http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Geneza i rozwój gatunków użytkowych
dla kierunku Dziennikarstwo i komunikacja społeczna
1. Pojęcia podstawowe.
1. Funkcje języka i mowy.
Początki naukowych dyskusji wokół kwestii funkcji języka należy wiązać z rozwojem językoznawstwa
strukturalnego a zwłaszcza jego odmiany funkcjonalnej (zob. Praska szkoła strukturalna, lingwistyka
funkcjonalna). Prażanie sformułowali tezę o języku jako systemie funkcjonalnym. A termin funkcja
rozumiano jako zadanie wyznaczone jakiemuś strukturalnemu elementowi językowemu dla osiągnięcia
jakiegoś celu w ramach komunikacji ludzkiej. Twórcą pierwszej klasyfikacji funkcji języka był austriacki
psycholog Karl Bühler. WyróżniÅ‚ on trzy funkcje:
symptomu (in. ekspresywna)  pełni ją znak wobec nadawcy, wyrażając jego stan psychiczny i fizyczny,
sygnału (in. apelatywna / apelu, w innych teoriach: impresywna, konatywna)  pełni ją znak wobec
odbiorcy, skłaniając go określonych działań, symbolu (in. przedstawieniowa)  to funkcja, jaką pełni znak,
przekazując informacje o rzeczywistości pozajęzykowej.
Roman Jakobson w rozprawie Poetyka w świetle językoznawstwa dokonuje modyfikacji koncepcji K.
Bühlera. Schemat aktu komunikacji poprzednika wzbogaca o nowe trzy skÅ‚adniki: komunikat, kod,
kontakt. Sześciu składnikom aktu komunikacji odpowiada sześć funkcji języka:
Nadawca
Odbiorca
Kontekst (to, co dana wypowiedz
oznacza, wskazanie na oznaczanÄ… sferÄ™)
Komunikat (tekst, wypowiedz
), Nadawca (podmiot wypowiedzi), Odbiorca (adresat),
Kontakt (fizyczny lub psychiczny związek między rozmówcami)
Kod (umowny system znaków, istniejący w umysłach rozmówców, umożliwiający porozumienie się 
langue)
Tym składnikom odpowiadają kolejne funkcje języka:
p>Funkcja emotywna (jeśli nad. chce wyrazić swoją postawę; in.ekspresywna, emocjonalna)
Funkcja konatywna (impresywna; działanie na odbiorcę)
Funkcja poznawcza (wypowiedz
przynosi informacje o świecie zewnętrznym)
Funkcja poetycka (in. estetyczna, nastawiona na kształt, postać wypowiedzi)
Funkcja fatyczna (nawiÄ…zanie lub utrzymanie kontaktu)
Page 1 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Funkcja metajęzykowa (nastawienie na sam język; gdy się coś wyjaśnia)
Szczegółowy opis obu koncepcji i ich krytyka zob. Grzegorczykowa (1991), Furdal (2000).
W obu koncepcjach nie ma jasności, czy funkcje przypisuje się językowi (rozumianemu jako system 
langue) czy też funkcje pełni konkretny tekst / wypowiedz
(z poziomu parole).
Takie rozróżnienie pojawia się w koncepcji polskich językoznawców Zawadowskiego i Kurkowskiej
(zob. Grzegorczykowa 1991: 14-15). Systemowi językowemu przypisana została funkcja generowania
(tworzenia) tekstów. Z kolei teksty przekazują informacje o rzeczywistości bądz
na mocy kodu
(konwencjonalnie), bÄ…dz
niekonwencjonalnie (poprzez gesty, mimikÄ™, ton, intonacjÄ™ itp.). W pierwszym
konwencjonalnym komunikowaniu funkcja tekstu jest dwojaka: komunikatywna (przekazywanie
informacji o świecie) i prezentatywna (kiedy poprzez wypowiedz
nadawca charakteryzuje swojÄ…
przynależność socjolingwistyczną, np. gdy posługuje się slangiem hip-hopowym). W komunikacji
niekonwencjonalnej tekst pełni dwie funkcje: ekspresywną i impresywną.
Antoni Furdal z kolei mówi o funkcjach języka rozumianego jako narzędzie społecznego porozumienia.
Wyróżnia dwa typy funkcji  przy pełnym układzie komunikacyjnym (tzn. z nadawcą i odbiorcą) i przy
niepełnym układzie komunikacyjnym (bez odbiorcy). Do pierwszego typu zaliczmy następujące funkcje:
Ç komunikatywnÄ…  rozumianÄ… w ten sposób, że jÄ™zyk sÅ‚uży każdemu czÅ‚onkowi spoÅ‚eczeÅ„stwa jako
środek porozumiewania się na wszelkie tematy we wszystkich okolicznościach.
Ç symbolicznÄ…  jest to funkcja jÄ™zyka wobec rzeczywistoÅ›ci (patrz Bühler  f. symbolu)
Ç impresywnÄ…  kiedy po odebranie komunikatu, odbiorca podejmuje jakieÅ› dziaÅ‚anie,
Ç emocjonalnÄ…  oprócz przekazywania wiadomoÅ›ci komunikat oddziaÅ‚ywa na uczucia odbiorcy.
Do drugiego typu funkcji należą:
Ç ekspresywna  istotÄ… tej funkcji jest uzewnÄ™trznianie przeżyć, ale nie informowanie o emocjach (np.
nieartykułowane okrzyki, przekleństwa, pamiętnik pisany dla siebie)
Ç poznawcza  jako funkcja systemu jÄ™zykowego, znak jÄ™zykowy jest zarówno dowodem poznania
rzeczywistości, jak i narzędziem tego poznania.
Istotną modyfikację stanowisk w kwestii funkcji języka i mowy wniosła teoria aktów mowy J. Austina.
Oddzielenia semantyki od pragmatyki poskutkowało wydzieleniem w zakresie funkcji mowy
wypowiedzi, których główną funkcją jest przekaz informacji (f. komunikatywna, f. informacyjna) od
wypowiedzi zorientowanych na cele pozakomunikacyjne. Do tej drugiej grupy zaliczymy wypowiedzi
pełniące następujące funkcje:
sprawczą  celem jest stwarzanie stanów rzeczy (na mocy wiary: ludowe rytuały, akty sakramentalne, jak
i na mocy konwencji społecznej: akty performatywne),
nakłaniającą (impresywna, konatywna)  celem jest wywołanie działań (akty dyrektywne, pytania ?) lub
wpływanie na stan mentalny odbiorcy  perswazja (f. perswazyjna wypowiedzi), manipulacja.
ekspresywnÄ…
kreatywną  tworzenie tekstów kultury, nowej wizji świata.
Page 2 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
W kontekście omawianych zagadnień wyróżnia się także funkcje ogółu działań językowych
społeczności. Są to:
f. socjalizująca  to funkcja jednoczenia członków danej społeczności (np. język żeglarzy, myśliwych,
subkultur młodzieżowych itp.)
f. kulturotwórcza  polega na gromadzeniu i przechowywaniu wiedzy, doświadczenia pokoleń, świata
wartości przez całość tekstów zapisanych lub zachowanych w pamięci zbiorowej.
Zalecana literatura:
Urszula Żydek-Bednarczuk, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków 2005,
Antoni Furdal, Językoznawstwo otwarte, Wyd. III, Wrocław 2000,
Renata Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle aktów mowy, Język a kultura ,

t. 4, Funkcje języka i wypowiedzi, Wrocław 1991.
Pojęcie tekstu.
Pod terminami takimi jak: lingwistyka tekstu, teoria tekstu, analiza dyskursu kryje się obszar dociekań
nad komunikacją językową, w którym przyjmuje się, iż poziom zdania nie jest najwyższym poziomem
organizacji języka, objętym zainteresowaniami lingwistyki. Oznacza to, że teksty nie są traktowane jako
jednostki formalne.
O byciu tekstem nie przesÄ…dza:
- jego wielkość  tekst może obejmować kilka zdań, jak kilka tysięcy, - kompletność składniowa
wypowiedzi. Są teksty, których pełne zrozumienie wymaga wprowadzenia brakujących więzi formalnych
między elementami wypowiedzi, - forma przekazu  teksty komunikowane są zarówno w postaci
graficzne jak i fonicznej.
Tekst - pojęcie i jego właściwości
Lingwistyczna definicja tekstu zaproponowana przez Jerzego Bartmińskiego (1998),
J. Bartmiński uważa, że (...) tekst jest to ponadzdaniowa jednostka językowa, makroznak mający
określone nacechowanie gatunkowe i stylowe (kwalifikator tekstu), poddający się całościowej
interpretacji semantycznej i komunikatywnej, wykazujący integralność strukturalną oraz spójność
semantyczną i podlegające wewnętrznemu podziałowi semantycznemu, a w przypadku tekstów
dłuższych - także logicznemu i kompozycyjnemu (s.17). Wybór takiego rozumienia tekstu, pozwala
zdaniem Bartmińskiego na uznanie go nie tylko za konstrukcję jednostek językowych (wyrazów, zdań)
lecz za produkt języka, produkt o złożonej, polifonicznej strukturze. Za najistotniejszą cechę tekstu
uważa ten badacz - poza podzielnością na temat i remat - kwalifikację gatunkowo-stylową. Na
obowiązkowy podział tematyczno-rematyczny (STR) (który stanowi "podstawowy kościec tekstu")
nakłada się sieć relacji logiczno-semantycznych (przyczynowo-skutkowych, wynikowych, itp.) oraz
kompozycyjnych, na które składają się: wstęp, teza, egzemplifikacja, dygresja, zakończenie (Daneś
1974, za: Bartmiński 1998, s.17 .
W nacechowaniu stylowo-gatunkowym przejawia się indywidualizm jednostki (użytkownika) poprzez
wybór typu racjonalności, postawy wobec przedmiotu i przyjęty punkt widzenia (którego pochodną jest
określony obraz świata); przyjęte założenia ontologiczne i akceptowany system wartości (ibidem). Tekst
dla Bartmińskiego to jednostka z planu parole, gdyż dla jednostki z planu langue rezerwuje on termin
Page 3 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
tekstem (mający analogicznie jak: fonem, morfem, leksem sufiks // sufiksoid -em, świadczący o 'byciu
jednostką systemu językowego'). (B a r t m i ń s k i J . , 1998, Tekst jako przedmiot tekstologii
lingwistycznej, lw: l Tekst. Problemy teoretyczne, pod red. J . B a r t m i Å„ s k i e g o i B . B o n i e c k i
ej , Lublin, s. 9-25 .) zob. też (zob. s 50).
J. Bartmiński podkreśla, że wszystkie teksty posiadają nacechowanie gatunkowe, co stanowi definicyjną
cechę tekstu odróżniającą go od zdania. Czy zatem zdanie może zostać uznane a tekst? Zdanie może być
tekstem o ile ma przynależność gatunkową. Przypadkiem granicznym będą zatem teksty jednozdaniowe.
Należą do nich np. formuły grzecznościowe, przysłowia, slogany wyborcze, hasła reklamowe, mające
często formę prostych zdań, ale wykazujące przy tym komunikatywną samowystarczalność. Zdania: Jak
się masz; Cicha woda brzegi rwie; Na pochyłe drzewo skaczą kozy; Wasz prezydent, nasz premier mogą
zostać przez odbiorcę odebrane jako pewne całości i sensownie zinterpretowane.
Dla de Beaugranda i Dresslera bycie TEKSTEM oznacza, że wypowiedz
musi spełniać siedem kryteriów
tekstowości. Kryteria, współdziałając ze sobą, tworzą warunki odbierania danego wystąpienia
komunikacyjnego jako tekstu.
Kohezja
Koherencja
Intencjonalność: tekst jest realizacją planu prowadzącego do określonego celu.
Akceptabilność, odpowiedzialna za zgodę odbiorców na uczestnictwo w procesie dyskursywnym,
jest też tym czynnikiem, dzięki któremu braki w zakresie kohezji i koherencji mogą być
uzupełnione.
Informatywność: każdy tekst jest też w jakimś stopniu informatywny. Mała informatywność może
zakłócić komunikację, prowadząc do nudy, a nawet do odrzucenia tekstu.
Sytuacyjność: relewancja (odpowiedniość) tekstów w określonych sytuacjach ich występowania, w
tym relewancja wobec nastawień uczestników komunikacji. (Tekst jest odpowiedni do sytuacji, w
jakiej występuje, np. ikoniczność znaków drogowych, ograniczona ilość tekstu na billboardach).
Intertekstowość:
- realizacja tekstu jako okazu określonego gatunku,
- istnienie aluzji tekstowych, stanowiących odniesienie do innych tekstów,Pilch, felieton.doc
- stosowność danego wystąpienia konwersacyjnego w otoczeniu innych wystąpień.
Płaszczyzny (poziomy) i jednostki języka (?)
TEKST realizuje GATUNEK
składa się z:
wypowiedzeń
WYPOWIEDZENIE realizuje ZDANIE
składa się z:
wyrazów
WYRAZ realizuje LEKSEM
składa się z:
morfów
Page 4 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
MORF realizuje MORFEM
składa się z:
głosek
GA
OSKA realizuje FONEM
Nacechowanie gatunkowe i stylowe oraz podzielność na temat i remat odróżniają tekst od zdania.
Pragmatyczna definicja tekstu Bożeny Witosz (1997). "(...) tekst jest zdeterminowanym gatunkowo i
intertekstualnie całościowym, spójnym - zorganizowanym i skończonym wyrazem intencji
komunikacyjnej nadawcy" (Witosz 1997, s.52; wytłuszczenie autorki). Za najistotniejsze kryteria "bycia
tekstem" w wyżej zdefiniowanym rozumieniu uznaje ona:
1. Bycie konkretną, rzeczywistą wypowiedzią, uwarunkowaną pragmatycznie, a więc mającą nadawcę
(rzeczywistego lub fikcyjnego), powstałą dla odbiorcy lub ze względu na niego (rzeczywistego,
wirtualnego lub fikcyjnego), nacechowaną intencjonalnie, z wyrażeniem intencji implicite lub explicite,
jednak możliwej do odczytania;
2. Posiadanie referencji, a więc jego właściwością jest nie tylko mówienie czegoś, ale także o czymś,
czyli odsyłanie do świata, do zdarzeń, stanów, przedmiotów i relacji w rzeczywistości pozajęzykowej;
3. Bycie ciągiem wypowiedzeń (czasem jednym wypowiedzeniem), będącym wypowiedzią zwieńczoną,
o dających się określić granicach - sygnałach (delimitacyjnych) inicjalnych i finalnych;
4. Bycie jednostką całościową, złożoną strukturą formalno-semantyczną, wykraczającą poza linearne
następstwo zdań;
5. Bycie wypowiedzią spójną, spójnością uwarunkowaną konsytuacją (pragmatycznie) i
wewnątrztekstowo (strukturalnie /systemowo); spójność jest przy tym dla B. Witosz cechą
konstytutywną tekstu, ponieważ tekst powstając dla odbiorcy i ze względu na niego, powinien być dlań
zrozumiały;
6. Bycie wypowiedzią intertekstualną, a więc relatywną wobec innych, wcześniej poznanych przez
odbiorcę tekstów, która to właściwość (intertekstualności) pozwala użytkownikowi zarówno na
nadawanie, jak i odbieranie tekstu (mimo że nigdy przedtem go nie słyszał);
7. Bycie strukturą językową określoną gatunkowo (typologicznie), np. rozmową, powieścią, protokołem,
itd. (wg Witosz 1997, s.52-54). (Witosz B., 1997, Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian
deskrypcji. Zagadnienia struktury tekstu, Katowice)
Pojęcie dyskursu.
Dyskurs
to tekst w kontekście, jako konkretne wydarzenie komunikacyjne i jako uogólniona kategoria , np.
dyskurs naukowy. (definicja za Ch. Morrisem)
Dyskurs to zbiór wypowiedzi wyrażających określone znaczenia i wartości o randze instytucjonalnej
(ideologicznej) (za M. Foucault)
Page 5 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Społeczność dyskursywna to rodzaj społeczności (wspólnoty) komunikacyjnej, jest budowana na gruncie
wspólnoty ideowo-kulturowej i określonej wizji świata., wybierana zależnie od zainteresowań i
okoliczności. Ma swoje środki językowe: słowa sztandarowe czy słowa-klucze, reprodukowane
konstrukcje zdaniowe, np. formuły etykietalne itd. (s. 8-9) por. S. Gajda, Nowe społeczności
dyskursywne a edukacja komunikacyjna (w:) Zmiany w publicznych zwyczajach językowych, red. J.
Bralczyk i K. Mosiołek-Kłosińska, Warszawa 2001, s. 7-13.
TEKST A DYSKURS
Pojęcie dyskursu zwykło się wymiennie używać z pojęciem tekstu. Jednak, jak zaznacza A. Duszak
(1998), użycie terminu dyskurs może nasuwać pewne wątpliwości na obszarze polskojęzycznej (czy
ogólniej europejskiej) literatury lingwistycznej. Spopularyzowany jest natomiast w piśmiennictwie
anglojęzycznym (w tradycji amerykańskiej). Obie tradycje cechuje odmienne rozłożenie akcentów w
ewolucji zagadnień tekstologicznych. Europa jest kolebką nowożytnej lingwistyki tekstu, rozumianej
początkowo jako dyscyplina zajmująca się badaniem tekstów pisanych. Z kolei w tradycji amerykańskiej
podstawę badań nad dyskursem stanowiły obserwacje ludzkich zachowań językowych w kontekście
społecznym i kulturowym. W badaniach dominującą rolę odgrywał język mówiony (speech, discorse) i
wzory ludzkich zachowań niewerbalnych. Studia te w sposób naturalny dały początek analizie
konwersacyjnej, która przyczynić się miała do póz
niejszego upragmatycznienia teorii tekstu.
Teun A. van Dijk (2001)  inicjator badań nad tekstem  przyjmuje podwójne rozumienie dyskursu:
 dyskurs jako struktura werbalna, z rozróżnieniem (ze względu na kanał komunikacji) na mowę, czyli
dyskurs mówiony, obejmujący codzienne rozmowy i inne formy dialogu, np. debata parlamentarna,
spotkania rad nadzorczych, rady wydziałów wyższych uczelni itd., oraz tekst, czyli dyskurs pisany,
obejmujący wszelkie formy pisane, np. teksty prasowe, podręczniki, twórczość literacka itp.
 dyskurs jako działanie i interakcja w społeczeństwie - chodzi tu o dyskurs opisywany w kategoriach
działań społecznych realizowanych przez użytkowników języka, którzy komunikują się między sobą w
różnych sytuacjach i w obrębie określonego społeczeństwa i danej kultury.
W rozumieniu Janiny Labochy dyskurs jest normÄ… i strategiÄ… zastosowanÄ… w procesie tworzenia tekstu i
wypowiedzi, zakłada że podstawą tej strategii są wzorce społeczne i kulturowe, składające się na tę
normÄ™, a jej efektem tekst lub wypowiedz
o określonych cechach gatunkowych. W tym rozumieniu
dyskurs należy do płaszczyzny pośredniej między systemem językowym a jego realizacją w konkretnych
wypowiedziach (np. dyskurs naukowy, dyskurs religijny).
W ostatnich latach pojęcie dyskursu stosowane jest na określenie całej sfery komunikacji publicznej,
gdzie chodzi o sposób mówienia wraz z propagowanymi myślami, wartościami, koncepcjami, ideami,
np. dyskurs liberalny, dyskurs edukacyjny, dyskurs feministyczny. (za D. Zdunkiewicz-Jedynak, 2008:
64)
KOHEZJA I KOHERENCJA jako właściwości tekstu.
Teresa Dobrzyńska mówi o dwóch definicjach tekstu  mocnej i słabej . Mocną definicję tekstu warunkuje
 
spójność semantyczna  określana terminem koherencja, natomiast słabą  spójność strukturalna  określana
jako kohezja.
.
KOHEZJA - spójność formalna wynika z wiedzy mającej uzasadnienie w tekście lub sytuacji
Page 6 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
komunikacyjnej. Pod pojęciem KOHEZJI nazywanej także spójnością strukturalną, tematyczną, linearną,
lokalną rozumie się sieć nawiązań międzyzdaniowych, mających bezpośrednie wykładniki formalne w

wypowiedzi . Od zwykłego nagromadzenia zdań tekst różni się tym, że ma teksturę, dzięki której może
funkcjonować jako całość w danym otoczeniu. Teksturę tworzą określone środki lingwistyczne:
 
wiązadła . Między wiązadłami istnieje relacja kohezywna. Kohezja występuje tam, gdzie
INTERPRETACJA jakiegoś elementu wypowiedzi jest zależna od innego elementu. Jeden presuponuje
drugi, w znaczeniu, że nie może być efektywnie zdekodowany inaczej niż przez uciekanie się do innego
elementu. Kiedy to zachodzi, mamy do czynienia z relacjÄ… kohezji, i dwa elementy, presuponujÄ…cy i
presuponowany, są co najmniej potencjalnie włączone w tekst . Formy kohezji ponadzdaniowej:
referencja (wewnÄ…trztekstowa), substytucja, elipsa, konektory i kohezja leksykalna. WewnÄ…trz zdania
uporządkowanie tematyczno-rematyczne oraz informacyjne według zasady znane-nowe (problem
presupozycji). Na poziomie całego tekstu uporządkowanie w formie "makrostruktury", która wyznacza
gatunek tekstu.
PRZYKA
ADY KOHEZJI: (podstawa nawiązania i człon nawiązujący)
Nalała mi wina. Ja wypiłem. (powtórzenie leksemu)
Do ogrodu wpadła piłka. Była żółta w czarne pasy. (jednorodność form czasownikowych)
Do ogrodu wpadła piłka. Podniosłem ją z grządki. (zaimek o funkcji anaforycznej)
Był głupi. Toteż go nie słuchałem. (spójniki nawiązujące)
Uwielbiałem zapamiętanie hrabiny X. Lat miałem dwadzieścia i byłem prawiczkiem; zdradziła,
obraziłem się, to mnie zostawiła. Byłem prawiczkiem, więc mi było żal. Lat miałem dwadzieścia, to mi
wybaczyła. A skoro lat miałem dwadzieścia, i byłem prawiczkiem, to zdradzała mnie ciągle choć nie
zostawiała, więc czułem się najczulej kochanym i najszczęśliwszym z ludzi. (Vivant Denon Bez

przyszłości powieść z XVIII w.) (spójniki nawiązujące)
POWTÓRZENIE (Za M. Krauz) Powtórzenie jest jednym z głównych składników tworzenia tekstu
spójnego. Należy do praw budowy tekstu, gdyż ciąg zdań jest budowany tak, że kolejne zdania
powtarzają jakąś część informacji ze zdań poprzednich. Powtarzana informacja może być dosłowna, ale
może być wyrażona różnymi środkami i wówczas nie jest powierzchownie odbierana jako powtórzenia.
Należy odróżnić powtórzenia leksykalne dosłowne, od takich, które wynikają z wiedzy nadawcy i
odbiorcy o świecie lub ze znajomości reguł budowy zdań i tekstów. Powtarzane mogą być: - wyrazy,
wyrażenia, zdania (rekurencja prosta) - wyrazy, które podlegają prostym transformacjom, np.
przeniesieniu do innej części mowy, zmodyfikowaniu funkcji wyrazu, (rekurencja częściowa)
Rekurencja prosta  powtórzenie elementów, służące wzmocnieniu spójności tekstu, najczęściej
spotykamy rekurencję leksykalną, tzn. powtórzenie tego samego słowa lub wyrażenia, np.: Tylko śmierci
głośnej, widowiskowej, śmierci jak fajerwerk grozi, że zwrócą na nią uwagę i będą starać się
powstrzymywać, ograniczać. Śmierć cicha, niema, pokątna  z głodu, od gruz
licy i malarii, od miny, która
wybuchła gdzieś na pustkowiu  taka śmierć może spokojnie panoszyć się, dziesiątkować i pochłaniać
swoje ofiary. (R.Kapuściński, Lapidarium) Częsta jest w mowie spontanicznej, kiedy powtórzenie
wynika z krótkiego czasu planowania i szybkiego zaniku werbalizacji: Woda jest w wielu domach 
powiedziałbym, że woda jest w każdym z nich. Wszystko jest całkowicie pod wodą. Rekurencja
stosowana jest także do podkreślenia i potwierdzenia własnego punktu widzenia lub do wyrażenia
zdziwienia wobec stwierdzeń stojących w sprzeczności z własnym punktem widzenia: Wadą powtórzeń
jest to, że zmniejszają informatywność tekstu.
Rekurencja częściowa  polega na tym, że używa się tych samych, podstawowych składników słowa, ale
Page 7 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
przesuwa się je do innej klasy: - przeniesienie wyrazu z jednej części mowy do drugiej, np. Ach! Już się
chmurzy! Nie jest przyjemnie, bo słońce zaszło za chmurę. - zmiana klasy, paradygmatu w obrębie tej
samej części mowy, np. Jako mała dziewczynka pasjonowałam się muzyką. Wspólne, rodzinne
muzykowanie było nieodłącznym elementem zimowych wieczorów.
POWTÓRZENIA NIEDOKA
ADNE  chodzi tu o spójność tekstu osiąganą poprzez zastosowanie
synonimów, hiponimów, antonimów, peryfraz. W tym typie powtórzenia mechanizmy spójnościowe
mają swoje wykładniki leksykalne na powierzchni tekstu, ale jednocześnie opierają się na wspólnej
wiedzy nadawcy i odbiorcy, ich doświadczeniu i kompetencji. Odbiorca powinien rozpoznać
odpowiadające sobie fragmenty tekstowe i określić w odpowiednich relacjach semantycznych, np.
synonimii, hiperonimii czy przeciwstawienia, np. Do ogrodu wpadła piłka. Stary człowiek podniósł się
znad grzÄ…dki. (wyrazy z tego samego zakresu semantycznego)
PARALELIZM  polega na zastosowaniu rodzaju powtórzenia, ale wypełnieniu go innymi wyrażeniami.
Są to elementy analogiczne  paralelne, realizujące wspólny schemat pod względem formalnym lub
znaczeniowym lub też mogą występować na różnych płaszczyznach językowych. Na płaszczyz
nie
składni mamy identyczność / podobieństwo budowy zdań lub zespołów zdaniowych, np. w Deklaracji
Niepodległości, król angielski opisany jest następująco: Plądrował nasze morza, pustoszył nasze brzegi,
palił nasze miasta. (Przykład ten wyraża serię podobnych, lecz nie identycznych czynności w paralelnych
zdaniach: czasownik  zaimek dzierżawczy  dopełnienie bliższe); Na płaszczyz
nie leksyki  stosuje siÄ™
dublety znaczeniowe; Na płaszczyz
nie tekstu  paralelizm tematyczny, polegajÄ…cy na wprowadzeniu
odpowiadających sobie motywów tematycznych (świat przyrody i ludzkich uczuć); Paralelizm
kompozycyjny  występuje wtedy, gdy równolegle przedstawione są powtarzane leksemy na zasadzie
odwróconej formy w postaci negacji lub antonimii, np. I rzeczywiście dostał taką posadę, która posiadała
jedną wielką zaletę, że nie wymagała pracy, i jedną wielką wadę, że nie dawała trzech tysięcy rubli
pensji.
PARAFRAZA polega na powtórzeniu treści w innej formie, np. Kiedy Bóg uświadomił sobie swoją
wszechwiedzę, poczuł się nagle straszliwie znużony, ponieważ, cokolwiek by się nie wydarzyło, wiedział
jaki będzie wynik. Nie było więcej żadnych niespodzianek: nie było niczego, co nie byłoby z góry znane.
Posługiwanie się parafrazą, określeniami synonimicznymi uzależnione jest od sytuacyjności i typów
tekstów. Zadaniem tekstów urzędowych jest przewidywanie wszelkich odcieni i rodzajów określonego
zachowania i dlatego teksty te wykazują tendencję do powtarzania i pedantyczności sformułowań.
Stabilność i precyzja treści może mieć poważne praktyczne konsekwencje. Np. Za wyjątkiem odkryć i
wynalazków dokonanych podczas zatwierdzonego zatrudnienia poza uniwersytetem, odkrycie lub
wynalazek dokonany w dziedzinie, w której badacz jest zatrudniony przez uniwersytet, lub dokonany
przy użyciu uniwersyteckich funduszy, materiałów, wyposażenia, urządzeń, personelu, lub informacji
technologicznej stanowiącej własność uniwersytetu, jest własnością uniwersytetu, a wynalazca będzie
miał swój udział w zyskach z tego tytułu.
ANAFORA W tekstach pisanych / mówionych używa się mechanizmów spójności, które skracają lub
upraszczają tekst powierzchniowy, nawet jeśli po drodze gubi się pewien stopień precyzji. Jednym z
takich mechanizmów jest użycie PRO-FORM (wyrazów wskazujących)  oszczędnych, krótkich wyrazów
niemających swojej własnej treści, które w tekście powierzchniowym mogą zastępować bardziej pojemne
znaczeniowo określenia. Najczęstsze pro-formy to: zaimki, które funkcjonują zamiast rzeczowników lub
fraz rzeczownikowych, z którymi koreferują (ang. co-refer = współodnosić się, tzn. mieć tę samą
referencję w sensie). Istnieją dwie pozycje, w jakich mogą występować pro-formy: przed i po wyrażeniu
koreferujÄ…cym.
Wóz pozostawiono przy drodze. Był on już stary. Do ogrodu wpadła piłka. Podniosłem ją z grządki.
Page 8 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Przykłady powyższe ilustruje ANAFOR
 użycie pro-formy  wyrazu wskazującego (formy z zaimkiem
osobowym lub wskazującym) po wyrażeniu koreferującym. Anafora jest najpowszechniejszym
kierunkiem koreferencji. Zaimki anaforyczne (nazywajÄ…ce) majÄ… kilka funkcji: a. spajajÄ… wypowiedzenia
b. zachowują tożsamość podmiotu wypowiedzenia c. eliminują powtórzenia dosłowne.
Użycie pro-form (szeregi izotopiczne) podlegają określonym zasadom. Uważa się, że progresja
(następstwo) form zaczyna się od najbardziej a rozwija w kierunku najmniej specyficznej i konkretnej
treści. Można więc przyjąć następującą kolejność: imię własne, wyrażenie specyficzne, klasa ogólna
(zaimki i pro-formy), np. Napoleon przybył do pałacu. Zdobywca Austrii był w znakomitym nastroju.
Nigdy nie widziałem człowieka w tak podniosłym nastroju. (On) prawie nie przestawał mówić.
ELIPSA  kolejny środek przyczyniający się do zwartości i wydajności wypowiedzi. Z elipsą, która pełni
funkcję spójnościową występuję tylko wtedy, gdy mamy do czynienia z dostrzegalnym brakiem ciągłości
tekstu powierzchniowego podczas jego przetwarzania. Typowym przypadkiem jest elipsa anaforyczna,
tzn. pełna struktura występuje przed strukturą eliptyczną, np. Mnie oddaj miłość, im zaś (oddaj  elipsa
orzeczenia) jej użytek (Szekspir, Sonet XX) Pełna struktura elipsy powinna być w takich wypadkach
odtwarzalna, a więc odległość od struktury eliptycznej musi mieścić się w pewnych granicach, np. Król
powrócił do letniej rezydencji. (on - elipsa podmiotu) Po miesięcznym urlopie był w świetnej kondycji
fizycznej.
OPERATORY METAJ
ZYKOWE
Metajęzyk to język drugiego stopnia , w którym można formułować wypowiedzi na temat określonego

języka przedmiotowego. Wyróżnia się:
 operatory wyznaczające granice tekstu (operatory delimitacyjne), operatory inicjalne: na wstępie,
rozpocznę od, na początku; operatory finalne: na zakończenie, konkludując, do zobaczenia, itd.
 operatory związane z wyliczaniem treści, np. między innymi, na przykład, po pierwsze;
 operatory związane z uszczegółowieniem treści, np. ściśle mówiąc, w szczególności;
 operatory ustanawiające relację wnioskowania, np. a więc, czyli,
 operatory ustanawiające relację przyzwolenia, np. chociaż, niemniej, pomimo.
 operatory związane z przejściem z jednej myśli do drugiej  tranzycja, np. tyle o , z kolei przejdę do,

zacznę od , wracając do punktu wyjścia, wracając do meritum sprawy.
Wyrażenia metatekstowe mogą opierać się na pamięci nadawcy i odbiorcy, odwołują się do niej za
pomocą formuł typu: jak już była mowa, wróćmy do przerwanego toku rozważań.
SPÓJNOŚĆ TEMATYCZNA
Spójność referencjalna sprowadza się do ustalenia związków identyczności lub pokrewieństwa między
denotatami. Nośnikami referencji są rzeczowniki lub zaimki zastępujące osobę, rzecz, czas, np. Do
ogrodu wpadła piłka. Podniosłem ją z grządki. (referencja rzeczy) Joanna mieszka w A
odzi. Tam też
studiuje politologiÄ™. (referencja miejsca)
Funkcjonalna perspektywa zdania  zdanie ujmowane jest w kategoriach komunikatu, któremu
przypisuje się określony sposób zorganizowania. Strukturę tę określa się mianem organizacji
tematyczno-rematycznej. Temat  to ten element wypowiedzi, który służy jako punkt odniesienia dla
Page 9 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
całości; jest tym, czego dotyczy wypowiedz
. Funkcja rematu spełnia rolę komplementarną, stanowiąc o
tym, co jest orzekane o temacie wypowiedzi. W analizach funkcjonowania struktury tematyczno-
rematycznej w tekstach wykorzystywano koncepcję progresji tematycznych, wywodzącą się ze szkoły
czeskiej (z prac F. Dane a). Oznaczało to wyodrębnienie informacji w zdaniu i wskazaniu na jej
spójnościową rolę w zdaniu sąsiednim czy też w całej sekwencji następujących po sobie zdań. Wędrujące
tematy stanowiły tym samym siłę spajającą tekst, a jednocześnie nadającą mu głębszą tożsamość
funkcjonalną przez desygnowanie go do roli komunikatu na określony temat.
Przykładowy tekst: Kino (T1) ma już 112 lat (R1). Jego początek (T2  tematyzowany temat; referencja
rzeczy) to grudzień 1895 roku (R2). Wtedy właśnie (T3  tematyzowany remat; referencja czasu) w
pewnej paryskiej kawiarni odbył się pierwszy na świecie pokaz filmowy (R3). Zaprezentowany film (T4 
tematyzowany remat; referencja rzeczy) trwał zaledwie dwie minuty i przedstawiał robotników
wychodzących z fabryki. Pokaz (T5  tematyzacja tematu; referencja rzeczy) był krótki i wydawałoby się
nudny, ale w tamtych czasach to była absolutna nowość! (R5)[ ]
Inne mechanizmy uspójniające tekst:  wskaz
niki zespolenia  wynikające z reguł łączenia zdań, np.
spójniki łączne, przeciwstawne, wynikowe, np. Był głupi. Toteż go nie słuchałem. (spójniki
nawiązujące):  wykładniki relacji czasowej, np. Do ogrodu wpadła piłka. Była żółta w czarne pasy.
(jednorodność form czasownikowych).
Należy jednak pamiętać, że istnienie formalnych wykładników spójnościowych nie przesądza o
tekstowości danego ciągu zdań, np. Kino znajdowało się przy ul. Puławskiej. Puławska jest jedną z ulic
Warszawy. Ulice Warszawy mają kształt prostokątny. Kształt ten można opisać za pomocą
następujących równań ... itp.
KOHERENCJA  spójność treściowa (kognitywna, semantyczna) wynika z wiedzy o rzeczywistości
pozajęzykowej. Badając koherencję tekstu, patrzy się na ciąg zdań stanowiący całość komunikacyjną,
zespoloną treściowo niezależnie od tego czy w tekście pojawiają się wykładniki formalne ich związku.
Koherencja wypowiedzi ma pozycję nadrzędną w stosunku do spójności w sensie strukturalnym.
Np. Upadł. W nodze pojawił się ostry ból. W pobliżu nie było telefonu. (przykład za: Duszak) Na ławce
siedział chłopiec. Miał on wszystkie kąty ostre i boki równe. (przykład Ingardena. Warchala: w stylu
poetyckim = był sztywny i oficjalny. Lub w relacji z wystawy kubistów. (Mały słownik...)
Koherencja wiąże się ze sposobem, w jaki ujmujemy świat, z naszą wiedzą i przeświadczeniami
dotyczącymi rzeczywistości. W związku z tym istotna jest problematyka kategoryzacji, wiedzy o
świecie, reguł naszego myślenia. Koherencja tekstu jest konstruktem odbiorcy.
Ważnym czynnikiem decydującym o spójności tekstu jest jego jedność tematyczna. Tekst może się
segmentować lub wprowadzać nurty tematyczne dzieląc je na podtematy. Temat jakiegokolwiek tekstu
(jak twierdzi Wilkoń) ma zawsze strukturę hierarchiczną (hipertemat in. temat nadrzędny i tematy
podrzędne) Miejsce hipertematu wskazane jest zazwyczaj na początku tekstu, może być nim tytuł.
Podstawowe figury językowe (zabiegi) służące realizacji struktury hierarchicznej to:
1. wprowadzenie figury wyliczenia, enumeracji zachowujące poprzez kolejność punktów ważność
danych kwestii
2. spisy treści w tekstach naukowych
3. struktury szkatułkowe w powieści
4. wprowadzanie ciągu zdań przewodnich rozwijających temat, zdań pobocznych, wtrąconych ,
dajÄ…cych trzecioplanowe informacje.
Page 10 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Sposoby rozwinięcia tematu w tekście (za Żydek-Bednarczuk 2005):
deskryptywne rozwinięcie tematyczne
 narracyjne rozwinięcie tematyczne
 argumentacyjne rozwinięcie tematyczne (nie wiem czy jest potrzeba ich rozwijania  w każdym
razie mam przygotowane z konspektów do zajęć)
Wykładniki koherencji (wg Wilkonia  wybrane, bo niektóre były tożsame z wykładnikami kohezji):
1 . środki leksykalno-syntaktyczne tworzące układy typu: ogólne  mniej szczegółowe 
szczegółowe,
2. układy kontrastowo-semantyczne,
3. struktury typu: pytanie  odpowiedz
,
4. wypowiedzenia rozwijajÄ…ce, np. powiÄ…zania metonimiczne, wypowiedzenia oparte na
asocjacjach, tworzÄ…ce kolekcje, jednorodne enumeracje,
5. wypowiedzenia o funkcji hierarchicznej i gradacyjnej,
6. sumacje, pointy, logiczne wnioski.
Warto zaznaczyć, że wydzielenie dwu typów spójności  strukturalnej (kohezji) i semantycznej
(koherencji) jest zabiegiem porządkującym, uwarunkowanym po części rozwojem nauki o tekście. Nie
ma i być nie może wyraz
nej granicy między obu typami spójności. Wykładniki powierzchniowe
spójności tekstu są przecież warunkowane znaczeniem wpisanym w daną wypowiedz
 nie zaÅ› wynikiem

technicznego generowania tekstu.
Zalecana literatura (w wyborze):
Dobrzyńska T., 1993, Tekst. Próba syntezy, Warszawa; (skrócona wersja pracy znajduje się w
Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski).
Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.
Mayenowa M. R., 1974, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia język, ( roz. V: Struktura tekstu)
Wrocław.
Robert A. de Beaugrande, Wolfgang U. Dressler, 1990, Wstęp do lingwistyki tekstu, Warszawa.
Tekst. Analizy i interpretacje, pod red. J. Bartmińskiego i B. Bonieckiej, Lublin 1998
Tekst. Problemy teoretyczne, pod red. J. Bartmińskiego i B. Bonieckiej, Lublin 1998.
Wilkoń A., 2002, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków
Witosz B., 1997, Opis w prozie narracyjnej na tle innych odmian deskrypcji. Zagadnienia struktury
tekstu, Katowice.
Żydek-Bednarczuk U., 2005, Wprowadzenie do lingwistycznej analizy tekstu, Kraków,
Pojęcie aktu mowy.
Akrt mowy tp pojedynczy przypadek działania przez mowę (wg Małego sł terminów teorii tekstu)
2. Aspekty aktu mowy. Lokucyjny, illokucyjny, perlokucyjny
3. Typy aktów mowy wg Searle a
asercje (sądy o stanach rzeczy), Wyrażaniu intencji musi towarzyszyć stosunek mówiącego
(nadawcy) do treści wypowiedzi, co realizuje się w tekstach o funkcjach modalnych (w przypadku
Page 11 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
tekstów mówi się tylko o modalności epistemicznej (dotyczącej stopnia pewności nadawcy),
organizowanych przy pomocy formuł wyrażających - pewność (np. Na pewno., Jestem pewien.,
Jasne.), przypuszczenie (Wydaje mi się., Podobno., Myślę, że... ), nieokreśloność, (Albo, albo., Nie
wiem, zy p, czy też nie p.), wątpliwość (Jest mało prawdopodobne, że... ) i wykluczenie
możliwości (Wykluczam., Jestem pewien, że nie... ) (Grabias 1994, s. 265-268). Za Sawicką
dyrektywy (presja na odbiorcÄ™)
komisywy (zobowiązanie nadawcy do działania),
Najbardziej skonwencjonalizowane formy przyjmujÄ… wypowiedzi o intencji pobudzania do
działania, wyrażające się w postaci aktów mowy, dysponujących własnymi środkami językowymi
(organizujÄ…cymi ich strukturÄ™ formalno-semantycznÄ…), takimi jak: czasowniki modalne, modulanty,
czasowniki performatywne (z listy Austina), formuły performatywne (np. w akcie prośby - Bądz

tak miły /dobry, uprzejmy, łaskawy/; w obietnicy Daję słowo, że...; w akcie rady - Polecam.,
Zachęcam., Odradzałbym., itp.), środki gramatyczne, np. w akcie rady użycie różnych form
orzeczeń (2 lub 3 os. lp. i lmn. trybu rozkazującego, czasownika nieosobowego, itp.) (por. Grabias
1994, s. 268-275). Za SawickÄ…
ekspresywy (wyraz stanu emocjonalnego), na przykład emocje przejawiają się w stosowaniu
systemowych środków językowych - w prozodycznej sferze wypowiedzi, bądz
w specyficznej
strukturze składniowej, bądz
wreszcie w budowie (słowotwórczej) wyrazów, składających się na tę
wypowiedz
(Grabias 1994 s.263).
deklaratywy (wywołanie zmian w rzeczywistości)
Pojęcie gatunku
.
Genologia lingwistyczna
Subdyscyplina współczesnego językoznawstwa  od 30 lat w Polsce, wyrosła na gruncie tekstologii
lingwistycznej. Jej przedstawicielami są m.in. Maria Wojtak, Stanisław Gajda, Bożena Witosz. Cel
genologii: opis i klasyfikacja struktur werbalnych. Genologia lingwistyczna podjęła się uporządkowania
praktycznej / użytkowej (pozaartystycznej) sfery werbalnej aktywności ludzkiej. Wypracowała
metodologię, przeprowadziła analizy materiałowe.
Ç WkÅ‚ad tekstologii: - opracowaÅ‚a kategorie organizujÄ…ce linearnÄ… przestrzeÅ„ tekstu: sygnaÅ‚y ramowe,
system nawiązań formalnych i logiczno-semantycznych decydujących o spójności tekstu.
Ç WkÅ‚ad pragmalingwistyki: - gatunek tekstu zawsze projektuje okreÅ›lony model sytuacji
komunikacyjnej, w której może zachodzić jego aktualizacja; konieczność uwzględnienia uwikłania
kontekstowego.
Ç Stylistyka, retoryka - tekst przynależąc do okreÅ›lonego gatunku, realizuje okreÅ›lone wybory
stylistyczne, korzysta ze wzorców retorycznych.
W ostatnim czasie podkreśla się związki genologii z kognitywizmem (np. przyjęty punkt widzenia
prezentowana wizja świata) oraz lingwistyką międzykulturową (np. w zakresie kulturowego
zróżnicowanie aktów / gatunków mowy).
Podstawy genologii lingwistycznej (głównie za B. Witosz 2005)
- początki to czasy Arystotelesa, Poetyka, wprowadzenie podstawowego podziału na: rodzaje i gatunki,
zaproponowanie pierwszej koncepcji systematyzacji gatunkowej,
Page 12 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
- genologia literaturoznawcza (koncepcje opisu gatunków literackich prezentowane w licznych
poetykach)
- lata 30-te XX wieku teoria genologiczna Stefanii Skwarczyńskiej Jej wkład: włączenie w obręb
zainteresowania wszelkich tworów słownych, zwrócenie uwagi na rolę czynników zewnętrznych w
kształtowanie kośćca strukturalnego gatunku; zwróciła uwagę na różnicę między wzorcem gatunkowym
a aktualizacją reguł w konkretnych tekstach, owe jednostkowe aktualizacje mogą sięgać do kilku
wzorców. Autorka starała się rozpatrywać gatunki w powiązaniu ze strukturą komunikatu językowego.
Wnioski z teorii Skwarczyńskiej, oraz literaturoznawców Słowińskiego, Markiewicza:
- wyznaczniki gat. nie są czymś stałym niezależnym od kontekstu kulturowego
- w ramach struktury gatunku nie mają równorzędnej rangi  jedne odrywają rolę konstytutywną, inne
mają charakter podporządkowany; niektóre z nich decydują o wyróżnieniu danego gatunku spośród
innych form, inne umożliwiają jego wariantywne aktualizacje;
- wskaz
niki gatunkowe nie są wyspecjalizowane, tzn. nie znajdziemy wykładników przynależnych
wyłącznie jednemu gatunkowi, dlatego za wyznaczniki gatunkowe nie należy uznawać izolowanych
kryteriów, ale wiązki cech.
Michaił Bachtin i jego teza o wszechobecności gatunku.
Porozumiewamy się za pomocą konkretnych wypowiedzi. Tworząc je, posługujemy się względnie
trwałymi, typowymi formami ich konstruowania. Wcielamy swoje myśli i intencje w określone wzorce,
choć możemy nie uświadamiać sobie ich istnienia. Wzorce gatunkowe (schematyczne/ elastyczne) są
nam dane wraz z językiem ojczystym. Mówimy wyłącznie przy użyciu gatunków. Nie ma wypowiedzi
bezgatunkowych. Mówiąc, posługujemy się zawsze gotowymi formami gatunkowymi. Gatunki mowy

organizujÄ… wypowiedz
prawie w tym samym stopniu co formy gramatyczne (syntaktyczne). Uczymy siÄ™
nadawać naszym wypowiedziom formę gatunkową, a słysząc cudzą mowę, już od pierwszych słów
identyfikujemy jej gatunek [...] Gdyby nie istniały gatunki mowy lub gdybyśmy nie opanowali
umiejętności posługiwania się nimi [...], to obcowanie językowe byłoby prawie niemożliwe. Gatunków
mowy jest mnóstwo - od jednozdaniowych do wielotomowych powieści.
Gatunki prymarne i sekundarne, proste i złożone.
gatunek mowy i jego wyznaczniki.doc
[Genry mowy] Anna Wierzbicka i jej semantyka elementarnych jednostek znaczeniowych
Bachtinowską myśl o gatunkowym nacechowaniu całego uniwersum mowy i jego koncepcję gatunku
mowy (genru) przejęła Anna Wierzbicka. Celem polskiej badaczki było stworzenie metody opisu
gatunku. Metoda ta prowadzi do wymodelowania każdego genru poprzez ciąg prostych zdań,

wyrażających założenia, intencje i inne akty umysłowe mówiącego, definiujące dany typ wypowiedzi
(Wierzbicka 1983: 129). Oto kilka przykładów opisu gatunków mowy zaproponowanych przez A.
Wierzbicką (1983: 129, 131) można jeszcze dodać jakiś opis, który może być póz
niej wykorzystany
PYTANIE
chcę żebyś sobie wyobraził że ja nie wiem tego co ty wiesz i że ty chcesz mi to powiedzieć
Page 13 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
mówię to bo chcę żebyś mi to powiedział
ROZMOWA
mówię: 
mówię to bo chcę żebyśmy mówili różne rzeczy jeden do drugiego
sądzę że i ty chcesz żebyśmy mówili różne rzeczy jeden do drugiego
Zasadniczą cechą definicyjną każdego gatunku jest jego cel. Opierając analizę na elementarnych
komponentach illokucyjnych, odpowiadających prostym aktom umysłowym mówiących, można 
zdaniem Wierzbickiej  stworzyć podstawę do analizy różnorodnych  prostych (aktów mowy), a także
mniej lub bardziej skomplikowanych (złożonych) gatunków przynależnych do ogółu działalności
werbalnej człowieka. Uzasadniając niewystarczalność pojęcia aktu mowy jako narzędzia opisu mowy,
badaczka mówi, że akt mowy wyklucza komponenty illokucyjne mniejsze niż samodzielny akt ,
 
komponenty takie, jak indywidualne intencje i założenia mówiącego i dodaje, że każdy akt mowy i
każdy genre mowy odpowiada zintegrowanej wiązce aktów mentalnych (Wierzbicka 1983: 134)

. Zastrzeżenia dotyczące absolutyzacji intencji w definiowaniu gatunku przedstawiła B. Witosz (2005:
51-53)
Gatunki a style funkcjonalne
.
Styl funkcjonalny  styl gatunku  styl gatunkowy
(za Zdunkiewicz-Jedynak 2008, Wojtak 2007) Pojęcie stylu funkcjonalnego zostało wypracowane na
gruncie językoznawczych badań strukturalnych (Praska Szkoła Strukturalna). Styl rozumiany był jako
byt ponadindywidualny i społeczny, powstały wskutek trwałych tendencji wyboru ze względu na funkcję
środków językowych. Style funkcjonalne tworzą zestawy środków językowych (np. leksykalnych,
składniowych, brzmieniowych) oraz konwencjonalne sposoby ich wykorzystania do ukształtowania
wypowiedzi związanych z pewnymi sytuacjami komunikacyjnymi, rolami społecznymi nadawcy i
odbiorcy, a także celami komunikacyjnymi mówiącego, np. styl potoczny, styl naukowy, styl urzędowy,
styl publicystyczny (i inne, do poszczególne typologie różnią się między sobą). Np. artykuł jako przykład
stylu naukowego, felieton jako przykład stylu publicystycznego. Uwaga: zbiór cech stylu (np.
naukowego) ustalony na podstawie analizy jego typowych reprezentacji tekstowych (czyli majÄ…cych
status cech dyferencjalnych), nie musi odzwierciedlać zespołu wyznaczników, jaki wyróżnia tekst
mieszczÄ…cy siÄ™ na peryferiach danej kategorii stylowej.
Styl gatunku (za M. Wojtak i w oparciu o jej koncepcję gatunku)  wiąże się z wzorcem gatunkowym
traktowanym jako model (zbiór konwencji) o zróżnicowanym stopniu obligatoryjności ze względu na
funkcjonowanie określonych wariantów wzorca (w. kanoniczny, alternacyjny, adaptacyjny)oraz
możliwości realizacji indywidualnych. Podstawowe wyznaczniki stylu gatunku mają charakter obligacji
zakodowanych w mniej lub bardziej elastycznych wzorcach gatunkowych. Na styl gatunku składają się
zjawiska ekstralingwistyczne (np. cykliczność felietonu, stałe miejsce w czasopiśmie; oprawa graficzna
itp.) i cechy uwarunkowane strukturalnie, pragmatycznie, stylistycznie. Są wśród nich zarówno cechy
dyferencjalne, jak i cechy wspólne różnym gatunkom. Np. styl artykułu naukowego, styl felietonu.
Uwaga: Określona na podstawie analiz charakterystyka stylu gatunków klasy X nie pokrywa się z
Page 14 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
mającą zwykle charakter dyferencjalny prezentacją cech stylu funkcjonalnego. Styl gatunków
publicystycznych to nie to samo, co styl publicystyczny.
Styl gatunkowy (za M. Wojtak)  tworzą go takie zbiory cech i ich wykładników, które odbierane są jako
indeksy stylu (wskaz
niki, będące podstawą identyfikacji stylu), gdyż wykształciły się w ramach
konwencji gatunkowych, mogą jednak funkcjonować poza macierzystym gatunkiem  głównie w
adaptacyjnych wariantach wzorca, jak i w realizacjach indywidualnych. Jak zaznacza Wojtak (2007: 22),
owe wędrujące indeksy stylowe pochodzą przeważnie z gatunków o utrwalonej formie i podlegają w
nowych użyciach funkcjonalnej reinterpretacji. W modlitwie mogą pojawić się mogą wybrane składniki
stylu podania, odezwy, styl wyznań, rozważań oraz różnorodne składniki stylu biblijnego. (to przykład z
M.W., ale może być inny) Do stylów gatunkowych o utrwalonych zakresach stosowności dyskursywnej
należą, np. styl felietonowy, eseistyczny czy satyryczny.
Literatura:
Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin (tu liczne wskazówki bibliograficzne)
Wojtak M., 2007, Styl gatunku, styl gatunkowy a styl funkcjonalny w perspektywie analitycznej,
[w:] Gatunki mowy i ich ewolucja, t. III, Gatunek a odmiany funkcjonalne, s. 16-24, Katowice.
Zdunkiewicz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa.
Zalecana literatura:
Duszak A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa.
Dyskurs jako struktura i proces. Praca zbiorowa pod redakcją Teuna A. van Dijka, przełożył
Grzegorz Grochowski, Warszawa 2001
Labocha J., 1996, Tekst, wypowiedz
, dyskurs, [w:] Tekst i styl, pod red. S. Gajdy i M.
Balowskiego, s. 49-53.
Zdunkiewicz-Jedynak D., 2008, Wykłady ze stylistyki, Warszawa.
Kierując się przewidywalnością zachowań S. Grabias dzieli sytuacje interakcyjne na: rytualne (np.
nabożeństwo, wykład, rozprawa), potoczne (np. w aptece, na poczcie, na plaży) i okazjonalne (np.
przypadkowe spotkanie 2 obcych osób, które muszą np. udzielić komuś pomocy). Pierwszym z nich
właściwa jest pełna przewidywalność, drugim względnie duża, ostatnim sytuacjom właściwe są raczej
doraz
ność, określanie "reguł gry" na bieżąco, ustalanie cech konstytutywnych sytuacji, itd. (G.S. według:
Grabias 1994, s. 224). Typ sytuacji jest niewątpliwym determinantem dyskursu, w szczególności
determinuje typ funkcjonalny tekstu.
Gatunki a formuły
W używaniu formuł przejawia się rytualizacja zachowań językowych. Zachowania językowe
zrytualizowane to takie, w których wybór środków językowych jest zawężony wskutek włączenia do
komunikacji stałych elementów sytuacyjnych, takie zachowania, które polegają na ograniczeniu

repertuaru środków językowych dla wyrażenia danej funkcji ( ) w warunkach określonych,
powtarzajÄ…cych siÄ™ sytuacji komunikacyjnych (Awdiejew 1987, s. 155).
Rytualizacja przejawia się głównie stosowaniem formuł ? powtarzalnych elementów formalnych. Pod
pojęciem formuły rozumie się tu grupę wyrazów wyrażającą określoną intencję i określone wartości,
relatywnie trwałą pod względem formalnym i reprodukowaną w konkretnej, powtarzalnej sytuacji
pragmatycznej . Relatywna trwałość formuł polega na tym, że w konkretnych wypowiedziach są one
wariantywnymi realizacjami stałego wzorca. [W szczególności tak rozumiane formuły werbalne jako
składniki wypowiedzi pokrywają się w zasadzie z grupami wyrazowymi, w których skład wchodzi
Page 15 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
czasownik (zwłaszcza illokucyjny lub perlokucyjny) i jego określenia oraz ewentualne stylistyczne
amplifikacje tego czasownika i tych określeń. Ale przedmiotem ekscerpcji były też formy
jednowyrazowe, o ile można było sądzić, że powstały wskutek redukcji grup. Jako ogólny wzorzec
można tu bowiem uznać strukturę, której każdy element (czasownik, jego określenia, amplifikacje
stylistyczne) może ulec redukcji bez zasadniczej zmiany funkcji.]
Najbardziej skonwencjonalizowane formy przyjmują wypowiedzi o intencji pobudzania do działania,
wyr ające się w postaci aktów mowy, dysponujących własnymi środkami językowymi (organizującymi
ich strukturÄ™ formalno-semantycznÄ…), takimi jak: czasowniki modalne, modulanty, czasowniki
performatywne (z listy Austina), formuły performatywne (np. w akcie prośby - Bąc tak mily ldobry,
uprzejmy, laskawyl; w obietnicy Daję slowo, że...; w akcie rady - Polecam., Zachęcam., Odradzalbym.,
itp.), środki gramatyczne, np. w akcie rady użycie różnych form orzeczeń (2 lub 3 os. lp. i lmn. trybu
rozkazujÄ…cego, czasownika nieosobowego, itp.) (por. Grabias 1994, s. 268-275).
Każdy wie, że realizacji niektórych polskich aktów mowy w sytuacji twarzą w twarz mogą towarzyszyć

konwencjonalne gesty. Dotyczy to np. powitania, gratulacji, życzenia, kondolencji, częstowania, toastu,
zaproszenia i in., a te gesty to najczęściej ukłon, uścisk dłoni i pocałunek, a w określonej sytuacji także
wysunięcie w kierunku rozmówcy jakiegoś przedmiotu lub wręczenie mu go, wskazanie czegoś ręką itp.
Wszystkie te gesty to tzw. emblematy, czyli konwencjonalne, zróżnicowane kulturowo gesty nadawcy
wypowiedzi, o sensie łatwo dekodowanym przez adresata. Z punktu widzenia teorii mówi się o gestach
emblematycznych, że zastępują niejako pewne formuły językowe i łatwo są na nie przekładalne :
schylenie głowy i zdjęcie kapelusza znaczy w określonej sytuacji tyle samo co werbalna formuła
powitalna lub pożegnalna.
Związek słowa z gestem może być taki, że albo formuła i gest występują razem, albo formule słownej
gest nie towarzyszy, albo gestowi nie towarzyszy formuła. Sprawę komplikuje taka sytuacja, gdy formuła
nazywa gest, np. kłaniam się, całuję rączki itp.  dziś zjawisko dość rzadkie, niegdyś natomiast
występujące znacznie częściej . Otóż jeśli w takich wypadkach formuła i gest występują razem, to
formuła może mieć funkcję referencjalną, opisując to, co właśnie się dzieje, np. ktoś mówi kłaniam się i
zarazem się kłania. Ale może się też zdarzyć, że formuła opisuje gest inny niż ten, który jej właśnie
towarzyszy, np. ktoś mówi kłaniam się, ale nie kłania się, tylko podaje rękę. W takim wypadku formuła
zmienia pierwotną funkcję. Podobnie zmienia się funkcja wówczas, gdy wypowiadaniu formuły nie
towarzyszy żaden gest, a także wówczas, gdy formuła jest nie wypowiadana, lecz zapisana.
Ewolucja gatunków
4 aspekty składające się na wzorzec gatunkowy (Wojtak)
W genologii lingwistycznej przyjmuje się, że gatunek (wypowiedzi, mowy) to kulturowo i historycznie
ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się; wzorzec
organizacji tekstu. Wtórnie termin ten oznacza zbiór tekstów, w których określony wzorzec jest
realizowany (Gajda 2001: 255). Gatunek należy do obszaru konwencji kulturowych (obejmujących
również reguły językowe) i istnieje jako pewna całość  wzorzec. Wzorzec gatunkowy  to zbiór reguł
dookreślających najważniejsze poziomy organizacji gatunkowego schematu, relacje między poziomami i
sposoby funkcjonowania owych poziomów. Komponentami wzorca gatunkowego są:
Aspekt strukturalny
Określona struktura (model kompozycyjny), a więc rama tekstowa (wydzielenie inicjalnego i finalnego
komponentu tekstowego), podział na segmenty, relacje między segmentami (architektonika tekstu).
Page 16 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Aspekt pragmatyczny
Uwikłania komunikacyjne: obraz nadawcy i odbiorcy, cel komunikacyjny (potencjał illokucyjny),
kontekst życiowy gatunku, a więc prymarne zastosowanie komunikacyjne; typ przekazu (ustny,
pisemny), sfera komunikacyjna (od rodzinnej do narodowej, od prywatnej do oficjalnej itd.),
Aspekt poznawczy (semantyczny)
Tematyka i sposób jej przedstawiania (perspektywa, punkt widzenia, hierarchia wartości i inne składniki
obrazu świata).
Aspekt stylistyczny
Wyznaczniki stylistyczne (cechy uwarunkowane strukturalnie, zdeterminowane pragmatycznie i
związane z genezą użytych środków).
Styl rozumiany jako pojęcie złożone i wielowymiarowe. To zjawisko abstrakcyjne ulegające stopniowej
konkretyzacji, a więc obejmujące całe wiązki wyznaczników (cech), a także ich językowych
wykładników (mniej lub bardziej wyspecjalizowanych): A. charakterystycznych dla określonego zbioru
gatunków, B. wyróżniających jeden gatunek C. odnoszących się do wypowiedzi, czyli okazu, konkretnej
realizacji gatunku.
Wzorzec gatunkowy powinien być traktowany jako całość. Poszczególne poziomy są ze sobą ściśle
skorelowane, dlatego też nie można poddawać analizie jednego z poziomu bez odniesienia do innych. Jak
zaznacza M. Wojtak (2004: 17) określone aspekty wzorca mogą funkcjonować jako sygnały gatunkowe,
czyli cechy sprzyjające wstępnej identyfikacji wzorca. Owe sygnały (reguły dookreślające kształt
wzorca) mogą przyjąć mieć charakter zaleceń czy rad przedstawianych w poradnikach lub
podręcznikach. Taki wzorzec ma charakter normatywny. Jeśli reguły przyjmują formę niepisanych
zaleceń, ale znanych określonej grupie użytkowników języka, to mówimy wówczas o wzorcu uzualnym.
Gatunki proste i złożone
Proste  bliskie aktom mowy
Z wprowadzonego przez Michała Bachtina podziału gatunków mowy na gatunki pierwotne i gatunki
wtórne wyłania się rozróżnienie na gatunki proste i złożone. Nie trzeba przeprowadzać zbyt
szczegółowych analiz materiałowych, by zorientować się, że zdecydowana większość gatunków ma
charakter złożony. Proste formy stanowią istotny (niekiedy obligatoryjny) składnik gatunków złożonych
(np. podanie wymaga prośby, a esej - refleksji. Niekiedy zaś stanowią punkt wyjścia ewolucji gatunków
złożonych. Bachtin wyraz
nie wskazywał drogę ewolucji form. gatunkowych od gatunków prymarnych
(prostych w jego rozumieniu ustnych) do gatunków wtórnych (pisanych). (na podstawie B. Witosz 2005)
Wskazując wyznaczniki struktury gatunkowej form złożonych, warto określić, jakie gatunki proste
składają się na ich konstrukcję genologiczną, oraz czy dana forma wymaga jakichś składników
gatunkowo ukształtowanych na zasadzie obligatoryjności czy fakultatywności. (np. modlitwa, która
może zawierać prośbę)
Wzorzec gatunkowy i jego realizacje:
Page 17 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
W modelowaniu gatunku mowy przyjmuje się istnienie wzorca kanonicznego i jego możliwych
wariantów  wzorca alternacyjnego oraz wzorca adaptacyjnego.
Wzorzec kanoniczny  decyduje o tożsamości gatunku i obejmuje gamę najbardziej trwałych
wyznaczników strukturalnych, pragmatycznych i stylistycznych. Niekiedy jest to zestaw wyznaczników
bardziej postulowanych niż realizowanych, np. w przypadku felietonu.
struktura podstawowa i struktura maksymalna (struktura podstawowa + elementy fakultatywne) np.
struktura podstawowa (obejmuje wyłącznie konstytutywne elementy składowe będąca gwarancją
identyfikowalności danego gatunku) Struktura podstawowa testamentu składa się z tytułu,
rozporzÄ…dzenia majÄ…tkiem, danych faktograficznych (miejsce, data spisania dokumentu) oraz podpisu
testatora, np.: Moja ostatnia wola Cały majątek, jaki tylko z chwilą mej śmierci po mnie pozostanie,
zapisuję na wyłączną własność żonie mojej Weronice z Beringów Mołosznikowej. Sieradz, dnia 31
paz
dziernika 1917 roku Simon Mołosznikow
struktura maksymalna testamentu 44 elementy, w tym m.in. tytuł, wezwanie do Trójcy Świętej lub/i inne
formuły modlitewne, przedstawienie się nadawcy, oświadczenie nadawcy o zdrowiu psychicznym,
uzasadnienie pisania testamentu, wyznanie wiary, rozporządzenia dotyczących duszy, prośby i polecenia
związane z pogrzebem, przedstawienie ważniejszych faktów z życia, opis posiadanego majątku,
rozporządzenie majątkiem, prośby dotyczące wychowania dzieci, napomnienia i rady o charakterze
moralnym skierowane do dzieci, wybaczenie winowajcom, błogosławieństwo dla dzieci, informacje o
obecności świadków przy sporządzeniu testamentu oraz o sposobie złożenia przez nich podpisów.
(przykład za: Żmigrodzka 1997: 39)
Wzorce alternacyjne  takie, które powstają w wyniku przekształcenia poszczególnych składników wzorca
kanonicznego. Początkiem alternacyjnych modyfikacji mogą być przeobrażenia struktury (np. redukcja
składnika, kontaminacja struktur itp.). Przekształceniom strukturalnym mogą towarzyszyć przeobrażenia
w:
A. potencjale illokucyjnym (zmiana intencji, sposobu ich wyrażania),
B. obrazie świata (zmiana perspektywy, wartościowania),
C. w zbiorze cech stylistycznych.
Wzorce alternacyjne rozluz
niajÄ… ramy konwencji, stajÄ…c siÄ™ przyczynÄ… powstania gatunkowych form
poruszonych, które w trakcie kolejnych zmian, mogą wykrystalizować się w odmiany gatunkowe.
Składają sie na nie; struktura podstawowa + zmiana ilości lub kolejności elementów
Wzorce adaptacyjne  wskazują na nawiązania do obcych schematów gatunkowych. Adaptacje globalne,
gdy przeobrażenia wzorca gatunkowego obejmują całą strukturę. Adaptacja cząstkowa, gdy modyfikacje
dotyczą wybranych segmentów (lub jednego) tekstu.
Zalecana literatura:
G
ajda S., 2001, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński,
Lublin.
Polska genologia lingwistyczna, red. naukowa D. Ostaszewska, R. Cudak, Warszawa 2008
Witosz B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice.
Page 18 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
Wojtak M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin
Dla zainteresowanych bogata bibliografia mieszcząca się w przywołanych książkach.
EWOLUCJA GATUNKOWA. PRZYKA
AD
Y Modlitwa daje początek innym gatunkom, w tym prostym, i formułom. Wyjdz
my np. od modlitwy
ustalonej, której struktura składa się z 5 segmentów: 1. anaklezy, 2. anamnezy, 3. prośby, 4. konkluzji i
5. aklamacji (wg M. Wojtak).
1. ANAKLEZA,
czyli wezwanie Boga, daje początek interiekcjom, aktom czystej ekspresji: Boże!, o mój Boże, mój Boże,
Matko, Jezu, jejku itd.
Staje się wykładnikiem modalności ekspresywnej (wyraz pragnienia, by zaszło jakieś pomyślne
zdarzenie): Podkop prowadzim; nie wiem, jako rychło gotów będzie, a Boże! by się powiódł (XVI w.).
3.PROÅšBA (+ ew. anakleza)
daje poczÄ…tek wielu aktom mowy, jak:
ŻYCZENIE:
Z anaklezy i petycji modlitewnej wywodzi się nagminnie niegdyś stosowana fraza typu daj Boże (daj
Bóg, Bóg daj, Boże daj itd.), wykładnik modalności EKSPRESYWNEJ. Jest ona wyrazem pragnienia
pomyślnego przebiegu zdarzenia, o którym się komunikuje: Ze wszytkim wojskiem ruszyliśmy za tym
nieprzyjacielem, daj Jezu tylko nagonić (XVII w.), Zaczęliśmy z Turkami, daj Boże szczęśliwie Jeżeli o
stanie pożądanym przez nadawcę należało sądzić, że był równie pożądany przez konkretnego adresata,
wypowiedz
, jako akt solidarności, funkcjonowała jako konwencjonalne ŻYCZENIE zdrowia i
pomyślności: Panie Boże daj, abych o zdrowiu WMci zawsze dobre nowiny słyszał (XVI w.), daj Panie
Boże WMciom dobre zdrowie (XVI w.) itd. Inne: Boże daj ci zdrowie, Niechże ci Bóg pomaga, Boże daj
w.m. dobrą fortunę, Boże szczęść waszeciom itd. Znajdowało w ten sposób swój językowy wyraz
głębokie przeświadczenie wywodzące się z teorii boskiego prowidencjalizmu, że bieg życia ludzkiego
wraz z najdrobniejszymi nawet jego składnikami, zależy od stałych i bezpośrednich interwencji boskich.
Podobnie pojmowano bieg spraw publicznych i cała w ogóle historię świata: znajdowało zwolenników
przekonanie o szczególnej pieczy boskiej nad Rzeczpospolitą, której obywatele czuli się zgoła zwolnieni
z własnych o państwo starań. Przekonanie to dostrzegał z niepokojem np. król Jan III, pisząc o
zaślepionych, którzy rozumieją, że P. Bóg dla nas cuda czynić powinien i że On nas sam obroni.
POWITANIE
Związanie życzenia z powtarzalną sytuacją spotkania powoduje, że życzenie staje się innym potocznym
gatunkiem: POWITANIEM. pomaga Bóg Najczęściej chyba w dawnej Polsce stosowano formułę

pomaga Bóg (w piśmie zazwyczaj pomagabóg). Jej składnik werbalny pomaga to zapewne wynik
ściągnięcia w formie rozkaz
nikowe pomagaji: Towarzyszu, Bóg ci pomagaj, / Z nami na chwilę pogadaj
(XVI w.). Wypowiadano ją głównie na widok człowieka pracującego, a więc z natury plebejusza:
Szlachcic jechał przez wioskę wielmożnego pana, a poddani przykopę sypą podle gościńca, i rzecze im
"Pomagabóg, dzieci" (XVI w.), Szedłem do kołodzieja, a on falgi ciesze: "Pomaga Bóg, jak się masz,
mój panie Wojciesze?" (XVII w.) W wiekach XVII i XVII forma jest już wyraz
nie chłopska i
Page 19 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
mieszczańska, a większość przykładów pochodzi z dialogów między chłopami. Zawężenie społecznego
zakresu do klas o niskim prestiżu było przyczyną deprecjacji i w końcu zarzucenia dostojnej niegdyś
formy. Rzeczesz mu "Pomaga Bóg", a on tobie każe / Całować się w zadnią twarz (W. Potocki). szczęść

Boże Zwrot szczęść Boże i podobne trafiały się od w. XVII w dialogach przeważnie plebejskich: niejaka
Klara Safranka, służebnica,( ) tam żyto żęła, do której przyszedł człowiek nieznajomy ( ) i rzekł jej: Daj
Boże szczęście (XVII w.), daj Bóg dobry dzień / wieczór Dzisiejsze stereotypowe, neutralne wyrażenia

dzień dobry, dobry wieczór wywodzą się z dłuższych fraz o charakterze religijnym, które da się
sprowadzić do schematu Bóg (Boże) daj (zdarz) + acc. nazwy miary czasu z przydawką dobry . Były to

więc pierwotnie życzenia o genezie modlitewnej: Daj wam Panie Boże dobry wieczór, panie kaczmarzu
(XVIII w.). Formuły skrócone o werbalny człon "religijny" znane są już od połowy XVI wieku: dobry
dzień, gospodze! (Rej); Pani matko, dobry wieczór (XVI w.). Od drugiej połowy XVII wieku zmieniano
szyk: Dzień dobry waszeci. W następstwie skrócenia frazy doszło do zmiany funkcjonalnej polegającej
na utracie elementu życzeniowego. Boże daj, by zdrów był Ślady dawnej długiej i nieuproszczonej

formuły trwały do pierwszej połowy XVII wieku: Boże daj, by WM. zdrów był (1631) W powszechnym
jednak użyciu była forma już skrócona i wyspecjalizowana: bodaj zdrów jako standardowa odpowiedz
na
pomaga Bóg: Pomaga Bóg, miły bracie. Bodaj zdrów (1539) . Prestiż i losy tego odwitania zależały od
 
prestiżu i losów formy pomagabóg. Wariant najkrótszy trwa być może do dziś w modlitwie codziennej.
Taka chyba jest geneza zdrowaÅ›, prastarego poczÄ…tku Pozdrowienia Anielskiego.
POŻEGNANIE:
Bóg żegnaj (stąd nasze żegnaj), Boże prowadz
, Bóg daj dobrą noc.
PODZI
KOWANIE:
Bóg zapłać
TOAST
ŻYCZENIE staje się toastem: Bóg daj zdrowie to pospolita kiedyś formuła toastu: Wypij jeszcze ode
mnie: Bożeż ci daj zdrowie Pot 2, 476, sim. ib. l, 192, (Potocki), Pijąc do kogo: Boże daj zdrowie,
odpowiedz
takaż (XVIII w.).. Usuwaniu podlega wariancja funkcyjna np. daj Boże zdrowie to jeszcze w
XVII w. m. in. formuła powitalna, pożegnalna i pospolity toast, w wieku XVIII już tylko toast i
powitanie (ale tylko ludowe), dziś zaś, jeśli zwrotu tego się używa, to tylko w pierwotnej funkcji
pozdrowienia - warianty wyspecjalizowane pozanikały. PRZEKLEC
STWO: Pojawić się oczywiście
musiały wypowiedzi wyrażające życzenia niekorzystne dla odbiorcy, i te przekształcały się w
złorzeczenia i przekleństwa. Ewolucji illokucyjnego potencjału wypowiedzi towarzyszyła ewolucja
formalno-językowa: fraza przekształcała się w partykułę modalną bodaj : daj Bóg, aby na cię spadla

siarka, smolą i ogień pałający (XVI we.), Panie Boże dajże len Moskiewski zdechł (XVI w.), Gdy który
ślachcic wichruje swym stanem, Możemy mu rzec: Bodaj wisiał. Amen (Rej), bogdaj Bóg wprzód z
takiego duszę wyrwał (XVIII w.), a bodaj ci nóżka spuchła (Fredro). w składzie PRZYSI
GI (jako
gatunku złożonego): Tako mi dopomóż Bóg, jako Rota przysięgi zaczynała się w średniowieczu
segmentem typu tako mi Bóg pomoży (XIV w.), z biegiem czasu przesuniętym na koniec roty, o
rozmaitych. wariantach, np. Tak nam Panie Boże dopomóż i ta św. Ewangelia (XVIII w.)
4. KONKLUZJA daje poczÄ…tek POWITANIU

niech będzie pochwalony...
Page 20 of 21
http://katedra-historii-jezyka.strona.pl/materialy.htm 13/03/2011 00:42
W wieku XVIII fraza Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus uważana była za nową i obcą. W r. 1728
wspomina się o niej jako o niedawno wprowadzonej przez papieża, datuje pojawienie się jej w Żywcu na
rok 1728: tegoż roku od pierwszego dnia maja świątobliwy i chwalebny zwyczaj w Żywcu nastał,
miasto: Pomaga Bóg  Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus  ludzie, potykający sie z sobą, poczęli
 
mówić do siebie z ogłoszenia na kazaniu i postanowienia Benedykta XIII, papieża rzymskiego, na co dał
i pozwolił mówiącym te słowa sto dni odpustu.
KONKLUZJA daje początek OBUDOWIE różnych aktów:
na Boga proszę, prze Bóg proszę, dla Boga, przysięgam na Boga, idz
z Bogiem, w Boże imię
Charakterystyczne było określanie terminów końcowych działalności gospodarczej frazami daj Boże
szczęśliwie; (w trakcie) za Bożą pomocą; (na koniec) za co Bogu niech będą dzięki ? bo co rozumiano
jako nie w pełni zależne od ludzkich starań, ujmowane było jako dzieło Boże. Tak wyrażał się szlachcic,
gdy opisywał handel produktami rolnymi: wszystko pomyślnie przy łasce Bożej spieniężywszy i
wszystko pokupiwszy, powróciłem do domu. [...] Do Dziewałtowa powróciwszy, ten rok szczęśliwie
skończyłem, za co chwała najwyższemu. M
ieszczka na rynku mówiła: jakośmy w imieniu Bożym z domu wyszły, a wszystko za pomocą Bożą
kupiły, pójdz
myż z Panem Bogiem do domu.
Konwencja i nawyk narzucały utarte sformułowania niezależnie nawet od sensu wypowiedzi,
przyczyniając takich użyć imienia boskiego, które nas co najmniej zdumiewają, bawią, a nierzadko zgoła
gorszą. U tegoż Poczobuta-Odlanickiego imię boskie występuje i w takich np. kontekstach: musiałem
wypaść i z onym się pociąć. W którym pocięciu dostało mu się w łeb dużo i w rękę, że aż kulka
wywrócił za łaską Najwyższego Pana (XVII w.). Czarniecki mówił: Niechże będzie imię boskie
pochwalone! Tego towarzysza nie straciliście, ale jutro dopiero stracicie. Biegajcie po tego skurwego
syna.
Sankcję religijną nadawano powszechnie wypowiedziom performatywnym, stąd też utrwaliły się pewne
religijne frazeologizmy jako elementy towarzyszące performatywom. Spośród czasowników
performatywnych najczęściej używany był niewątpliwie PROSZ
i jego synonimy oraz peryfrazy. Oto
typowe użycia: Proszę WM dla Boga wszechmogącego 18, pokornie prosiemy i dla Pana Boga, Dla Pana
Boga żywego, który nas odkupił, proszę, skłoń się Waszmość do ugody, o co proszę dla ukrzyżowanego
Zbawiciela naszego, Przez miłość boską proszę cię i zaklinam.
AKLAMACJA (amen) wchodzi w skład RAMY tekstów urzędowych:

W imię Boże amen to np. początek przywileju.
Page 21 of 21