Materiały pochodzą z Platformy

Edukacyjnej Portalu

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników
wyłącznie
w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie,
publiczne

odtwarzanie

i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz
do

wykorzystania

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Aby można było mówić o zdaniu, wyrażenie musi

posiadać orzeczenie. Podkreślmy je w zdaniach

poniżej:

Wiosną na łące jest pięknie.

Jacek szybko pobiegł do lasu.

Mama Kasi została nauczycielem gdy miała 25 lat.

Otworzył drzwi i ujrzał niezwykły widok.

Pomaganie innym ludziom jest cnotą.

Orzeczenia w powyższych zdaniach są zarówno

orzeczeniami czasownikowymi, jak i imiennymi.
Jaką częścią mowy zostały wyrażone orzeczniki?

jest pięknie – przysłówek

została nauczycielem – rzeczownik

jest cnotą - rzeczownik

Dokonajmy

teraz

tak

zwanego

rozbioru

gramatycznego zdania: Uczniowie naszej szkoły
złożyli

uroczyście

przed

pomnikiem

poety

zakupioną

wiązankę

kwiatów.

Co oznacza rozbiór gramatyczny? Należy w nim
określić formę gramatyczną każdego wyrażenia,
spójrzmy:

uczniowie – rzeczownik w Mianowniku, liczba mnoga,

rodzaj męskoosobowy

naszej – zaimek przymiotny dzierżawczy w

Dopełniaczu, rodzaj żeński, liczba pojedyncza

szkoły – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza,

rodzaj żeński

złożyli – czasownik w 3 osobie liczby mnogiej, czas

przeszły, rodzaj męskoosobowy, tryb orzekający,

strona czynna

uroczyście - przysłówek

przed – przyimek

pomnikiem – rzeczownik w

Narzędniku, liczba pojedyncza,

rodzaj męski

poety – rzeczownik w Dopełniaczu,

liczba pojedyncza, rodzaj męski

zakupioną – imiesłów

przymiotnikowy czynny w Bierniku,

liczba pojedyncza, rodzaj żeński

wiązankę – rzeczownik w Bierniku,

liczba pojedyncza, rodzaj żeński

kwiatów – rzeczownik w Dopełniaczu,

liczba mnoga, rodzaj

niemęskoosobowy

Spójrzmy teraz na to zdanie z innej strony –
dokonajmy jego rozbioru logicznego, a więc
określmy które wyrażenie jest określeniem
podmiotu, które orzeczenia (bez nazywania części
zdania w tym przypadku).

Podmiot: uczniowie
Określenia z grupy podmiotu:
- czyi? szkoły
- jakiej? naszej
Nie wszystkie części zdania z grupy podmiotu
określają sam podmiot. Taką rolę ma tylko
dopełnienie: szkoły. Wyrażenie naszej jest
przydawką przymiotną i określa ono
dopełnienie, nie podmiot. Spójrzmy, jak
będzie wyglądało to w grupie orzeczenia.

Orzeczenie: złożyli
Określenia z grupy orzeczenia:
- jak? uroczyście
- co? wiązankę
- jaką wiązankę? zakupioną
- wiązankę czego? kwiatów
- gdzie złożyli? przed pomnikiem
- czyim pomnikiem? poety

Już z pytań wynika, że orzeczenie określają trzy
wyrażenia: uroczyście, wiązankę i przed
pomnikiem. Trzy pozostałe określenia nie dotyczą
bezpośrednio orzeczenia.

Gdy znamy dobrze już te zależności, dokonajmy
pełnego (z określeniem części zdania) rozbioru
logicznego zdania:

Sympatyczni uczniowie z naszej klasy wczoraj

długo rozmawiali o swoich nowych książkach.

Podmiot: uczniowie

Orzeczenie: rozmawiali

Jacy uczniowie? sympatyczni – przydawka

przymiotna

Uczniowie skąd? z klasy – przydawka

przyimkowa

Czyjej klasy? naszej – przydawka przymiotna

Kiedy rozmawiali? wczoraj – okolicznik czasu

Jak rozmawiali? długo – okolicznik sposobu

O czym rozmawiali? o książkach – dopełnienie

Czyich książkach? swoich – przydawka

przymiotna

Jakich książkach? nowych – przydawka

przymiotna

Widzicie

różnicę

pomiędzy

rozbiorem

gramatycznym

a

logicznym

zdania?

W rozbiorze gramatycznym zwracamy uwagę

i nazywamy części mowy oraz ich formy
występujące

w

zdaniu.

Rozbiór logiczny polega na ustanowieniu

związków pomiędzy wyrazami zdania oraz na
nazwaniu

części

zdania.

Spróbujmy więc raz jeszcze na przykładzie

zdania: Kochana babcia Magdy robi szybko
długi szal z miękkiej wełny.

Podmiot: babcia

Orzeczenie: robi

Przydawka dopełniaczowa: Magdy

Przydawka przymiotna: kochana

Okolicznik sposobu: szybko

Dopełnienie: szal

Przydawka przymiotna: długi

Przydawka przyimkowa: z wełny

Przydawka przymiotna: miękkiej

kochana – imiesłów przymiotnikowy czynny w

Mianowniku, liczba pojedyncza, rodzaj żeński

babcia – rzeczownik w Mianowniku, l. pojedyncza, r.

żeński

Magdy – rzeczownik w Dopełniaczu, l. pojedyncza, r.

żeński

robi – czasownik niedokonany w 3 osobie liczby

pojedynczej, czas teraźniejszy, strona czynna, tryb

orzekający, rodzaj męski

szybko – przysłówek

długi – przymiotnik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj

męski

szal – rzeczownik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj

męski

z – przyimek; z miękkiej – wyrażenie przyimkowe

miękkiej – przymiotnik w Dopełniaczu, l. pojedyncza,

rodzaj żeński

wełny – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba

pojedyncza, rodzaj żeński

Określmy teraz części dwóch kolejnych zdań –

praktyka czyni bowiem mistrza!

Wczoraj Karolina

zobaczyła swoja kuzynkę

w parku.

wczoraj – ok. czasu

Karolina – podmiot

zobaczyła – orzeczenie

swoją – przydawka

kuzynkę – dopełnienie

w parku – ok. miejsca

Paulina uszyje jutro kilka

spódniczek z jedwabiu.

Paulina – podmiot

uszyje – orzeczenie

jutro – ok. czasu

kilka – przydawka

liczebna

spódniczek – dopełnienie

z jedwabiu – przydawka

przyimkowa

Teraz w zdaniu: Och! Jak niestarannie opieliłeś trzy

grządki warzywne w ogródku babci.

nazwij części mowy oraz określ wszystkie formy

czasownika.

Uwaga, w zdaniu mamy nazwać części mowy! Nie

będziemy więc wskazywać przydawek, dopełnień czy

okoliczników! Zróbcie to w domu jako zadanie

domowe.

Och! - wykrzyknik

jak – zaimek przysłowny

niestarannie – przysłówek

opieliłeś – czasownik

trzy – liczebnik

grządki – rzeczownik

kwiatowe – przymiotnik

w – przyimek

ogródku – rzeczownik

babci – rzeczownik

Czasownik opieliłeś – 2 os. l.poj., czas przeszły, tryb

orzekający, strona czynna, czasownik dokonany

Przydawki, dopełnienia, okoliczniki, orzeczenia,
podmioty – podstawowe części zdania, które
mogą sprawiać jeszcze trudności. Należy
pamiętać, że jeden wyraz może pełnić w zdaniu
wiele funkcji, odpowiednio zadawać pytania a
wątpliwości znikną. Weźmy pod uwagę na
przykład rzeczownik kwiat, w zdaniu może on
występować w funkcji:

1) podmiotu, np.: Różowy kwiat Ali odznacza się

bardzo ciekawymi pędami.

2) orzeczenia, np.: Róża jest kwiatem.

3) przydawki, np.: Założyłam bluzkę w kwiaty.

4) dopełnieniem, np.: Jacek znalazł kwiaty.

Aby nie mieć większych problemów,
określmy

funkcje

składniowe

podkreślonych wyrazów:

dach ze słomy – przydawka przyimkowa

układał zeszyty – dopełnienie

moja mama – przydawka przymiotna

mówił szybko – okolicznik sposobu

oglądał sweter – dopełnienie

pomógł mamie – orzeczenie

pan Jacek – przydawka rzeczowna

dzieci rozmawiają – podmiot

rzeka Odra – przydawka rzeczowna

rozmawiali o mamie – dopełnienie

wrócił późno – okolicznik czasu

pobiegł do lasu - orzeczenie

Nie dziwne więc, że podmiot może być

wyrażony za pomocą różnych części mowy.

Dodatkowo wyróżniamy podmiot:

1) tzw. domyślny

2) zbiorowy

3) gramatyczny

4) wyrażony w Mianowniku lub Dopełniaczu

Czasownik w zdaniu, oprócz podstawowej funkcji

orzeczenia, może pełnić również funkcję:

1) podmiotu, np. Czytać jest przyjemnie.

2) orzecznika, np. Łatwo jest listy pisać.

3) łącznika, np. Czytać jest przyjemnie.

4) okolicznika, np. Kołysząc się, czołgał się ku

otomanie.

5) przydawki, np. Pies, zbliżający się do domu,

zaczął szczekać głośno

6) dopełnienia, np. Lubię oglądać filmy

przygodowe.

Czasownik może posiadać stronę czynną i bierną,
np.
Agnieszka ładnie napisała charakterystykę Jacka
Soplicy.
Charakterystyka Jacka Soplicy została ładnie
napisana przez Agnieszkę.
W

zdaniu

pierwszym

występuje

orzeczenie

czasownikowe i strona czynna czasownika, w
drugim natomiast mamy orzeczenie imienne i
stronę bierną czasownika.

Jeszcze przykład na zamianę stron czasownika:

Jeszcze przykład na zamianę stron czasownika:
Rodzice sprawiedliwie podzielili pracę. - Praca
została sprawiedliwie podzielona przez rodziców.
Kamila posprzątał mieszkanie. - Mieszkanie zostało
posprzątane przez Kamilę.
Sweter zostanie zrobiony przez ciocię. - Ciocia zrobi
sweter.

Zdanie możemy również przekształcić na

równoważnik zdania:

Proszę zapiąć pasy. >>> Zapiąć pasy.

Czy Krysia jest w domu? >>> Krysia w

domu?

Pali się! >>> Pożar!

Zdanie jest więc bardzo interesującym

wypowiedzeniem, na temat którego można

długo się wypowiadać.