Preparaty roślinne
i ich znaczenie
dla wÄ…troby
Janusz Ciok
Składniki ziołowe są stosowane od tysięcy lat dla utrzymania
zdrowia lub jego poprawy. IstniejÄ… udokumentowane wiado-
mości, że w Chinach i Indiach były już zażywane co najmniej
4 tysiące lat temu. Wówczas to pojawiły się receptury specjal-
nie dla leczenia chorób wątroby.
Preparaty roślinne są popularne na całym świecie w le-
czeniu chorób wątroby lub poprawy jej funkcjonowania.
Ale należy podkreślić, że nie zostały one oficjalnie zaak-
ceptowane przez międzynarodowe towarzystwa naukowe.
Wpływa na ten fakt wiele przyczyn, do których należy mię-
dzy innymi: niepełna standaryzacja składników roślinnych
w oferowanych preparatach oraz trudności w identyfikowa-
niu ich aktywnych składników. Niewiele danych pochodzi
z randomizowanych badań klinicznych i niewiele wiadomo
o aspektach toksykologicznych stosowania tych leków.
Na rynku polskim i międzynarodowym dostępnych jest wiele
preparatów przeznaczonych do leczenia czy zapobiegania cho-
robom wątroby lub dla zapewnienia jej prawidłowej pracy. Nie-
8
84
4
które są zarejestrowane jako leki roślinne, ale wiele preparatów
klasyfikuje siÄ™ jako suplementy diety.
Najbardziej popularnymi preparatami ziołowymi są specy-
fiki pochodzące z następujących gatunków roślin: liściokwiat
(Phyllanthus speciosus), ostropest plamisty (Sylibum maria-
num), lukrecja (Glycyrrhiza glabra) oraz kilka mieszanek zio-
Å‚owych.
W niniejszym rozdziale omówiono tylko te składniki, które
mogą wpływać na funkcje komórek wątroby. Natomiast pomi-
nięto suplementy o innym oddziaływaniu, w tym składniki ma-
jące przede wszystkim działanie żółciotwórcze i żółciopędne.
Preparaty ziołowe
Ostropest (Sylibum marianum) jest najlepiej poznaną rośliną
stosowaną w zaburzeniach funkcji wątroby. Już Pliniusz Starszy
w 77 r. n.e. pisał, że ostropest jest  wyśmienitym remedium dla
pobudzania wydzielania żółci . W XVII wieku Culpeper opi-
sywał jego skuteczność w usuwaniu przeszkód w pracy wątroby
i śledziony. Ostropest rośnie na terenie południowej Europy,
jest rośliną jedno- lub dwuletnią. W przeszłości jego młode li-
ście były traktowane jako żywność. Owoce ostropestu bywają
stosowane do produkcji herbat ziołowych.
Aktywnym składnikiem ostropestu jest lipofilny ekstrakt
otrzymany z ziaren rośliny, na który składają się trzy substancje
należące do grupy flawonolignin, noszące nazwę sylimaryny. Są
to sylibilina (ok. 50%), sylichristyna (ok. 25%) oraz sylidiani-
na (ok. 25%). Z rośliny wyekstrahowano również wiele innych
składników, w tym kwercetynę, sylimoninę, sylandrynę, 3-deok-
syflawony, ²-sitosterol, apigeninÄ™, taksyfolinÄ™ oraz izosylibinÄ™.
Około 20 30% składu stanowią białka i oleje roślinne. Najwięk-
8
85
5
sze ilości sylimaryny znajdują się w owocach rośliny, ale znaczną
jej zawartość stwierdza się również w liściach i nasionach.
Terminów ostropest i sylimaryna często używa się zamiennie.
Sylimaryna nie rozpuszcza siÄ™ w wodzie, jest stosowana doust-
nie, zwykle w postaci kapsułek zawierających wystandaryzo-
waną ilość czynnego składnika, zazwyczaj 70 80%. W jelitach
wchłania się od 23 do 47% podanej dawki. Wydalana jest głów-
nie z żółcią, ale w niewielkich ilościach również przez nerki.
Sylimaryna posiada silne własności antyoksydacyjne, a za-
tem zmniejsza wytwarzanie wolnych rodników tlenowych oraz
peroksydację lipidów. Wykazano, że wpływa na spowolnienie
procesu włóknienia wątroby. Przez blokowanie wiązania się
wielu toksyn z receptorami zlokalizowanymi w błonie komór-
kowej hepatocytów ma działanie antytoksyczne. W badaniach
prowadzonych na zwierzątach laboratoryjnych stwierdzono, że
sylimaryna zmniejsza uszkodzenie wÄ…troby po ekspozycji na ta-
kie szkodliwe czynniki, jak czterochlorek węgla, acetaminofen,
przeładowanie żelazem, niedotlenienie oraz zatrucie mucho-
morem sromotnikowym (Amanita phalloides).
Sylimaryna hamuje aktywacjÄ™ TNF-Ä… i zmniejsza nasilenie
efektu cytotoksycznego indukowanego przez TNF-ą, co może
być istotne w leczeniu choroby alkoholowej wątroby, niealko-
holowym stłuszczeniu wątroby i toksycznym uszkodzeniu wą-
troby. W badaniach laboratoryjnych sylimaryna chroni wÄ…trobÄ™
przed uszkodzeniem wywołanym mechanizmami związanymi
z aktywacją limfocytów T i zwiększa wydzielanie interleukiny-
-10, która jest cytokiną przeciwzapalną. Zmniejsza transforma-
cję komórek gwiaz
dzistych w fibroblasty, co może przyczyniać
się do hamowania włóknienia wątroby.
Wyniki kilku badań sugerują, że sylimaryna ma działanie
przeciwzapalne. Reguluje wydzielanie takich mediatorów reak-
cji zapalnej, jak interleukina-6, i antagonista-5 receptora inter-
8
86
6
leukiny-1. Zwiększa proliferację limfocytów i wydzielanie inter-
feronu gamma oraz interleukiny-4 w sposób zależny liniowo od
zastosowanej dawki.
W praktyce klinicznej sylimaryna bywa stosowana
przede wszystkim w leczeniu alkoholowego uszkodzenia
wątroby, uszkodzenia wywołanego przez inne substancje
toksyczne oraz w ostrym i przewlekłym zapaleniu wątroby.
Niestety, odczuwa się brak klinicznych badań kontrolowa-
nych z odpowiednio dużą liczbą badanych osób. Korzystny
efekt sylimaryny stwierdzono przy jej stosowaniu przez śred-
nio 41 miesiÄ™cy w dawce 3 × 140 mg/d u chorych z etanolowÄ…
marskością wątroby, zwłaszcza we wczesnym stadium choroby.
Natomiast w innym badaniu, w którym u 200 chorych z alko-
holowÄ… marskoÅ›ciÄ… wÄ…troby stosowano 3 × dziennie 150 mg
sylimaryny (niektórzy mieli ponadto wirusowe zapalenie wą-
troby typu C), nie wykazano żadnej poprawy. Wskazuje się,
że dotychczas przeprowadzone badania miały poważne man-
kamenty, na przykład dużą liczbę chorych, którzy nie dotrwali
do końca badania lub mieli przerwy w przyjmowaniu leku. Nie
prowadzono dotychczas prac, które oceniałyby, czy stosowa-
nie sylimaryny zmniejsza toksyczny wpływ etanolu na wątrobę
u osób nadużywających alkoholu.
Wyniki badań in vitro oraz badań prowadzonych na zwierzę-
tach laboratoryjnych przemawiają za możliwym działaniem syli-
maryny w zmniejszaniu ryzyka powstawania niektórych chorób
nowotworowych, w tym raka piersi, raka prostaty, raka skóry,
raka jelita grubego i raka pęcherza moczowego. Obecnie trwa-
ją badania kliniczne, które, jak należy się spodziewać, przyniosą
więcej informacji na temat praktycznego znaczenia tego efektu.
8
87
7
 Badano również działanie sylimaryny w leczeniu zatrucia mu-
chomorem sromotnikowym. Muchomor sromotnikowy zawiera
dwa rodzaje toksyn: fallotoksyny (falloidyna, falloina, fallizyna,
fallicydyna) oraz amatoksyny (amanityna, amanina, amanullina).
Główną toksyną odpowiedzialną za zatrucie organizmu po spoży-
ciu muchomora sromotnikowego jest amanityna. W ciÄ…gu 5 12 go-
dzin po zjedzeniu muchomora dochodzi do nudności i wymiotów
oraz gwałtownej biegunki, co może prowadzić do odwodnienia, hi-
powolemii i hipoglikemii. Sylimaryna hamuje wiÄ…zanie toksyn mu-
chomora z receptorami błony komórkowej hepatocytów i przery-
wa jelitowo-wątrobowe krążenie toksyn. Zastosowanie sylimaryny
w leczeniu zatrucia u ludzi było wielokrotnie opisywane, ale należy
przyznać, że najobszerniejszy opublikowany materiał dotyczył za-
ledwie 18 chorych. Efekty są trudne do oceny również dlatego, że
w żadnym przypadku nie stosowano sylimaryny jako jedynego spo-
sobu leczenia. Zazwyczaj była ona dodawana do standardowego
leczenia, gdy nie przynosiło ono spodziewanych efektów. Ponadto
w opublikowanych badaniach stosowano przede wszystkim prepa-
rat dożylny, który jest trudno osiągalny.
Podsumowując istniejące dane kliniczne, można stwierdzić,
że sylimaryna znajduje zastosowanie w następujących zabu-
rzeniach i schorzeniach (w nawiasach podano stopień wiary-
godności danych naukowych: A  dane silnie przemawiające za
stosowaniem, B  dane dość wyraz
nie przemawiajÄ…ce za stoso-
waniem, C  dane niejednoznaczne, D  dane dość silnie prze-
mawiajÄ…ce przeciwko stosowaniu, E  dane silnie przemawiajÄ…-
ce przeciwko stosowaniu):
Przewlekłe zapalenie wątroby pochodzenia wirusowego lub
etanolowego  kilka badań potwierdziło poprawę parame-
trów biochemicznych czynności wątroby (zazwyczaj obniże-
nie aktywności aminotransferaz). Zazwyczaj były to badania
8
88
8
prowadzone na małej grupie chorych i często niedoskonałe
metodologicznie (B).
Marskość wątroby  w wielu badaniach potwierdzono dobry
efekt kliniczny (mniej powikłań, przedłużenie życia chorym)
oraz morfologiczny (poprawa obrazu histopatologicznego).
Do większości badań zgłaszane są jednak zastrzeżenia meto-
dologiczne (B).
Ostre zapalenie wÄ…troby  wyniki nie sÄ… jednoznaczne, za-
tem ostropestu nie zaleca się stosować w ostrym zapaleniu
wÄ…troby (C).
Zatrucie muchomorem sromotnikowym  wyniki kilku badań
prowadzonych na zwierzętach sugerują korzystne efekty po-
dawania sylimaryny. Dane dotyczÄ…ce ludzi odnoszÄ… siÄ™ do po-
jedynczych przypadków i niektóre z nich są obiecujące. Nadal
jednak brakuje pełnego potwierdzenia klinicznego (C).
Zmniejszenie ryzyka chorób nowotworowych  nieliczne wyniki
badań laboratoryjnych sugerują, że sylimaryna może hamować
wzrost komórek raka piersi, prostaty i szyjki macicy w hodow-
lach tkankowych. Opublikowano jeden opis przypadku klinicz-
nego donoszÄ…cy o poprawie klinicznej u chorego z pierwotnym
rakiem wÄ…troby. Dotychczasowe dane sÄ… zbyt skÄ…pe, aby zale-
cać stosowanie ostropestu w takich wskazaniach (C).
Cukrzyca (u chorych z marskością wątroby)  w kilku bada-
niach z małą liczbą uczestników stwierdzono poprawę kon-
troli glikemii u chorych z marskością wątroby i jednocześnie
cukrzycą. Jednak te dowody uważane są wciąż za niewystar-
czajÄ…ce (C).
Zaburzenia gospodarki lipidowej  wyniki badań laborato-
ryjnych oraz prowadzonych na zwierzętach sugerują, że sto-
sowanie ostropestu może obniżać stężenie cholesterolu we
krwi, ale wyniki badań klinicznych nie są jednoznaczne. Nie-
zbędne jest przeprowadzenie dalszych badań (C).
8
89
9
 Uszkodzenie wątroby przez leki i toksyny  większość badań
wykazuje braki metodologiczne. Dlatego dowody naukowe
uważa się za niewystarczające (C).
Sylimaryna jest dobrze tolerowana przy stosowaniu śred-
nich dawek. W dużych dawkach (pow. 1500 mg/d) spotyka się
przypadki biegunki. Notowano pojedyncze przypadki wysypki
skórnej jako objaw alergii na sylimarynę. Opisano kilka przy-
padków wstrząsu anafilaktycznego po zastosowaniu tabletek
lub wypiciu herbaty ziołowej zawierającej ostropest. Niekiedy
występuje także dyskomfort w nadbrzuszu, bóle głowy i świąd
skóry. Bardzo rzadko opisywano bóle stawów, utratę łaknienia,
zgagÄ™ i zaburzenia potencji.
Teoretycznie ostropest może przyczyniać się do wy-
stąpienia stanów hipoglikemii u chorych na cukrzycę, ale
w praktyce nie opisano takich sytuacji.
W przeszłości ostropest był stosowany jako środek poprawia-
jÄ…cy laktacjÄ™, a opublikowane przypadki stosowania u kobiet
w ciąży i karmiących nie opisują objawów niepożądanych. Dane
te należy jednak traktować jako niepełne. Sylimaryna formal-
nie nie jest zalecana dzieciom (chociaż epizodyczne doniesienia
opisujÄ… jej dobrÄ… tolerancjÄ™ przez dzieci).
Ostropest uprawiany na glebach intensywnie sztucznie nawo-
żonych może zawierać w liściach znaczne ilości azotanów. Nie
opisywano przypadków interakcji ostropestu z lekami, chociaż
teoretycznie, hamujÄ…c ²-glukuronidazÄ™ bakteryjnÄ…, może on
zmniejszać skuteczność działania niektórych leków, np. doust-
nych leków antykoncepcyjnych. Sylimaryna blokuje również
cytochrom P450 i może teoretycznie nasilać stężenie leków me-
tabolizowanych na tej drodze.
9
90
0
Obecnie trwają lepiej niż poprzednio zaplanowane wielo-
ośrodkowe badania kliniczne, które zapewne pozwolą na lepsze
określenie znaczenia sylimaryny w prawidłowym funkcjonowa-
niu wÄ…troby.
Lukrecja gładka. Korzeń lukrecji gładkiej (Glycyrrhiza gla-
bra) zawiera saponiny trójterpenowe (12 15%), których głów-
nym przedstawicielem jest glicyrryzyna (sole potasowe i wap-
niowe kwasu glicyrryzynowego), izoflawony (likwirytygenina
i jej 4´-O-glukozyd likwirytyna, chalkon izolikwirytygeniny i jej
4´-O-glukozyd izolikwirytyna), kumaryny (herniaryna, likuma-
ryna, umbeliferon), fitosterole (stygmasterol i ²-sytosterol), cu-
krowce (mannitol, glukoza, skrobia, sacharoza), garbniki, tłusz-
czowce, kwasy (likwirowy, jabłkowy), witamina C, aminokwasy,
olejek eteryczny, gorycze, żywice i sole mineralne. Aktywnym
składnikiem jest glicyryzyna.
Lukrecja jako roślina lecznicza jest stosowana w państwach
śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie już od ponad 500 lat.
Była stosowana m.in. w leczeniu zimnicy, owrzodzeń trawiennych,
zapalenia gardła i oskrzeli oraz w leczeniu zapalenia wątroby.
Glicyryzyna ma silne własności przeciwzapalne. Hamuje ak-
tywność limfocytów T typu helper oraz cytotoksyczność związaną
z TNF-Ä…. Stymuluje endogennÄ… produkcjÄ™ interferonu oraz stabi-
lizuje błony komórkowe, co uniemożliwia wirusom zapalenia wą-
troby przedostać się do środka komórki. Ponadto wykazuje dzia-
łanie antyoksydacyjne i hamuje peroksydację lipidów. Badania
kliniczne z użyciem glicyryzyny dotyczyły przede wszystkim lecze-
nia przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu C, zwłasz-
cza u chorych, którzy nie reagowali na leczenie interferonem lub
z
le tolerowali to leczenie. Interpretacja wyników jest dość trud-
na, ponieważ badania obejmowały zazwyczaj małą liczbę uczest-
ników, miały ograniczenia metodologiczne, dotyczyły pacjentów
z różnymi rozpoznaniami, a punkty końcowe były w różny sposób
9
91
1
definiowane. W badaniu japońskim stosowano dożylnie preparat
glicyryzyny (80 mg/d) wraz z glicynÄ… i cysteinÄ… u chorych z po-
twierdzonym histologicznie aktywnym przewlekłym zapaleniem
wÄ…troby. Po miesiÄ…cu leczenia w grupie badanej stwierdzono
obniżenie aktywności aminotransferaz o około 40%. U chorych
z przewlekłym wirusowym zapaleniem wątroby typu C, którzy nie
reagowali na stosowanie interferonu, stwierdzono poprawÄ™ efek-
tów leczenia po dodaniu do interferonu glicyryzyny  odpowiedz

wystąpiła u 33% chorych. W obserwacji trwającej od 10 do 15 lat
przy podawaniu 200 mg glicyryzyny dziennie doustnie stwierdzo-
no obniżenie aktywności aminotransferaz oraz rzadsze występo-
wanie pierwotnego raka wątroby w porównaniu z grupą kontro-
lną. Autorzy przypuszczają, że zmniejszenie ryzyka wystąpienia
raka wÄ…troby jest najbardziej obiecujÄ…cym aspektem stosowania
preparatów lukrecji u chorych z przewlekłym zapaleniem wątro-
by. Wszystkie badania dość jednoznacznie wykazują obniżenie
aktywności aminotransferaz w sposób wprost proporcjonalny do
zastosowanej dawki. Efekt utrzymuje siÄ™ jednak tylko przy nie-
przerwanym stosowaniu glicyryzyny.
W przypadku lukrecji należy zwracać uwagę na
możliwość wystąpienia objawów niepożądanych. Gli-
cyryzyna może powodować efekt pseudoaldosterono-
wy, zwiÄ…zany z hamowaniem enzymu dehydrogenazy
11-²-hydroksysteroidowej, co może powodować gromadze-
nie się płynów w organizmie z pojawieniem się obrzęków
i wzrostem ciśnienia tętniczego.
Szczególnie narażeni są chorzy z niewydolnością krążenia, nad-
ciśnieniem tętniczym i zespołem nerczycowym. Ponadto może
dochodzić do niedoborów potasu. Istnieje też możliwość interak-
9
92
2
cji lukrecji z lekami metabolizowanymi w wątrobie z udziałem cy-
tochromu P450. Lukrecja może zmniejszać efektywność działa-
nia inhibitorów angiotensyny II oraz zmniejszać agregację płytek
krwi i nasilać działanie doustnych leków przeciwkrzepliwych.
Glicyryzyna ma więc własności przeciwzapalne i cytoprotek-
cyjne, natomiast nie potwierdzono jej właściwości przeciwwi-
rusowych. Wydaje się, że celowe jest jej stosowanie u chorych
z przewlekłym wirusowym zapaleniem wątroby typu C jako
składnika terapii złożonej. Przyszłe badania powinny lepiej
określić cechy aktywnego składnika, a badania kliniczne powin-
ny być prowadzone z użyciem lepszej metodologii, tj. z oceną
wpływu na DNA wirusa wątroby typu B i C oraz oceną histolo-
giczną bioptatów wątroby.
Liściokwiat (Phyllanthus amarus) należy do rodziny roślin
rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Tra-
dycja stosowania ich w zaburzeniach funkcji wątroby sięga wie-
lu setek lat. Badania fitochemiczne wykazują, że zawierają one
wiele potencjalnie aktywnych biologicznie związków chemicz-
nych, w tym alkaloidy, awonoidy, fenole, ligniny i terpeny.
Zastosowanie preparatów liściokwiatu ma obiecujące dzia-
łanie u chorych z przewlekłym zapaleniem wątroby typu B
(HBV). Na podstawie analizy kilku badań klinicznych, obejmu-
jących łącznie 213 chorych z przewlekłym zapaleniem wątroby
typu B, stwierdzono eliminacjÄ™ antygenu HBs u 25,6% chorych,
a serokonwersjÄ™ antygenu HbeAg u 55,3% chorych. Trzeba jed-
nak zaznaczyć, że tylko 116 chorych brało udział w badaniach,
które były prowadzone w sposób kontrolowany. Serokonwersję
HBeAg weryfikowano również tylko u części chorych. W bada-
niach laboratoryjnych wykazano, że wodny roztwór liściokwiatu
hamuje polimerazÄ™ DNA wirusowego zapalenia wÄ…troby dziÄ™-
ciołów oraz kilka kinaz białkowych, takich jak kinaza zależna od
c-AMP, kinaza C oraz lekki łańcuch kinazy miozyny.
9
93
3
W opublikowanym przed kilku laty przeglÄ…dzie systema-
tycznym kontrolowanych badań nad wpływem liściokwiatu
na wirusa zapalenia wÄ…troby typu B dokonano przeglÄ…du 22
badań kontrolowanych z udziałem łącznie 1947 chorych. Jed-
nak tylko 5 z tych badań uznano za badania o wysokiej jako-
ści  z zastosowaniem podwójnie ślepej próby. Zaledwie w 6
badaniach okres obserwacji chorych przekraczał 3 miesiące
po zakończeniu leczenia. W 9 badaniach porównywano efekt
działania liściokwiatu w porównaniu z placebo, w 7 z lecze-
niem konwencjonalnym (zazwyczaj interferonem), a w 6 do
innych preparatów ziołowych. Ogólne rezultaty wykazały ko-
rzystny wpływ liściokwiatu na eliminację HBsAg w surowicy
krwi w porównaniu z placebo lub brakiem leczenia (względ-
ne ryzyko RR 5,64, 95% CI, 1,85  17,21). Nie stwierdzono
istotnych statystycznie różnic odnośnie wpływu na eliminację
HBsAg, HBcAg oraz wirusa HBV DNA pomiędzy liściokwia-
tem a interferonem. A
ączne zastosowanie liściokwiatu wraz
z interferonem dawało lepsze rezultaty niż stosowanie inter-
feronu jako pojedynczego leku. Preparaty zawierające liścio-
kwiat wykazywały przewagę nad innymi preparatami ziołowy-
mi przy eliminacji HBsAg, HBcAg, HBV DNA oraz w ocenie
normalizacji aktywności aminotransferaz. Nie stwierdzono
występowania istotnych objawów niepożądanych. Wyniki tej
meta-analizy dowodzą, że liściokwiat ma rzeczywiste własno-
ści przeciwwirusowe. Natomiast dowody na to działanie są na-
dal dość słabe, przede wszystkim ze względu na braki metodo-
logiczne większości badań, które w większości przeprowadzo-
no w Chinach. Nie można jednak wykluczyć istnienia błędu
systematycznego związanego z publikacjami badań, w których
otrzymano wyniki pozytywne, podczas gdy niektóre badania,
w których nie potwierdzono korzystnego efektu terapeutycz-
nego, nie zostały opublikowane.
9
94
4
W piśmiennictwie można również napotkać prace, które nie
potwierdzają korzystnych wpływów liściokwiatu u przewlekłych
nosicieli wirusa HBV. Jest możliwe, że przyczyną różnic dotyczą-
cych efektu terapeutycznego jest stosowanie różnych gatunków
liściokwiatu, spośród których istnieją takie, które mają małą
zawartość biologicznie aktywnych składników. Podjęto zatem
prace nad standaryzacją ekstraktów liściokwiatu stosowanych
w produkcji preparatów roślinnych.
Podsumowując dostępne dane, należy stwierdzić, że liścio-
kwiat wykazuje korzystny wpływ na markery zakażenia wiru-
sem HBV, a jego stosowanie nie jest zwiÄ…zane z ryzykiem wystÄ…-
pienia istotnych objawów niepożądanych. Jak wiadomo, długo-
falowym celem terapii u pacjentów z przewlekłym zapaleniem
wÄ…troby jest zapobieganie zaostrzeniom choroby z towarzyszÄ…-
cym wzrostem aktywności aminotransferaz oraz przede wszyst-
kim hamowanie progresji choroby i zapobieganie wystÄ…pieniu
marskości wątroby oraz pierwotnego raka wątroby. Dotychczas
przeprowadzone badania nie potwierdzają w pełni, że prepara-
ty liściokwiatu wpływają na przedstawione powyżej cele terapii.
Dlatego oficjalne zalecenia towarzystw medycznych nie reko-
mendują stosowania liściokwiatu u chorych z przewlekłym za-
każeniem wirusem HBV. Powinny być przeprowadzone dobrze
zaplanowane kontrolowane badania wieloośrodkowe, których
rezultaty mogą zmienić istniejące zalecenia. Należy też nadal
poszukiwać aktywnych składników rośliny, a następnie zapew-
nić optymalną ich zawartość w oferowanych preparatach.
9
95
5