
potencjał nastolatków? W: A. Brzezińska (red.), Psycholo- społecznym - ich marzenia, postawy i zachowania oraz
giczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia roz- środowisko, w którym dorastają. Warszawa: Urząd Miasta
wojowa (s. 345 377). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Stołecznego Warszawy.
Psychologiczne.
13. Kurzępa, J. (2006). Falochron. Zintegrowany program pro-
2. Bardziejewska, M., Brzezińska, A. i Hejmanowski, Sz. (2004). filaktyki wczesnej wobec zachowań ryzykownych dzieci
Osiągnięcia i zagrożenia dla rozwoju młodzieży w okresie i młodzieży. Wrocław, bd.
dorastania. W: A. Brzezińska i E. Hornowska (red.), Dzieci
14. Oatley, K. i Jenkins, J. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa:
i młodzież wobec agresji i przemocy (s. 91 106). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wydawnictwo Naukowe Scholar.
15. Obuchowska, I. (2005). Adolescencja. W: B. Harwas-Na-
3. Biliński, P., Jabłoński, P. i Jędrzejko, M. (2011). Narkotyki
pierała i J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka
i dopalacze. Zjawisko, zagrożenia, profilaktyka. Warszawa:
(t. 2). Charakterystyka okresów życia człowieka (s. 163 201).
Główny Inspektorat Sanitarny Mazowieckiego Centrum
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Profilaktyki Uzależnień, Oficyna Wydawnicza ASPRAJR.
16. Oleszkowicz, A. i Senejko, A. (2011). Dorastanie. W: J.
4. Boyd, D. i Bee, H. (2008). Psychologia rozwoju człowieka.
Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik
Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
akademicki (s. 259 286). Warszawa: Wydawnictwo
5. Bradshaw, J. (1994). Zrozumieć rodzinę. Warszawa: Instytut Naukowe PWN.
Psychologii Zdrowia i Trzez
wości.
17. Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania
6. Brzezińska, A. I. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. substancji psychoaktywnych. Warszawa: Wydawnictwo
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Naukowe Scholar.
7. Brzezińska, A. I., Appelt, K. i Ziółkowska, B. (2008). Psy- 18. Pals, J. L. (1999). Identity consolidation in early adulthood:
chologia rozwoju człowieka. W: J. Strelau i D. Doliński relations with ego resiliency, the context of marriage and
(red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 95 292). personality change. Journal of Personality, 67(2), 295 329.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
19. Piaget, J. (2006). Studia z psychologii dziecka. Warszawa:
8. Długołęcka, A. (2005). Kształtowanie się tożsamości osób Wydawnictwo Naukowe PWN.
homoseksualnych. W: K. Slany, B. Kowalska i M. Åšmietana
20. Roediger, H. L. III, Rushton, J. P., Capaldi, E. D. i Paris, S. G.
(red.), Homoseksualizm, perspektywa interdyscyplinarna
(1984). Psychology. Boston: Little and Brown Company.
(s. 54 74). Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
21. Szafraniec, K. (2011) MÅ‚odzi 2011. Raport  Zdrowie i za-
9. Dylak, A. (2002). Związki intymne a tożsamość
chowania młodzieży. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady
psychospołeczna w okresie dorosłości. W: A. Brzezińska,
Ministrów.
K. Appelt i J. Wojciechowska (red.), Szanse i zagrożenia
22. Tischner, J. (2013). WiÄ…zania nadziei. W: Przewodnik Kul-
rozwoju w okresie dorosłości (s. 85 110). Poznań:
turalny. Bezpłatny dodatek do: Nięzbędnik inteligenta.
Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
O mózgu, 8 14.
10. FrÄ…czek, A. (2002). Agresja interpersonalna: opis i analiza
23. Walsh, B. W. (2006). Treating self-injury: a practical guide.
z perspektywy psychologii społecznej. W: A
. Jurasz-
New York: Guilford Press.
Dudzik (red.), Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści
24. Witkowski, L. (2000). Rozwój i tożsamość w cyklu życia.
i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 43 55). Warszawa:
Studium koncepcji Erika H. Eriksona. Toruń: Wydawnictwo
Wydawnictwo Sic!
WIT-GRAF.
11. Strona internetowa: http://www.odwazciesiemowic.pl/
25. Wolański, N. (2005). Rozwój biologiczny człowieka. Warsza-
warto-wiedziec/slowniczek-waznych-pojec
wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
59
Zuzanna ZajÄ…c, 18 lat, MASKA
Agata Starzec, 16 lat, WILLA MODERNISTYCZNA
60
Piotr Mielcarek, 20 lat, PAW
Ania Brzezińska, 17 lat, SZKATUA
KA
61
Niezbędnik Dobrego Nauczyciela
Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska
Seria I. Rozwój w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
Rozwój dziecka. Wczesne dzieciństwo dr Magdalena Czub
Rozwój dziecka. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
Rozwój dziecka. Wczesny wiek szkolny mgr Anna Kamza
mgr Małgorzata Rękosiewicz
Rozwój dziecka. Środkowy wiek szkolny
mgr Paweł Jankowski
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Wczesna faza dorastania dr Beata Ziółkowska
dr Julita Wojciechowska
dr Konrad Piotrowski
Rozwój nastolatka. Póz
na faza dorastania dr Julita Wojciechowska
dr Beata Ziółkowska
Seria II. Opieka i wychowanie w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Maria Ledzińska, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego
dr Karolina Appelt
Opieka i wychowanie. Wczesne dzieciństwo
mgr Monika Mielcarek
Opieka i wychowanie. Wiek przedszkolny dr Joanna Matejczuk
dr Sławomir Jabłoński
Opieka i wychowanie. Wczesny wiek szkolny
mgr Aleksandra Ratajczyk
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Åšrodkowy wiek szkolny
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Wczesna faza dorastania
dr Ewa Lemańska-Lewandowska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Opieka i wychowanie. Póz
na faza dorastania
dr Małgorzata Wiśniewska
62
Seria III. Edukacja w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Kwieciński, Wydział Nauk Pedagogicznych
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
mgr Aleksandra Kram
Wczesna edukacja dziecka
mgr Monika Mielcarek
mgr Marta Molińska
Edukacja przedszkolna
mgr Aleksandra Ratajczyk
Edukacja wczesnoszkolna dr Barbara Murawska
prof. dr hab. Ewa Filipiak
Edukacja szkolna: środkowy wiek szkolny
mgr Joanna Szymczak
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Wczesna faza dorastania mgr Adam Mroczkowski
Edukacja szkolna i pozaszkolna. prof. dr hab. Ewa Filipiak
Póz
na faza dorastania mgr Goretta Siadak
Seria IV. Monitorowanie rozwoju w okresie dzieciństwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Monika Mielcarek
Wczesne dzieciństwo mgr Aleksandra Ratajczyk
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Ratajczyk
Wiek przedszkolny mgr Monika Mielcarek
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Wczesny wiek szkolny mgr Aleksandra Kram
Rozpoznanie zasobów dziecka i środowiska rozwoju. mgr Małgorzata Rękosiewicz
Środkowy wiek szkolny mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Aleksandra Kram
Wczesna faza dorastania mgr Marta Molińska
Rozpoznanie zasobów nastolatka i środowiska rozwoju. mgr Marta Molińska
Póz
na faza dorastania mgr Aleksandra Kram
63
notatki
64
Instytut Badań Edukacyjnych
Głównym zadaniem Instytutu jest prowadzenie badań, analiz i prac
przydatnych w rozwoju polityki i praktyki edukacyjnej.
Instytut zatrudnia ponad 150 badaczy zajmujÄ…cych siÄ™ edukacjÄ… 
pedagogów, socjologów, psychologów, ekonomistów, politologów
i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych  wybitnych specjalistów
w swoich dziedzinach, o różnorakich doświadczeniach zawodowych,
które obejmują, oprócz badań naukowych, także pracę dydaktyczną,
doświadczenie w administracji publicznej czy działalność w organizacjach
pozarzÄ…dowych.
Instytut w Polsce uczestniczy w realizacji międzynarodowych projektów
badawczych, w tym PIAAC, PISA, TALIS, ESLC, SHARE, TIMSS i PIRLS, oraz
projektów systemowych współfinansowanych przez Unię Europejską ze
środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. [phone] | [e-mail] | www.ibe.edu.pl
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.