E

WA

M

ASŁOWSKA

Prosze˛, dzie˛kuje˛, przepraszam

1. Z˙yc´ to chciec´

Podstawa˛ egzystencji człowieka w kaz˙dej kulturze jest działanie, che˛c´ zaspokajania swych
potrzeb od najbardziej podstawowych pocza˛wszy, na najwyszukan´szych skon´czywszy.
Nie be˛da˛c samowystarczalnym w ich zaspokajaniu, człowiek musi skłonic´ swych bliz´nich,
by zechcieli dopomóc mu w realizowaniu swych pragnien´, oferuja˛c im w zamian swoje
usługi w tym zakresie. Odziedziczone wzorce zachowan´ je˛zykowych dostarczaja˛ nam
gotowych formuł organizuja˛cych realizacje˛ „chciec´” na linii nadawca – odbiorca.
W polszczyz´nie słuz˙a˛ temu trzy słowa-klucze: prosze˛, dzie˛kuje˛, przepraszam.

1.1. Konwencjonalna formuła, magia czy strategia je˛zykowa?

Powstaje pytanie, czy sa˛ to zwroty na tyle skonwencjonalizowane, z˙e powoduja˛ automa-
tyczne zachowanie odbiorcy, czy tez˙ skrótowos´c´ kryje w sobie bogactwo tres´ci oraz
magiczna˛ moc oddziaływania? Aby ustosunkowac´ sie˛ do realizacji „chciec´” swego lub
odbiorcy, nadawca komunikatu, w zalez˙nos´ci od sytuacji, oddziałuje na odbiorce˛ jedna˛
z trzech form otwieraja˛cych sfere˛ emocjonalna˛ adresata. Chca˛c skłonic´ odbiorce˛, by
zechciał zaspokoic´ jego pragnienie, nadawca ucieka sie˛ do strategii je˛zykowej (por.
Awdiejew 1989), uz˙ywaja˛c formy prosze˛, kryja˛cej w sobie tres´c´: „chce˛, z˙ebys´ spowodował
X”. Zakle˛cie prosze˛ odwoływac´ sie˛ moz˙e do róz˙nych uczuc´: czułos´ci, wzruszenia, litos´ci,
współczucia itp., maja˛cych wyzwolic´ u odbiorcy wole˛ spełnienia pragnienia nadawcy.
Nadawca w zalez˙nos´ci od sytuacji posługiwac´ sie˛ moz˙e szeroka˛ skala˛ moz˙liwos´ci mani-
pulacji – od zache˛ty pocza˛wszy, poprzez rade˛, perswazje˛, az˙ na kategorycznym z˙a˛daniu
skon´czywszy.

W wypadku gdy nadawca nie spełnił oczekiwan´ odbiorcy, zasłania sie˛ przed jego

gniewem / z˙alem / złos´cia˛ forma˛ przepraszam. Owo przepraszam, uz˙yte jak tarcza

81

chronia˛ca od skutków niezadowolenia odbiorcy, wyraz˙a pokore˛, z˙al nadawcy, z˙e nie
zados´c´uczynił jego pros´bom.

Werbalna˛ nagroda˛ dla sprawcy pragnien´ jest dzie˛kuje˛. Nadawca manifestuje swa˛

rados´c´, zadowolenie, wdzie˛cznos´c´, wywołuja˛c u odbiorcy uczucie satysfakcji w zamian
za trud realizacji oczekiwan´ nadawcy. Dzie˛kuje˛ odnosza˛ce sie˛ do działan´ w przeszłos´ci
otwiera jednoczes´nie drzwi ku dalszym prosze˛, zache˛caja˛c odbiorce˛ do przychylnych
działan´ w przyszłos´ci.

1.2. Komunikat zawarty w formach prosze˛, dzie˛kuje˛,
przepraszam – koncert z˙yczen´ i zaz˙alen´

Tres´c´ trzech omawianych słów-kluczy koncentruje sie˛ wokół czasownika chciec´. Dotyczy
wie˛c spełnionych lub nie spełnionych pragnien´. Oczekiwania nie spełnione zawieraja˛ sie˛
w formach prosze˛, przepraszam, spełnione zas´ – w dzie˛kuje˛. Pozycja składnika znaczenio-
wego chciec´ w hierarchii komponentów towarzysza˛cych, jak tez˙ ich dobór, róz˙nia˛ poszcze-
gólne struktury. Ogólnie rzecz biora˛c, w formule znaczeniowej prosze˛ zawarte jest chciec´
nadawcy maja˛ce spowodowac´ akcje˛ odbiorcy. Moz˙na wie˛c mówic´ o implikaturze konwer-
sacyjnej (Grice 1977) ewokuja˛cej nadzieje˛ (w uje˛ciu A. Bednarka, Bednarek 1989).
Przepraszam, odnosi chciec´ do odbiorcy, ła˛cza˛c w tres´ci z˙al (nadawcy/odbiorcy) z powodu
niespełnienia pros´by. W wypadku formy dzie˛kuje˛ – chciec´ oscyluje niejako mie˛dzy
nadawca˛ a odbiorca˛. Spełnienie che˛ci nadawcy jest rezultatem dobrej woli (a wie˛c che˛ci)
odbiorcy. W planie manifestacji uczuc´ natomiast chciec´ adresowane jest do odbiorcy:

przepraszam = „chce˛, z˙ebys´ wiedział, z˙e z˙ałuje˛”;
prosze˛ = „chce˛, z˙ebys´ wiedział, z˙e pragne˛”;
dzie˛kuje˛ = „chce˛, z˙ebys´ wiedział, z˙e jestem ci wdzie˛czny”.
W sferze oddziaływan´ na strone˛ emocjonalna˛ odbiorcy chciec´ nadawcy moz˙e wywo-

ływac´ uczucia ciepłe lub niwelowac´ wrogie w zalez˙nos´ci od kontekstu sytuacyjnego:
czułos´c´, tkliwos´c´, wzruszenie, smutek, gorycz, oburzenie, gniew, irytacje˛, niezadowolenie,
pretensje˛, pogarde˛, hołd lub podziw. Be˛da˛ one stanowic´ fakultatywne składniki zawartos´ci
semantycznej prosze˛, dzie˛kuje˛, przepraszam, umoz˙liwiaja˛c w niektórych wypadkach wza-
jemna˛ wymienialnos´c´ form.

W strukturze znaczeniowej omawianych form mies´ci sie˛ równiez˙ sa˛d, opinia nadawcy

w stosunku do rezultatów chciec´. Realizacja pragnienia moz˙e byc´ dobra ba˛dz´ zła dla
nadawcy lub odbiorcy.

Analiza chciec´ (w relacji nadawca – odbiorca) w stosunku do pozostałych składników

znaczenia ukazuje tajniki funkcjonowania słów-kluczy stymuluja˛cych ludzkie działanie.

82

2. Prosze˛: pros´ba-rada-perswazja-z˙a˛danie;
przyzwolenie, zdziwienie

Najszerszy zakres działan´ zwia˛zanych z chciec´ realizuje sie˛ w prosze˛, które organizuje
ponadto pozostałe formy. Dzie˛kuje˛, przepraszam stanowia˛ w zasadzie odpowiedz´ na która˛s´
z moz˙liwos´ci wyraz˙onych w uprzednim prosze˛. Forma prosze˛ realizuje szereg wariantów
w zalez˙nos´ci od kierunku chce˛ w relacji nadawca–odbiorca oraz od tego, czy skutek
pragnienia ma byc´ dobry czy zły dla nadawcy lub odbiorcy. Pros´ba nalez˙y do dyrektyw-
nych aktów mowy, maja˛cych na celu oddziaływanie na zachowanie odbiorcy (Grzegor-
czykowa 1990), pozostawiaja˛c mu jednak dowolnos´c´ wyboru wariantu reakcji (Awdiejew
1989). W poszczególnych jej realizacjach be˛dziemy mieli do czynienia ze zróz˙nicowanym
nasileniem illokucji. We wszystkich wypadkach nadawca zakłada, z˙e adresat jest w stanie
wykonac´ pros´be˛. Jest to ogólny warunek rza˛dza˛cy tzw. mandami (Lyons 1989), w poszcze-
gólnych eksplikacjach nie be˛de˛ go wie˛c powtarzac´.

2.1. Pros´ba

Nadawca (N) chce, z˙eby odbiorca (O) spowodował x;
x jest dobre dla N;

N ma nadzieje˛, z˙e O spełni jego pros´be˛.

Prosze˛ = „chce˛, bys´ spowodował x, x jest dla mnie dobre, mam nadzieje˛, z˙e zechcesz
to dla mnie zrobic´”, np.:

Prosze˛, napisz do mnie; Prosze˛, podaj mi ołówek; Prosze˛, zrób mi herbaty itp.

2.2. Rada

N chce, z˙eby O spowodował x;

x jest dobre dla O;
N ma nadzieje˛, z˙e O spowoduje x.
Prosze˛ = „chce˛, bys´ spowodował x, x jest dla ciebie dobre, mam nadzieje˛, z˙e to

rozumiesz i zechcesz spełnic´ moja˛ pros´be˛. Prosze˛ cie˛ o x, gdyz˙ troszcze˛ sie˛ o twoje dobro”,
np.:

Prosze˛ cie˛, nie pal/połóz˙ sie˛ wczes´nie spac´ itp.
Nadawca apeluje do uczuc´ odbiorcy, manifestuja˛c swa˛ postawe˛ emocjonalna˛ wobec

niego: „martwie˛ sie˛, gdy palisz/nie dosypiasz; chce˛, bys´ przestał palic´/połoz˙ył sie˛ spac´, bo
to dla ciebie dobre”.

83

2.3. Perswazja

Przy zachowaniu identycznej struktury N apeluje do rozsa˛dku O, chce wywołac´ odpowied-
nie zachowanie O, spowodowac´, by chciał on zrobic´ x, gdyz˙ x jest dla niego dobre,
a niespełnienie x moz˙e wywołac´ złe skutki, np.:

Prosze˛, nie spóz´niaj sie˛ do pracy (punktualnos´c´ jest korzystna dla ciebie, jes´li sie˛

spóz´nisz, moz˙e cie˛ spotkac´ przykros´c´);

Prosze˛, nie spóz´nij sie˛ na pocia˛g (punktualnos´c´ jest korzystna dla ciebie, jes´li sie˛

spóz´nisz, pocia˛g odjedzie bez ciebie).

2.4. Z˙a˛danie

N chce koniecznie, aby O zrobił x;

x jest dobre dla N;
x jest złe dla O;
N ma nadzieje˛, z˙e O go posłucha.
Nadawca apeluje do woli odbiorcy, usiłuja˛c go skłonic´ za wszelka˛ cene˛ do zrobienia x.
Prosze˛ = „bezwzgle˛dnie chce˛, abys´ spowodował x, wiesz, z˙e x jest dla mnie waz˙ne,

mam moralne prawo wymagac´ od ciebie, abys´ zrobił x”, np.:

Prosze˛, nie mówmy o tym nigdy wie˛cej;
Prosze˛, skon´czmy z tym raz na zawsze.

2.5. Rozkaz

Struktury znaczeniowe rozkazu i z˙a˛dania pokrywaja˛ sie˛ (Lyons 1989). Formy te róz˙nia˛ sie˛
funkcjonalnie. W pierwszym wypadku mielis´my do czynienia z manipulacja˛ je˛zykowa˛,
zakładaja˛ca˛ dobrowolne wykonanie z˙a˛dania. W wypadku rozkazu prosze˛ funkcjonuje jako
zakle˛cie. Nadawca nie przyjmuje moz˙liwos´ci innego zachowania odbiorcy, jak podporza˛d-
kowanie sie˛. Nie apeluje do woli. Rozkaz ma oddziaływac´ bezpos´rednio na zachowanie
odbiorcy, prosze˛ zas´ łagodzi jego forme˛, pozornie zakładaja˛c dobrowolne wykonanie
polecenia N. N zakłada, z˙e O wie, iz˙ niespowodowanie x byłoby dla niego bardzo złe, np.:

Prosze˛ wyjs´c´ natychmiast!

2.6. Przyzwolenie, zache˛ta

Nadawca akceptuje chce˛ odbiorcy (presuponowane). N chce, z˙eby było tak, jak pragnie
O, skoro O uwaz˙a, z˙e x jest dla niego dobre. Nadawca manifestuje swa˛ z˙yczliwos´c´ dla
odbiorcy. Otwiera moz˙liwos´c´ spełnienia dalszych jego prós´b. Struktura znaczeniowa
przyzwolenia implikuje nadzieje˛ (w rozumieniu implikatur konwersacyjnych Grice’a,
Grice 1977). Nadawca sugeruje odbiorcy, z˙e jego pros´by be˛da˛ spełnione. Prosze˛ = „wiem,
z˙e chcesz x, skoro uwaz˙asz, z˙e x jest dla ciebie dobre, moge˛ ci pomóc w realizacji x”, np.:

84

Prosze˛ bardzo, zaczynajmy;
Prosze˛ bardzo, o co chodzi?

2.7. Zdziwienie

Nadawca lub/i odbiorca nie spodziewali sie˛, z˙e moz˙e zdarzyc´ sie˛ x;

x jest dobre dla N lub O;
N/O bardzo chciał x (choc´ nie przypuszczał, z˙e moz˙e sie˛ stac´);
Nadawca manifestuje swój podziw dla sytuacji x, chce, by dzielił go równiez˙ odbiorca,

np.:

No i prosze˛! (nie rokował nadziei, a wygrał zawody).
Formuła zdziwienia moz˙e równiez˙ manifestowac´ (ewokowac´) uczucie pogardy, wów-

czas nieoczekiwane x jest złe, niepoz˙a˛dane dla N lub O, np.:

No i prosze˛! (przegralis´my, choc´ wszystko szło tak dobrze);
Prosze˛, prosze˛! (jakie nam tu głupstwa os´miela sie˛ opowiadac´).
We wszystkich wariantach prosze˛, z wyja˛tkiem zdziwienia, x jest poz˙a˛dane, ale nie

spełnione. W wypadku zdziwienia/pogardy poz˙a˛dane lub nie chciane x zostało spełnione.

3. Dzie˛kuje˛: wdzie˛cznos´c´, rados´c´, odmowa

W strukture˛ semantyczna˛ dzie˛kuje˛ moga˛ byc´ wpisane jako presupozycje realizacje uprzed-
niego prosze˛ w funkcji pros´by, zache˛ty, przyzwolenia, a wie˛c okolicznos´ci, w których
nadawca chciał, by odbiorca spowodował x, przy czym x było dobre dla N.

Dzie˛kuje˛ obejmuje równiez˙ sytuacje niezalez˙ne od poprzedzaja˛cej pros´by. Za pomoca˛

dzie˛kuje˛ N reagowac´ moz˙e na nieoczekiwane, upragnione x, które zaoferował mu partner.
Sa˛ to okolicznos´ci, w których O uprzedza ewentualna˛ pros´be˛ N o x, spełnia niespodziewa-
nie jego nie wypowiedziane pragnienie.

3.1. Wdzie˛cznos´c´

N manifestuje swa˛ wdzie˛cznos´c´ dla O, z˙e spowodował on chciane x;

x jest bardzo dobre dla N;
Nadawca cieszy sie˛, wyraz˙a swa˛ wdzie˛cznos´c´ dla O z powodu x. Wywołuje u O uczu-

cie satysfakcji. Tres´c´ znaczeniowa dzie˛kuje˛ = „wyraz˙am wdzie˛cznos´c´” zawiera w sobie
równiez˙ obietnice˛ rewanz˙u, spełnienia ewentualnych pragnien´ O (otwiera moz˙liwos´c´
wysta˛pienia z prosze˛ dla O), np.:

Dzie˛kuje˛ ci za pomoc!;
Dzie˛kuje˛, z˙e przyszedłes´!;
Dzie˛kuje˛ za ksia˛z˙ke˛!

85

3.2. Rados´c´

Nadawca koncentruje sie˛ na wyraz˙enia rados´ci z powodu x: „chce˛, z˙ebys´ wiedział, z˙e
sprawiłes´ mi ogromna˛ rados´c´, spełniaja˛c x. Spodziewałem sie˛ tego po tobie i bardzo sie˛
ciesze˛, z˙e nie zawiodłes´ moich oczekiwan´”, x jest bardzo dobre dla N, np.:.

Tak ci dzie˛kuje˛!
Nadawca wywołuje u odbiorcy uczucie ciepłe: tkliwos´c´, wzruszenie, okazuja˛c mu swa˛

rados´c´. Stwarza moz˙liwos´c´ wysta˛pienia z naste˛pna˛ pros´ba˛. Omawiana struktura jest bar-
dzo bliska wdzie˛cznos´ci. Róz˙nica polega wyła˛cznie na innym rozłoz˙eniu akcentów uczu-
ciowych.

3.3. Odmowa-I

Dzie˛kuje˛ = „nie chce˛, odmawiam”.

N nie chce od odbiorcy oferowanego x;
N sa˛dzi, z˙e x jest dla niego złe;
N oczekiwał od O innego x;
N manifestuje swoje niezadowolenie wobec O z powodu x, odmawia akceptacji x, np.:
Dzie˛kuje˛ za takie usługi!
Podzie˛kowałem juz˙ za prace˛ (= złoz˙yłem wymówienie).
Dzie˛kuje˛ = „nie chce˛ x, wiesz, z˙e x jest dla mnie złe, nie spodziewałem sie˛, z˙e

zaproponujesz mi x”.

Odmowa-II
N nie prosił O; z˙eby proponował mu x;
N wyraz˙a wdzie˛cznos´c´ wobec O za x;
N nie akceptuje x.
Dzie˛kuje˛ = „wdzie˛czny jestem, z˙e chcesz dla mnie cos´ zrobic´, ale nie moge˛/nie chce˛

tego zaakceptowac´ (moge˛ to zrobic´ sam/nie chce˛ cie˛ fatygowac´/czułbym sie˛ zafrasowa-
ny)”, np.:

Nie, dzie˛kuje˛;
Dzie˛kuje˛ za pomoc, poradze˛ sobie.
W obu wariantach odmowy x pozostaje w sferze zdarzen´ niepoz˙a˛danych i niez realizo-

wanych.

Dzie˛kuje˛-akceptacja i dzie˛kuje˛-odmowa wchodza˛ w układ opozycyjny. Stanowia˛ sy-

metryczna˛ pare˛ przeciwstawien´ w stosunku do prosze˛-zachwyt i prosze˛-pogarda.

We wszystkich wypadkach dzie˛kuje˛ ma pozytywnie oddziaływac´ na odbiorce˛, wywo-

ływac´ jego dobre reakcje. W wypadku odmowy nadawca nie akceptuje oferty odbiorcy,
gdyz˙ uwaz˙a ja˛ za niekorzystna˛. Manifestuja˛c swój z˙al, niezadowolenie wobec odbiorcy,
chce wywołac´ pozytywna˛ reakcje˛. Sygnalizuje, z˙e oczekuje jakiejs´ formy zados´c´uczynie-
nia za rozczarowanie, jakie go spotkało ze strony odbiorcy, który nie spełnił jego oczeki-
wan´.

86

4. Przepraszam: z˙al, pokora, zdziwienie

4.1. Z˙al

Nadawca nie spełnił pros´by x odbiorcy, choc´ wiedział, z˙e x jest bardzo dobre dla
O i O oczekuje od niego spełnienia pros´by. N manifestuje z˙al, z˙e sprawia przykros´c´
O, mówia˛c mu, z˙e nie spełnił jego z˙yczenia. Wyraz˙aja˛c z˙al, nadawca usiłuje oddziaływac´
na sfere˛ uczuciowa˛ odbiorcy: złagodzic´ jego rozczarowanie, powstrzymac´ ewentualny
gniew, uzyskac´ przebaczenie. Osłaniaja˛c sie˛ forma˛ przepraszam przed skutkami gniewu
adresata, N wykorzystuje magiczna˛ funkcje˛ słowa – bezpos´redniego oddziaływania na
zachowanie partnera.

Struktura znaczeniowa przepraszam–z˙al zdeterminowana jest obustronnie przez pre-

suponowane prosze˛: pros´be˛ O o spełnienie z˙yczenia oraz pros´be˛ N o wybaczenie winy,
np.:

Przepraszam, z˙e nie przyszedłem na twoje imieniny;
Przepraszam, z˙e nie napisałem.

4.2. Pokora

Nadawca wykonał czynnos´c´ x, której nie chciał/nie oczekiwał odbiorca, N wie, z˙e x jest
złe dla O, N nie chciał spowodowac´ x, choc´ z jego winy stało sie˛ x. Pozostałe komponenty
znaczenia (manifestacja uczuc´, oddziaływanie na odbiorce˛, sa˛d nadawcy) pozostaja˛ bez
zmian w stosunku do sytuacji opisanej wyz˙ej, por. np.:

Przepraszam, z˙e stłukłem talerz.

4.3. Rozczarowanie/zdziwienie

Odbiorca rozczarował nadawce˛, nie spełniaja˛c jego oczekiwan´. N manifestuje swoje
niezadowolenie i irytacje˛, np.:

Tłumacze˛ juz˙ pan´stwu te˛ róz˙nice˛ od godziny. Jes´li pan´stwo tego nie chca˛ zrozumiec´ - to

bardzo przepraszam.

Stosuja˛c typ eksplikacji proponowany przez A. Wierzbicka˛ (Wierzbicka 1971), rozcza-

rowanie nadawcy zawarte w to ja bardzo przepraszam moz˙na by przedstawic´ naste˛puja˛co:
„mówie˛, abys´ wiedział, z˙e przykro mi, z˙e nie spełniasz moich oczekiwan´ i to mnie
gniewa/złos´ci/irytuje. Jestem zdziwiony i rozczarowany twoim zachowaniem”.

Nadawca oznajmia, z˙e wyczerpał juz˙ wszystkie moz˙liwos´ci perswazji w stosunku do

O oraz dystansuje sie˛ od jego negatywnej reakcji. Manifestuja˛c swój z˙al w stosunku do
O, N usiłuje oddziałac´ na jego sfere˛ emocjonalna˛ oczekuja˛c, z˙e O skoryguje swe zacho-
wanie.

87

4.4. Przepraszam = prosze˛

Z bezpos´rednia˛ pros´ba˛ oddziaływania na zachowanie odbiorcy za pomoca˛ przepraszam
mamy do czynienia w sytuacji, gdy nadawca uz˙ywa tego słowa w funkcji prosze˛, np.:

przepraszam pania˛ = ‘prosze˛ zrobic´ mi miejsce’.
Nadawca zakłada, z˙e O zachowa sie˛ dokładnie tak, jak on tego oczekuje. N chca˛c, aby

O zechciał zrobic´ dla niego x, ewokuje uprzejme zachowanie O, przepraszaja˛c go z góry
za dyskomfort, na jaki go naraz˙a.

5. Struktura ja˛drowa a differentia specifica

Strukture˛ ja˛drowa˛ tres´ci omawianych form stanowia˛ relacje mie˛dzy chciec´ odbiorcy
i nadawcy oraz manifestacje postawy uczuciowej zwia˛zane z realizacja˛ pragnienia. Wyj-
s´ciowe tres´ci dla wszystkich trzech form moz˙na by sprowadzic´ do naste˛puja˛cych:

prosze˛ = chciec´ nie zrealizowane (implikuje nadzieje˛),
dzie˛kuje˛ = chciec´ zrealizowane (implikuje wdzie˛cznos´c´),
przepraszam = chciec´ nie zrealizowane (implikuje z˙al).
Sa˛dy o złych lub dobrych skutkach chcenia oraz strategia oddziaływan´ na odbiorce˛

stanowia˛ tres´ci uzupełniaja˛ce, wyste˛puja˛ce w róz˙nych konfiguracjach w obre˛bie omawia-
nych struktur, co powoduje ich wewne˛trzne zróz˙nicowanie. Skala modyfikacji tres´ci
semantycznej w obre˛bie wariantów waha sie˛ od zaznaczania subtelnych róz˙nic typu
perswazja – rada, z˙a˛danie – rozkaz az˙ do układów opozycyjnych typu pros´ba – z˙a˛danie (w
wypadku przepraszam), akceptacja – odmowa (w wypadku dzie˛kuje˛). Podobien´stwa
w wewne˛trznym układzie składników obligatoryjnych zbliz˙aja˛ do siebie poszczególne
warianty prosze˛, dzie˛kuje˛, przepraszam, w niektórych wypadkach umoz˙liwiaja˛c ich wy-
mienialnos´c´ (np.: przepraszam = ‘prosze˛ zrobic´ mi miejsce’), w innych zas´ otwieraja˛c
szerokie moz˙liwos´ci wzajemnych relacji.

Przypisy

Awdiejew 1989 – A. Awdiejew, Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersacji (analiza pragmalingwisty-
czna pros´by), (w:) , Z zagadnien´ komunikowania interpersonalnego, Kraków 1989.
Awdiejew 1989 – A. Awdiejew, Strategie konwersacyjne (próba typologii), Kraków (maszynopis łaskawie
udoste˛pniony mi przez Autora).
Bednarek 1989 – A. Bednarek, O nadziei. Próba definicji semantycznej, (w:) Je˛zyk a kultura, t. II, red. J. Puzynina,
J. Bartmin´ski, Wrocław 1989.
Grice 1977 – H. P. Grice, Logika a konwersacja, „Przegla˛d Humanistyczny” 1977, nr 6.
Grzegorczykowa 1990 – R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki je˛zykoznawczej, Warszawa 1990.
Wierzbicka 1971 – A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971.

88