Cykl czterech lekcji języka polskiego dla drugiej klasy liceum ogólnokształcącego: Adam
Mickiewicz, "Pan Tadeusz".
Bezmyślny bieg stada koni po trzynastozgłoskowcu1 , czyli co dalej z "Panem Tadeuszem"?
W szkole bywa różnie: dramatycznie: Czy naprawdę musimy przeczytać całość???, konspiracyjnie: Proszę pani,
czy pani naprawdę się to podoba?, zaczepnie: I znowu ten patriotyzm!. Nawet Stanisław Bortnowski przyznaje:
Sam piękno i wagę "Pana Tadeusza" odczułem dopiero po trzydziestce2 . Cóż dopiero mówić o uczniu, który w
życiu nie przeczytał żadnej książki i w ogóle sam pomysł przeczytania czegoś dla przyjemności kwituje dzikim
śmiechem. "Pójdz
, dziecię, ja cię uczyć każę i w dodatku czytać Pana Tadeusza"! -chciałoby się zakrzyknąć.
Kłopot tylko jest taki, że "dziecię" nie chce i jeży się na sam dz
więk hasła ojczyzna, sprawa narodowa, epopeja,
LEKTURA.
Oczywiście są bardzo interesujące konspekty lekcji, który każdy zdesperowany pedagog może zakupić i trzymać
pod poduszką w razie braku pomysłów, często jednak takie konspekty są bezużyteczne w sytuacji, kiedy
niektórzy nasi uczniowie ledwo potrafią czytać. W takich klasach należy zatem wykorzystywać pomysły nieco
efekciarskie, by wzbudzić zainteresowanie.
W tym cyklu scenariuszy postawiłam na utwór muzyczny jako wstęp do lekcji. Po pierwsze uczniowie widzą, do
czego na lekcji służy kontekst - często odkryciem jest dla nich nawet to, że problemy poruszane w Panu
Tadeuszu można jeszcze znalez
ć gdzie indziej! Poza tym niezwykle często zdarza się sytuacja, w której
uczniowie w klasach słabszych nie znają nawet tych tekstów, które są znane wśród młodzieży jako kultowe -
również takie teksty należy im pokazać.
Ponieważ poniższy cykl lekcji jest przeznaczony dla klas słabszych, nie ma tu na przykład modnej ostatnio
metody projektu. Uważam, że ta metoda przynosi efekty tylko wśród dobrych uczniów, w słabszych klasach jest
to strata czasu, przynosząca mizerne efekty. Pragnę dodać, że poniższe pomysły wykorzystałam w klasie, w
której uczę, i że zadziałały.
Lekcja 1. Zosia, Telimena i Tadeusz, czyli jak zagrać w miłość?
Czas pracy:
1 godzina lekcyjna.
Cele:
Uczeń:
zna współczesne konteksty interpretacyjne Pana Tadeusza,
rozumie rolę kontekstu w odczytywaniu utworu, pojęcia: kultura masowa, kicz,
potrafi wskazać niekonwencjonalne i konwencjonalne ujęcia tematu miłości,
potrafi zanalizować wątek miłosny w Panu Tadeuszu,
umie wskazać na konsumpcyjne podejście do tematu miłości w czasach współczesnych, grę z
tradycją pokazywania tematu miłości u Marii Peszek,
potrafi analizować różne odcienie znaczeniowe pojęcia miłość.
Metody nauczania:
impresyjno-eksponująca, praca z tekstem, dyskusja, elementy pogadanki heurystycznej i słów-kluczy.
Słowa-klucze:
kicz, kultura masowa, trójkąt miłosny, niekonwencjonalne ujęcie miłości.
Materiały pomocnicze:
Płyta Marii Peszek miasto mania,
kartki i wierszyki walentynkowe,
tekst Pana Tadeusza.
Przebieg zajęć
1. Uczniowie dostają tekst piosenki Sms Marii Peszek z poleceniem, by w trakcie słuchania utworu
zastanowili się nad sposobem ujęcia tematu miłości w piosence.
2. Wysłuchanie utworu (5 min).
3. Na jednej stronie tablicy zapisujemy odpowiedzi uczniów (5 min):
współcześni kochankowie - komunikują się przez sms-y,
nastrój pogodny, lekki,
 łagodny erotyzm; wieloznaczność słów (przyleć i mnie wez
),
miłość jako odlot (samolot, polecimy),
wyszukane porównania (jak gwiezdne pająki) połączone z potocznym słownictwem,
ukochany jako anioł (być może istnieje tylko w marzeniach),
miłość - uczucie niebiańskie (anioł, niebieskie łąki, nieziemska sukienka),
niekonwencjonalne ujęcie miłości,
tajemniczość.
4. Rozdanie uczniom typowych kartek walentynkowych z wierszykami walentynkowymi (proste
czterowiersze z częstochowskimi rymami). Na drugiej stronie tablicy zapisujemy, jak do tematu
miłości podchodzą walentynki (5 min):
rzeczy oczywiste (jest miłość - jest szczęście, nie ma miłości - nie ma szczęścia),
schematy myślowe, brak pomysłu,
na kartkach banalne skojarzenia z miłością: czerwony kolor, serduszka, I love you,
brokat, małe dzieci, misie, całujące się pary, brzeg morza, róże,
brak tajemnicy, miłość tak przedstawiona nuży,
sztuczność,
pojęcie kicz: utwór lub dzieło o charakterze stereotypowym, apelujący do przeciętnych
odbiorców swojego czasu (wszystkim się to podoba), wykorzystuje wątki sentymentalne,
znacznie upraszczając przedstawione tematy; często składnik kultury masowej.
5. Komentarz nauczyciela: Powiedzieliśmy już trochę o sposobach kreacji świata przedstawionego
w Panu Tadeuszu. Zastanówmy się wspólnie, czy miłość przedstawiona w lekturze została
banalnie, czy nietypowo, niekonwencjonalnie.
6. Zapisanie tematu na tablicy.
7. Polecenie nauczyciela: W Panu Tadeuszu mamy do czynienia z pewnego rodzaju trójkątem
miłosnym. Spróbujmy zanalizować wygląd Zosi i Telimeny, gdyż wydaje się, że tu tkwi pomysł
autora na przedstawienie perypetii miłosnych. Podzielenie klasy na dwie grupy, każda grupa ma
przekonać, że to ich bohaterka pasuje do Tadeusza. Uczniowie starają się podać jak najwięcej
informacji.
Zosia:
- białe ubranie (czystość, dziewiczość) - w stroju nie dla oka męskiego (Zosia schowana przed
męskim okiem),
- skromna,
- papiloty świecą się jak aureola (nawet zwykła rzecz przydaje Zosi blasku, przerysowanie),
- beztroska,
- przerażona, gdy widzi mężczyznę,
- kobieta-dziecko,
- Tadeusz - na widok Zosi huśtawka nastrojów (to płonął, to bladnął),
- daje Tadeuszowi relikwie i obrazek (pobożna),
- zgadza się zawsze z wolą nieba i starszych,
- strój ludowy - jak na obrazku,
- doniosły gest - wraz z Tadeuszem przeprowadzają uwłaszczenie chłopów.
Telimena:
- dojrzała kobieta, świadoma swojego uroku i erotyzmu, nieco famme fatale, ale w grzecznej
wersji,
- Tadeusz w rozterce: huśtawka uczuć,
- Tadeusz wie, że przyjechał również po przygodę miłosną - Telimena pierwsza wpada mu w oko,
- Tadeusz - pożądanie,
- szepczą jak zakochani, gdy wtem - mucha (komizm),
- schadzka - liścik, klucz, erotyczne wtajemniczenie,
- rozmyślania Telimeny - postępuje jak wytrawny gracz,
- Telimena i mrówki (tragizm rozładowany przez komiczną scenę),
- Tadeusz przygląda się Telimenie z bliska,
- zerwanie - nuty komiczne (kochajmy się z osobna).
Gdzie można znalez
ć odpowiednie fragmenty:
Zosia:
Ks. I, w. 110-140
Ks. V, w. 76-80
Ks. V, w. 200-212
Ks. V, w. 219 - 236
Ks. X, w. 310-340
Ks. XI, w. 446-451
Ks. XI, w. 620-640
Telimena:
Ks. I, w. 534-550
Ks. I, w. 591-627
Ks. I, w. 650-654
Ks. II, w. 690-699
Ks. V, w. 2-12, 21-23
Ks. V, w. 250-272
Ks. V, w. 363-377
Ks. VIII, w. 486-505
8. Podsumowanie i zapisanie wniosków: Postaci Zosi i Telimeny zbudowane są bardzo
konsekwentnie na zasadzie kontrastu - od razu widać świadomą strategię autorską, choć
wygląda to na pozór banalnie. Znaczenie Telimeny pomniejszane jest przez zderzenie jej z
elementami komicznymi. Do czytelnika zostaje "puszczone oko" - nie bierzcie tej kobiety zbyt
poważnie, to nie jest miłość na zawsze. Miłość jest w utworze istotnym elementem, gdyż właśnie
małżeństwo Zosi i Tadeusza przypieczętowuje zgodę między rodami. Zosia jest istotą całkowicie
niewinną, nie pasuje więc do planów Tadeusza, który chce przeżyć na Litwie miłosną przygodę.
Tadeusz przechodzi z pomocą Telimeny inicjację (erotyczne wtajemniczenie w dorosłe życie),
staje się więc "prawdziwym mężczyzną" i wtedy decyduje się poślubić Zosię. Warto zwrócić
uwagę na subtelność w przedstawianiu wątku erotycznego - zupełnie inaczej niż w przypadku
kartek walentynkowych, gdzie nie ma pola dla wyobraz
ni.
Zadanie domowe
Uczniowie w domu zastanawiają się nad obrazem przyrody we fragmentach: Ks. I, w. 23-73, 186-310,
234-247; Ks. II, w. 403-430; Ks. IV, w. 548-568, 580-605; Ks. IV, w. 506-558.
Komentarz metodyczny
Jeśli arcydzieła literatury mają stać się dla ucznia drogowskazem, powinien on być dostrzegalny z
miejsca, w którym młody człowiek się znajduje, w przeciwnym wypadku droga, jaką otwiera arcydzieło,
może w ogóle nie zostać dostrzeżona - pisał Jerzy Kaniewski na łamach Polonistyki3 . Lektura dawna
potrzebuje kontekstu współczesnego, jak najbliższego młodym ludziom. Wydawać by się mogło, że
zestawienie Pana Tadeusza z kartkami walentynkowymi to efekciarstwo, które nie prowadzi do niczego.
Problem jednak w tym, że często przychodzi nam uczyć ludzi, dla których tego typu kartki walentynkowe
to szczyt dobrego smaku, podobnie jak słuchane przez nich disco polo. A zatem uczucie miłości jest przez
nich kojarzone przede wszystkim z czerwoną różą, misiem z napisem I Love you, czy wierszykami
budowanymi według schematu: Kochasz mnie - jest dobrze, nie kochasz mnie - jest z
le. Również
Stanisław Bortnowski zauważa wśród cech kultury współczesnej takie jak: tryumf banału i kiczu oraz
upraszczanie treści4 oraz dodaje po gombrowiczowsku, że należy wyjść tłumom naprzeciw oraz uczyć
odbioru tego, co popularne, artystycznie nieudolne, wtórne, kiczowate5. Stąd więc walentynki na lekcji,
tym bardziej, że pojęcia kicz czy kultura masowa są wśród pojęć wymaganych na maturze.
Tekst Marii Peszek wydaje się idealny do tego, by pokazać, że o miłości można mówić jednocześnie lekko
i niebanalnie. Na lekcji nie mówimy przecież o dramatach miłosnych, tylko raczej o miłosnym flircie.
Tekst jest uczniom bliski dzięki potocznym sformułowaniom (ma na moim punkcie fioła, taki krótki sms),
a jednocześnie zadziwia kunsztownymi porównaniami (jak gwiezdne pająki). Uczniom chce się mówić na
temat tej piosenki!
Część wstępna jest potrzebna, by znalez
ć płaszczyznę porozumienia z uczniami, aby sposób
przedstawienia miłości zaistniał dla nich jako problem. Jednocześnie wątek miłosny w Panu Tadeuszu
zaczyna nabierać lekkości, uczniowie zauważają, że również Mickiewicz chwilami wręcz bawi się opisami.
Papiloty jak aureola? To przecież opis niemalże jak z Trędowatej! Warto "poszargać" trochę świętości,
zwłaszcza, że ukazana w tym poemacie miłość znacząco różni się od typowej miłości romantycznej.
Lekcja 2. i 3. Śnię, widzę i opisuję& Obrazy arkadyjskie w Panu Tadeuszu.
Czas pracy:
2 godziny lekcyjne
Cele:
Uczeń:
zna pojęcia: topos raju utraconego, archetyp, baśń,
zna różne znaczenia pojęcia dom,
zna nazwiska Heideggera, Bachelarda, Eliadego i Duranda,
rozumie potrzebę posiadania bezpiecznych, intymnych obrazów,
potrafi znalez
ć cechy baśni w Panu Tadeuszu,
umie opisać przestrzeń w dziele filmowym,
umie wyjaśnić znaczenie tytułu poematu,
potrafi odnalez
ć w Panu Tadeuszu archetypowe obrazy domu.
Metody nauczania i formy pracy:
metody eksponujące, dyskusja, elementy pogadanki heurystycznej, burza mózgów, mapa mentalna.
Słowa-klucze:
archetyp, raj utracony, baśń, dom.
Materiały pomocnicze:
Płyta z utworem George'a Zamfira The lonely shepherd (np. ścieżka dz
więkowa z filmu Kill Bill,
vol. 1),
fragmenty dzieł Heideggera, Bachelarda, Duranda i Eliadego,
słownik łacińsko-polski,
Słownik terminów literackich pod red. J. Sławińskiego,
film Andrzeja Wajdy Pan Tadeusz.
Przebieg zajęć
Pierwsza jednostka lekcyjna
1. Słuchamy utworu George'a Zamfira The lonely shepherd. Uczniowie w trakcie słuchania mają
przypominać sobie te chwile ze swojego życia, kiedy czuli się naprawdę szczęśliwi. Wiedzą, że
nie będą musieli mówić o tym na forum klasy (6 min).
2. Nauczyciel zadaje tylko jedno pytanie: Czy łatwo, czy trudno odnalez
ć w pamięci takie chwile i z
czego to wynika? Uczniowie najczęściej odpowiadają, że łatwo, każdy ma takie chwile, które
może wspominać, kiedy czuje się z
le, a wspomnienia sprawiają, że jest lepiej. Nauczyciel wyraża
przypuszczenie, że większość uczniów przywołała albo jakieś wspomnienie z dzieciństwa, albo
związane z domem lub najbliższymi. Z całą pewnością wspomnienie ma często związek z
poczuciem bezpieczeństwa (3 min).
3. Uczniowie dostają wypowiedzi Bachelarda, Duranda, Heideggera i Eliadego. Czytamy i
komentujemy głośno (5 min).
Durand: Dom jest więc zawsze obrazem dającej odpoczynek intymności bez względu na to, czy
jest on świątynią, pałacem czy strzechą.6
Gaston Bachelard: Gdyż dom jest naszym kątem na ziemi. Jest - jak to wielokrotnie mówiono -
naszym pierwszym światem. Jest naprawdę kosmosem (& ) Jest zawsze wielką kołyską.7
Martin Heidegger: Być człowiekiem oznacza: być na Ziemi jako Śmiertelny, oznacza: mieszkać.8
Mircea Eliade: Osiedlenie się na jakimś terytorium, w jakiejś okolicy jest równoznaczne z
położeniem podwalin świata9.
4. Uczniowie dopisują swoje propozycje tego, czym jest dom, kończąc zdanie Dom jest& (3 min).
5. Odczytanie znaczenia słowa domus ze słownika polsko-łacińskiego: dom, mieszkanie, świątynia,
grobowiec, ojczyzna, strony ojczyste, kraj, miejsce pochodzenia, z
ródło.(5 min).
6. Notatka - podsumowanie w formie mapy mentalnej. Przypomnienie pojęcia archetyp (7 min).
7. Komentarz nauczyciela: Zobaczymy zatem, jak wasze obrazy bezpieczne i obrazy filozofów
przyczynią się do rozumienia Pana Tadeusza, pamiętając o różnych znaczeniach łacińskiego
słowa domus.
8. Zapisanie tematu na tablicy.
9. Projekcja początku filmu Andrzeja Wajdy Pan Tadeusz - fragment, w którym Adam Mickiewicz
czyta Epilog. Uczniowie mają określić, w jaki sposób przedstawiona jest przestrzeń Paryża, a w
jaki przestrzeń Litwy (5 min).
Paryż: klaustrofobicznie ciasne mieszkanie, odrapane mury, nie widać nieba, wszędzie
kamienice, brudno i ubogo, w mieszkaniu mało światła, bohaterowie przyszarzali, smutni, jakby
nie mieli ochoty żyć, siedzą osobno.
Litwa: rozświetlona, żywe kolory, ogromne przestrzenie, przyroda, pejzaż wręcz bajkowy,
idealny.
10. Pytanie do uczniów: Które z tych miejsc jest dla was bardziej realistyczne? (Najprawdopodobniej
będzie to, niestety, przestrzeń Paryża).
11. Komentarz nauczyciela: Doszliśmy zatem do rozważenia kwestii, czy Pan Tadeusz jest baśnią. A
wiadomo, że w idealnym domu i w szczęśliwym dzieciństwie nie może zabraknąć baśni.
Druga jednostka lekcyjna
1. Uczeń ze Słownika terminów literackich czyta wyjaśnienie pojęcia baśń: jeden podstawowych
gatunków epickich ludowej literatury, otwór o treści fantastycznej, nasyconej cudownością
związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie
przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą
działania sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego
światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzne wizje
przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi i zachowań międzyludzkich.10 (5 min).
2. Uczniowie wypełniają tabelkę w parach, opierając się na fragmentach, które mieli przeczytać w
domu (15 min).
Przykładowa tabelka:
Cecha baśni Przykłady z Pana Tadeusza
Cudowność świata, wiara w ingerencje Celebrowanie święta Matki Boskiej Kwietnej
mocy pozaziemskich
Antropomorficzna wizja przyrody Personifikacje, drzewa, a nawet warzywa opisywane tak, jak
ludzie
Niepisane normy moralne Np. wstyd Zosi przed Tadeuszem - była "nieprzyzwoicie"
ubrana
Ideały więzi i zachowań Widoczne np. w nauce Sędziego o grzeczności
Przekraczanie norm świata W Panu Tadeuszu pokazane wszystkie pory roku naraz, kwitną
realistycznego astry i fiołki, dojrzewają orzechy i są sianokosy
3. Wniosek: niewątpliwie strony rodzinne Adama Mickiewicza są przedstawione w baśniowy sposób,
Litwa wydaje się rajem, tylko w jakim celu? Spójrzmy raz jeszcze na tłumaczenie słowa
domus ze słownika. Być może odpowiedz
znajdziemy w pierwszym fragmencie Pana Tadeusza,
w którym pojawia się jedno z tych słów. Uczniowie znajdują ten fragment (cztery pierwsze wersy
Księgi I) i analizują (5 min).
4. Krótka rozmowa z uczniami o tym, dlaczego ludzie mają tendencje do idealizowania przeszłości.
W rozmowie uczniowie wykorzystują swoją interpretację cytatów z lekcji pierwszej i
interpretację zasłyszanych współczesnych opinii, np. kiedyś to& , a teraz to& (10 min).
Wniosek: Ludzie bezpiecznie czują się w obrazach z przeszłości, więc je idealizują, by mieć do
czego wracać w trudnych chwilach. Przywołują wtedy takie obrazy, jak wy na pierwszej lekcji
podczas słuchania muzyki. Przeszłości w żaden sposób nikt nie sprawdzi, dlatego, możemy te
nasze obrazy idealizować do woli. Tak ujawnia się topos raju utraconego. Nie dyskutuje się z
takimi obrazami, one zawsze będą lepsze niż rzeczywistość (5 min).
5. Analiza tytułu w kontekście toposu raju utraconego. Zastanawiamy się wspólnie z uczniami,
dlaczego poemat nosi właśnie taki tytuł. Burza mózgów (5 min).
PAN TADEUSZ (czyli) OSTATNI ZAJAZD NA LITWIE
Młody Innego zajazdu nie będzie, zginie więc coś, co nadawało koloryt
kulturze szlacheckiej
Obiecujący - zakłada nową rodzinę Odchodzi stary porządek
Wprowadza reformy - np. Również ostatni klucznik, ostatni z Horeszków ostatni polonez
uwłaszczenie chłopów
Niewinny
6. Wniosek: budzi się nadzieja na niepodległość, ale odchodzi stary porządek, stary świat.
Przechodzi we wspomnienie, w którym się każdy czuje bezpiecznie.
Komentarz metodyczny
Pomysł na znalezienie wątków baśniowych w Panu Tadeuszu nie jest, oczywiście, nowy. Pisał o nich już
Julian Przyboś w Czytając Mickiewicza, Stanisław Bortnowski zaś upowszechnił idee Przybosia w książce
Konteksty dzieła literackiego. Wydaje mi się, że warto zająć się takim odczytaniem na lekcji, zwłaszcza
że młodzież podchodzi do takich pomysłów z entuzjazmem, przyznając często z rozbrajająca szczerością,
że z wątków baśniowych to oni znają tylko wątki z wieczorynki o Smurfach [sic!].
Tak czy inaczej, warto na początku lekcji wprowadzić się w dobry nastrój, zaś utwór Zamfira zachęca do
zagłębienia się w swoje marzenia, tym bardziej, że uczniowie go często znają i kojarzą z miłymi chwilami
(proszę pani, moja siostra to miała na płycie z wesela!).
Archetyp domu jest jednym z najczęściej powtarzających się w lekturach szkolnych, a zatem nie można
nie przywołać na lekcji tych badaczy, którzy archetypami się zajmowali. Uczniowie, zwłaszcza słabsi,
bardzo lubią takie tematy, do których mogą odnieść swoje doświadczenie życiowe. Dlatego lekcja z
jednej strony ćwiczy wypowiadanie się, z drugiej zaś przeplatana jest konkretami takimi jak tabelka, by
uczniom było łatwiej usystematyzować wiedzę.
Lekcja 4. Dwie śmierci Jacka Soplicy.
Cele:
Uczeń:
zna pojęcia obrzęd przejścia i schemat fabularny,
zna wpływ mitów na literaturę,
zna losy Jacka Soplicy i Andrzeja Kmicica,
potrafi porównać Jacka Soplicę i Andrzeja Kmicica,
potrafi wskazać na celowość przemiany bohatera,
umie odnalez
ć schemat fabularny przemiany we współczesnym tekście kultury,
umie wyjaśnić rolę kontekstu w interpretowaniu literatury,
umie zinterpretować wiersz Stachury.
Metody nauczania i formy pracy:
samodzielna praca z tekstem, eksponująca, elementy wykładu, zmodyfikowana metoda słów-kluczy i
zdań-kluczy.
Słowa-klucze:
obrzęd przejścia, bohater mityczny, przemiana, schemat fabularny.
Materiały pomocnicze:
wiersz Edwarda Stachury Błogo bardzo sławił będę ten dzień,
płyta Sad zespołu Wolna Grupa Bukowina z tym utworem.
Przebieg zajęć:
1. Uczniowie dostają tekst wiersza Edwarda Stachury Błogo bardzo sławił będę ten dzień. Podczas
słuchania go w interpretacji zespołu Wolna Grupa Bukowina starają się odpowiedzieć na pytanie:
Co niosą ze sobą ponowne narodziny? (3 min).
2. Zapisanie odpowiedzi na tablicy w formie "słoneczka" + argumenty uczniów (5 min).
3. Komentarz nauczyciela: W wierszu zauważmy potrzebę kolejnych narodzin, nawet
symbolicznych. Współcześnie również zauważamy potrzebę rytuałów, które pozwalają nam stać
się symbolicznie nowym człowiekiem. W naszej kulturze takim przeżyciem, które będziemy
nazywać przeżyciem granicznym jest np. chrzest, ślub, ślubowanie. W starych kulturach istniały
zachowania, które pozwalały na przyjęcie jednostki w poczet jakiejś społeczności, np. pozwalały
chłopcu stać się mężczyzną. Również w dzisiejszym świecie często się nam powtarza, że trzeba
wiele przeżyć i doświadczyć, aby stać się kimś, narodzić się na nowo. Dopiero wtedy życie będzie
pełne. Starsze kultury zachowały takie rytuały w mitach. Skoro zaś mit jest opowieścią
uniwersalną, możemy mniemać, że również w nowożytnych utworach bohaterowie będą często
tworzeni na wzór bohatera mitycznego. Jak mówi Mircea Eliade: Wzorcem prób, jakie musi
przejść bohater powieści są przygody Bohatera mitycznego11 . Jest zatem szansa, że
bohaterowie literaccy będą nam bliscy. Zobaczmy, czy takie próby można zauważyć na
przykładzie Jacka Soplicy. To będzie znaczyło, że Pan Tadeusz nie tylko ma wiele z baśni, ale i z
mitu (10 min).
4. Zapisanie tematu na tablicy.
5. Uczniowie, po uprzednim przypomnieniu w domu losów Jacka Soplicy, rysują jego losy na
paraboli oraz spróbują określić, który punkt odpowiada symbolicznej śmierci (zmiana stroju,
imienia, umiera symbolicznie jako "stary" Jacek Soplica, a powraca do swojego imienia w chwili,
gdy przyznaje się na łożu śmierci do swojej tożsamości) (15 min).
Losy Jacka Soplicy
1. Soplica jako ważna osoba w województwie; awanturnik, kłótnik, odważny, "męski;
przyjaz
ń ze Stolnikiem.
2. Czarna polewka.
3. Brak szans na odwzajemnienie uczucia.
4. Chęć zemsty.
5. Nieudane małżeństwo.
6. Pijaństwo.
7. Śmierć żony.
8. Pycha, zabicie Stolnika.
9. Piętno zdrajcy.
10. Ucieczka z kraju.
11. Zamiana stroju i imienia.
12. Cierpienie dla ojczyzny.
13. Walka za kraj.
14. Praca emisariusza.
15. Zabicie niedz
wiedzia - ocalenie Hrabiego.
16. Rozbudzanie ducha narodowego na Litwie.
17. Odniesienie ran podczas walki z Moskalami.
18. Spowiedz
i śmierć.
19. Niezwykłe zjawisko: promienie słońca tworzą naokoło jego głowy koronę.
6. Podsumowanie. Uczniowie wypowiadają się na temat: Do czego Jackowi Soplicy były potrzebne
powtórne narodziny?. Przykładowe odpowiedzi: Powtórne narodziny były Jackowi Soplicy
potrzebne do tego, żeby pojął konsekwencje swojego postępowania. Mityczny schemat przygód
mitycznego bohatera przypomina pradawną prawdę, że nie ma winy bez kary. Dopiero wtedy
może człowiek spojrzeć na nowego ja bez wyrzutów sumienia i przyznać sam przed sobą Jam
jest& . A życie dopiero ma sens wtedy, gdy wie się, kim się naprawdę jest. Zapisanie krótkiej
notatki.
Zadanie domowe
Dla chętnych: obejrzyj film Trzy pogrzeby Melquiadesa Estrady (reż. Tommy Lee Jones) i rozważ, w jaki
sposób dokonuje się inicjacja bohatera w "prawdziwe życie".
W przypadku, gdy uczniowie są już po omawianiu Potopu: przypomnij losy Andrzeja Kmicica i spróbuj je
rozpisać na podobnym wykresie. Jeśli się uda, to będziemy mogli potwierdzić, że często losy bohaterów
ulegających przemianie są oparte na mitycznym schemacie fabularnym.
Losy Andrzeja Kmicica
1. Kmicic - awanturnik, odważny, gwałtowny, sławny rycerz.
2. Awantura z kompanami, strzelanie do portretów przodków, "zabawa" z dziewczętami.
3. Spalenie Wołmontowiczów.
4. W oczach Oleńki jest mordercą.
5. Kmicic nie odstępuje od Radziwiłła - dla konfederatów staje się zdrajcą.
6. Kmicic porywa księcia Bogusława - staje się zdrajcą również dla Radziwiłów.
7. Kmicic postrzelony.
8. Kmicic zdrajcą dla króla (plotka Bogusława).
9. Ukrywa się w lasach.
10. Czuje hańbę, sromotę zgubę.
11. Zmiana ubrania i nazwiska (Babinicz).
12. Potyczki ze Szwedami - walki dla kraju.
13. Dobra wróżba - spotkanie Oleńki - córki starosty A
uszczewskiego.
14. Przybycie do Częstochowy, gdzie się odmienia serca, spowiedz
.
15. Brawurowe wysadzenie kolubryny.
16. Kmicic złapany - przypalenie boku jako jeszcze jedna pokuta.
17. Obrona króla.
18. Cierpienia, rany jeszcze w innych bitwach, np. o Warszawę.
19. Rehabilitacja - list króla odczytany podczas mszy, ogłoszenie prawdy: Babinicz to Kmicic!
Komentarz metodyczny
Mircea Eliade napisał, że we współczesnym świecie są wciąż potrzebne pradawne rytuały, aby nadać
rzeczywistości sens. Świętujemy nadejście nowego roku, bo wtedy rodzimy się na nowo. Eliade nazywa
takie świętowanie zdegradowanym rytuałem, zaś współczesność określa mianem rzeczywistości mitu
zdegradowanego. Przed całkowitą degradacją chroni powrót do wcześniejszego sposobu pojmowania i do
powtarzania pradawnych czynności, związanych z mitami. Jednym z takich pradawnych obrzędów jest
rytuał inicjacji, który pozwalał na poznanie samego siebie. Oczywiście, rzeczywistość mitu
zdegradowanego to również rzeczywistość XIX wieku, a zatem także w literaturze tamtego czasu
odnajdziemy wątki mityczne.
Zarówno Jacek Soplica, jak i bohater omawianego w szkole Potopu Andrzej Kmicic mają wszelkie cechy
bohatera mitycznego, który odbywa zdegenerowaną próbę inicjacyjną, obrzęd przejścia. Ponieważ
badania antropologiczne są niezwykle przydatne do badania literatury, a nazwisko Mircei Eliadego
wypada znać, nie widzę powodu, by uczniowie nie mogli pod tym kątem poznać lektur. Warto
przypomnieć w tym kontekście nazwisko Arnolda van Gennepa12 , gdyż to on wyróżnił w obrzędzie
przejścia (czyli w obrzędzie, który jest związany ze zmianą np. pozycji społecznej) trzy fazy: fazę
preliminalną (uczestnik traci dotychczasową pozycję), fazę liminalną (uczestnik w stanie zawieszenia) i
fazą postliminalną (określenie nowego statusu społecznego). Widać więc wyraz
nie, że zarówno losy
Soplicy, jak i Kmicica idealnie wpisują się w ten schemat. Warto również nawiązać do filmu Tommy'ego
Lee Jonesa, gdyż stanowi on doskonały przykład na pokazanie tego typu bohatera w najnowszym kinie.
Być może znajomość chociażby tylko tego filmu sprawi, że prezentacja maturalna pt. Motyw przemiany&
będzie nosić cień oryginalności.
Myślę, że taka lekcja to dobry sposób na to, żeby w miarę "bezboleśnie" porównać Kmicica i Soplicę oraz,
żeby zapoznać ucznia z podstawowymi elementami teorii antropologicznych, zwłaszcza, że sami
uczniowie uczestniczyli i będą uczestniczyć w jeszcze wielu obrzędach przejścia w swoim życiu.
Sylwia Winiarska-Żmigrodzka
Scenariusz otrzymał 1 nagrodę w konkursie na scenariusz lekcji poświęconej lekturom szkolnym Receptury na
lektury.
Przypisy
1. Tytuł jest parafrazą zdania Stanisława Bortnowskiego: Może nie warto śpieszyć się z lekturą, by nie
doprowadzić do sytuacji, gdy stado koni biega bezmyślnie po trzynastozgłoskowcu, tratując go
bezlitośnie? [w:] S. Bortnowski, Przewodnik po sztuce uczenia literatury, Warszawa 2006, s. 167
2. Op cit., s. 167
3. J. Kaniewski, Problem kanonu lektur w edukacji - od podstaw do matury, Polonistyka 2005, nr 2, s. 40
4. Op. Cit., s. 490
5. Ibidem, s. 495
6. G. Durand, Symbole świata intymności, przeł. M. Abramowicz [w:] Potęga świata wyobrażeń, czyli
archetypologia według Gilberta Duranda, pod red. K. Falickiej, Lublin 2002, s. 140
7. G. Bachelard, Dom od piwnicy po strych. Znaczenie schronienia, przeł. M. Ochab, Punkt 1979, nr 8, s.
137-138
8. M. Heidegger, Budować, mieszkać, myśleć, przeł. K. Michalski, Warszawa 1987, s. 318-319.
9. M. Eliade, Sacrum i profanum. O istocie religijności, przeł. R. Reszke, Warszawa 1999, s. 74
10. Hasło baśń w Słowniku terminów literackich pod red. J. Sławińskiego
11. M. Eliade, Mity, sny i misteria, przeł. K. Kocjan, Warszawa 1994, s. 30
12. Zob. A. van Gennep, Obrzędy przejścia: systematyczne studium ceremonii: o bramie i progu, o
gościnności i adopcji (...), Warszawa 2006,