Totalitaryzm w ujęciu Hannah

Arendt

w: Miłowit Kuniński (red.), „Totalitaryzm

a zachodnia tradycja”

MIŁOWIT KUNIŃSKI – historyk filozofii i

filozof polityczny, profesor UJ, prezes
Ośrodka Myśli Politycznej, członek
redakcji „Civitas. Studia z filozofii
polityki”

HANNAH ARENDT

-

niemiecka teoretyczka polityki, filozofka i

publicystka, jedna z najbardziej
wpływowych myślicielek XX wieku

- Żydówka urodzona w Linden, w rodzinie

zamożnych, zasymilowanych przedstawicieli
wyższych sfer mieszczańskich; wykazywała
wzmożoną działalność w żydowskich
organizacjach charytatywnych

- uczennica Husserla, Heideggera i Jaspersa

„Kondycja ludzka”

• działanie (różne typy

aktywności ludzkiej)

• proces powstawania

sfery publicznej

• dzieło podstawowe-

zręby antropologii H.
Arendt

„Korzenie totalitaryzmu”

• odrzucenie popularnych

sądów na temat źródeł

totalitaryzmu

• połączenie nowatorskiej

analizy historycznej z

problematyką filozoficzną

i etyczną

• totalitaryzm jako zupełnie

nowa rzeczywistość

polityczna

„Kondycja ludzka”

W okresie nowożytnym w życiu

zbiorowym świata zachodniego zaszły
istotne zmiany, które umożliwiły
pojawienie się totalitaryzmu w XX wieku.

 Nowy system wartości – odmienne relacje

między sferą publiczną a prywatną

 Pojawienie się rozbudowanej dziedziny

społecznej, a wraz z nią socjologii jako
nauki

dziedzina prywatna a dziedzina

publiczna

GRECJA
zasadnicza opozycja
dziedzina prywatna:
-rodzina, oikia (dom)
-nierówność i surowość
-potrzeba podtrzymania życia

indywidualnego (mężczyzna) i
gatunkowego (kobieta)

dziedzina prywatna a dziedzina

publiczna

dziedzina publiczna (polityczna):
- polis
- równość, sprawiedliwość, rywalizacja
- ludzie występują jako osoby

-uczestniczący w dziedzinie spraw
ludzkich

- działania (praxis) i mowa (lexis)

składają się na bios politikos (łac. vita
activa)

dziedzina prywatna a dziedzina

publiczna

ARYSTOTELES
vita activa – przyjemności cielesne,

działanie w obszarze polis i
kontemplacja filozoficzna (vita
contemplativa)

HANNAH ARENDT
vita activa – działanie w sferze publicznej

[action], praca [labor] i wytwarzanie
[work]

dziedzina prywatna a dziedzina

publiczna

DZIEDZINA PUBLICZNA – świat

wspólny, to, co może być widziane i
słyszane przez każdego

DZIEDZINA PRYWATNA – to, co nie daje

się wyrazić lub nie może być
ujawnione (uczucia, emocje, myśli)

dziedzina prywatna a dziedzina

publiczna

• GRECJA – sfera publiczna nad prywatną
• RZYM – koegzystencja
• CHRZEŚCIJAŃSTWO – sfera prywatna

(miłość bliźniego) przed publiczną

(wypełnianie obowiązków wobec

władzy, ale brak potrzeby aktywności)

• NOWOŻYTNOŚĆ – zanik obszaru

publicznego (utrata troski o

nieśmiertelność)

powstanie

DZIEDZINY SPOŁECZNEJ

- wzrost liczebności wspólnot

politycznych (działanie zostaje
wyparte przez zachowanie)

- ekspansja czynności związanych z

gospodarstwem domowym

- rozwój sfery gospodarczej

powstanie

DZIEDZINY SPOŁECZNEJ

Dziedzina publiczna zostaje
„sprywatyzowana”, a prywatna ulega
„upublicznieniu”.

Zatarcie granic między dziedziną

publiczną i prywatną oraz
„pochłonięcie” obydwu przez
dziedzinę społeczną

„Korzenie totalitaryzmu”

ANTYSEMITYZM
- Różne społeczne i historyczne

aspekty położenia Żydów w Europie

- Dylematy asymilacji i zachowania

odrębności

- Koncepcje tożsamości

ANTYSEMITYZM

• Żydzi nie są obecni w dziedzinie

politycznej, ale funkcjonują w
dziedzinie społecznej (zwłaszcza
gospodarczej).

• Tworzą samoistną grupę w ramach

jakiejś klasy.

• Słabość dziedziny politycznej – rozwój

dziedziny społecznej i ekonomicznej
powodują umocnienie pozycji Żydów.

ANTYSEMITYZM

• Rozwój państwa narodowego – konflikt

lojalności (a w efekcie oskarżanie
Żydów o brak patriotyzmu i
kosmopolityzm).

• Oświecenie – początek procesów

asymilacyjnych.

• Lojalność wobec władzy (czasem

będąca źródłem konfliktów z lokalną
tożsamością )

IMPERIALIZM

• Państwa narodowe – szybkie

wzmacnianie władzy centralnej,
ekspansja terytorialna (poszukiwanie
nowych rynków dla inwestycji
kapitałowych i zbytu rodzimej
produkcji).

• Burżuazja narzuca państwu cele

polityczne zdeterminowane przez
gospodarkę.

IMPERIALIZM

• Granice polityczne są wyznaczone

jakąś formą jedności narodowej i nie
są nieograniczone, jak granice
ekonomiczne (stąd osłabienie
dziedziny politycznej).

• „Eksport” władzy – wydzielenie

instytucji przemocy państwa (policja,
armia), biurokracja jako namiastka
rządu.

IMPERIALIZM

Osiągnięcie dominującej pozycji

politycznej przez burżuazję:

- „troska o robienie pieniędzy” i

lekkomyślność zasadami politycznymi

- realizacja celów prywatnych za

pomocą państwa

- podporządkowanie sfery publicznej

sferze prywatnej (władza oparta na
woli przywódcy, a nie na prawie)

IMPERIALIZM

• „przymierze motłochu z kapitałem”
• „plemienny” nacjonalizm i rasizm

(ludzie bezużyteczni przedmiotem
eksportu)

• Imperializm kontynentalny –

poszukiwanie kolonii na kontynencie
(pan-ruchy; wrogie nastawienie do
państwa)

PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

• upadek imperiów
• „sztuczne” państwa narodowe

(przemieszczenie mniejszości narodowych)

• dominacja burżuazji bądź interesów

narodowych nad prawem

• złamanie równowagi między narodem a

państwem

• bezpaństwowcy (obozy internowania dla

displaced persons)

TOTALITARYZM

PRZYCZYNY POWSTANIA:
- kryzys cywilizacji zachodniej

(przekształcenie klas społecznych w
masy, likwidacja solidarności
grupowej)

- kapitalizm
- zniesienie dziedziny prywatnej

TOTALITARYZM

PRZYCZYNY UPADKU:
- nazizm i faszyzm – po przegranej

przez Niemcy i Włochy wojnie

- komunizm – totalitaryzm ewoluujący

(po śmierci Stalina „detotalitaryzacja”
– przesunięcie centrum systemu z
policji do armii, pojawienie się
niezależnej myśli i sztuki)

Konkluzja:

Świat nietotalitarny nie rozumie i nie

potrafi przewidzieć polityki państw
totalitarnych (poza pewnością
nastawienia na ekspansję); albo
przecenia ich siłę materialną, albo
nie docenia potencjalnej potęgi.

„Nie tylko […] środki totalnego

panowania są drastyczniejsze, ale […]
także totalitaryzm jest zasadniczo
odmienny od innych znanych nam
postaci politycznego ucisku, takich jak
despotyzm, tyrania i dyktatura.
Wszędzie tam, gdzie doszedł do władzy,
stworzył zupełnie nowe instytucje
polityczne, niszcząc zarazem wszystkie
społeczne, prawne i polityczne tradycje
kraju.”

(Hannah Arendt)