plik


ÿþ Maciej KozBowski  Katedra Ekonomii Instytucjonalnej, Uniwersytet Aódzki 90-214 Aódz, ul. Rewolucji 1905 r. nr 41/43 RECENZENT Barbara BBaszczyk OPRACOWANIE REDAKCYJNE MaBgorzata SzymaDska SKAAD I AAMANIE AGENT PR PROJEKT OKAADKI Joanna SkopiDska © Copyright by Uniwersytet Aódzki, Aódz 2013 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Aódzkiego Wydanie I. W.06197.13.0.H ISBN (wersja drukowana) 978-83-7525-885-1 ISBN (ebook) 978-83-7969-162-3 Wydawnictwo Uniwersytetu Aódzkiego 90-131 Aódz, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Spis tre[ci Wykaz skrótów najcz[ciej u|ywanych w tek[cie ......................................................................... 7 Wstp ................................................................................................................................................. 9 RozdziaB I. Geneza i istota partycypacji ...................................................................................... 21 1.1. Geneza partycypacji pracowniczej ............................................................................ 21 1.2. Istota i rodzaje partycypacji pracowniczej ................................................................. 24 1.3. Determinanty rozwoju partycypacji........................................................................... 29 1.4. PrzesBanki wdra|ania partycypacji finansowej .......................................................... 34 RozdziaB II. Formy partycypacji finansowej  próba typologii ................................................. 43 2.1. Akcjonariat pracowniczy ........................................................................................... 44 2.2. UdziaB w zyskach (profit sharing) .............................................................................. 52 2.3. Fundusze emerytalne/plany oszczdno[ciowe........................................................... 56 2.4. UdziaB w korzy[ciach ................................................................................................. 61 2.5. Programy partycypacji finansowej  rozwizania mieszane ..................................... 63 RozdziaB III. Proces rozwoju partycypacji finansowej w krajach Unii Europejskiej.............. 67 3.1. Próby upowszechnienia rozwizaD partycypacyjnych w Unii Europejskiej ............. 67 3.2. Zasady partycypacji finansowej ................................................................................. 98 3.3. Rola rzdu i partnerów spoBecznych w promowaniu partycypacji finansowej ........ 106 3.4. Podsumowanie ..........................................................................................................114 RozdziaB IV. Rezultaty ekonomiczne partycypacji finansowej  przegld badaD zachodnich .115 4.1. WpByw programów partycypacji finansowej na efektywno[ przedsibiorstwa .....117 4.1.1. Efekty wdra|ania rozwizaD partycypacyjnych .............................................117 4.1.2. Modele psychologicznych efektów partycypacji finansowej ........................ 126 4.1.3. Psychologiczne uwarunkowania partycypacji finansowej ............................ 130 4.2. Programy partycypacji finansowej a wydajno[ pracy  inne aspekty .................... 134 4.3. WpByw programów partycypacji finansowej na rezultaty przedsibiorstw  analiza badaD holenderskich ................................................................................................143 4.4. Pracownicza wBasno[ akcji w krajach europejskich .............................................. 153 RozdziaB V. Programy partycypacji finansowej w Polsce ..........................................................181 5.1. Skutki procesu prywatyzacji dla spóBek pracowniczych ......................................... 181 5.2. Partycypacja finansowa w Polsce na tle paDstw UE ................................................ 189 5.3. Programy finansowej partycypacji pracowniczej w polskich spóBkach publicznych ..198 5.3.1. Charakterystyka badania ............................................................................... 198 5.3.1.1. Przedmiot i problematyka badania ............................................................. 198 5.3.1.2. Metoda badaD ............................................................................................. 199 5.3.2. Wstpna charakterystyka wyników badaD  rozkBady brzegowe .................. 200 5.3.3. Analiza wspóBzale|no[ci pomidzy wybranymi wBa[ciwo[ciami firm ......... 213 5.3.4. Typy struktury zatrudnionych ....................................................................... 220 5.3.5. WpByw typów struktury na wybrane wBa[ciwo[ci spóBek ............................. 228 5.3.6. UdziaB kadry kierowniczej w programach partycypacji pracowniczej ......... 235 6 RozdziaB VI. Globalne aspekty funkcjonowania programów partycypacji finansowej ........ 251 6.1. Uwarunkowania rozwoju partycypacji finansowej pracowników w spóBkach mi- dzynarodowych ........................................................................................................ 251 6.1.1. Wprowadzenie ............................................................................................... 251 6.1.2. Analiza transgranicznych barier przy wdra|aniu programów partycypacji finansowej ...................................................................................................... 252 6.1.2.1. Bariery instytucjonalne .............................................................................. 253 6.1.2.2. Polityka podatkowa .................................................................................... 256 6.1.2.3. Emisja papierów warto[ciowych ................................................................ 260 6.1.2.4. Ró|nice w prawie pracy ............................................................................. 260 6.1.2.5. Bariery spoBeczne i kulturowe .................................................................... 262 6.2. Propozycje unijnych rozwizaD w celu likwidacji transgranicznych barier i szerszej promocji partycypacji finansowej ................................................................................... 266 6.3. Model programu partycypacji finansowej w Unii Europejskiej .............................. 272 Podsumowanie i wnioski.............................................................................................................. 285 Bibliografia ................................................................................................................................... 295 Spis rysunków................................................................................................................................313 Spis tabel ........................................................................................................................................315 Spis wykresów ...............................................................................................................................319 ZaBcznik 1. Polskie przedsibiorstwa w europejskiej próbie badawczej .............................. 321 ZaBcznik 2. Kwestionariusz ankiety w badaniach prowadzonych w spóBkach publicznych w 2010/11 roku ..................................................................................................................... 323 ZaBcznik 3. Inne, przykBadowe powizania istotne statystycznie w badanych spóBkach ..... 337 Od Redakcji .................................................................................................................................. 345 Wykaz skrótów najcz[ciej u|ywanych w tek[cie BPS  bond-based profit sharing  udziaB w zyskach oparty na obligacjach BPU  bankowe postpowanie ugodowe CEC  Commission of the European Communities  Komisja Wspólnot Europej- skich CPS  cash-based profit sharing  gotówkowy udziaB w zyskach DPS  deferred profit sharing  odroczony udziaB w zyskach (pBatno[ci odroczone) DSO  discretionary share option  uznaniowe (uprzywilejowane) opcje na akcje EBO  employee buy-out  wykup przedsibiorstwa przez pracowników EFES  European Federation of Employee Share Ownership  Europejska Federa- cja Pracowniczej WBasno[ci Akcji (akcjonariatu pracowniczego) EFP  employee financial participation  pracownicza partycypacja finansowa EIRO  European Industrial Relations Observatory  Europejskie Obserwatorium Stosunków PrzemysBowych EPS  earnings per share  zysk na akcj ERISA  Employee Retirement and Income Security Act  ustawa o [wiadczeniach emerytalnych ESO  employee share ownership  pracownicza wBasno[ akcji (akcjonariat pracowniczy) ESOP  employee stock ownership plan  program (plan) pracowniczej wBasno[ci akcji ESOT  Employee Stock Ownership Trust  powierniczy fundusz pracowniczej wBasno[ci akcji EWCS  European Working Conditions Survey  badanie warunków pracy w Europie FP  Financial Participation  partycypacja finansowa HRM  human resources management  zarzdzanie zasobami ludzkimi IAFP  The International Association for Financial Participation  Midzynaro- dowe Stowarzyszenie Partycypacji Finansowej IRA  individual retirement account  indywidualne konto emerytalne IRC  Internal Revenue Code  kodeks skarbowy IRS  Internal Revenue Service  amerykaDska izba skarbowa (urzd podatkowy) Jssp  jednoosobowa spóBka skarbu paDstwa JST  jednostka samorzdu terytorialnego LBO  leveraged buy-out  wykup wspomagany LLBO  leverage-lease-buyout  wykup dzier|awny NCEO  National Center for Employee Ownership  Narodowe Centrum WBasno- [ci Pracowniczej Non-leveraged ESOP  ESOP niewspomagany PEPPER  Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results  promocja partycypacji pracowników w zyskach i wynikach przedsi- biorstwa PFP  partycypacja finansowa pracowników PRP  profit-related pay  premie zale|ne od zysku PS  profit sharing  udziaB w zyskach PSCA  Profit Sharing Council of America  AmerykaDska Rada UdziaBu w Zy- skach PSW  partycypacyjny system wynagrodzeD ROA  return on assets  zwrot na aktywach (stopa zwrotu z aktywów) ROE  return on equity  zwrot na majtku (kapitale); rentowno[ kapitaBu wBas- nego SAYE  save as you earn  udziaBy zwizane z oszczdno[ciami; program oszczd- no[ciowy na zakup udziaBów/akcji (zarabiajc  oszczdzaj) SEP  simplified employee-pension plans  uproszczone plany emerytalne Seps  Shareholders equity per share  kapitaB udziaBowy na akcj SO  stock options  opcje na akcje SPP  share purchase plans  programy nabycia udziaBów/akcji SPS  share-based profit sharing  udziaB w zyskach oparty na akcjach Ustawa o kip  ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji Ustawa o ppp  ustawa o prywatyzacji przedsibiorstw paDstwowych ZZL  zarzdzanie zasobami ludzkimi Wstp GBównym elementem rozwa|aD na temat partycypacji finansowej jest prob- lematyka funkcjonowania przedsibiorstw i podnoszenia ich efektywno[ci. Efek- tywno[ bdca przedmiotem wielu dyskusji i analiz jest rozumiana tutaj bardzo szeroko, chocia| sprowadza si w zasadzie do podjcia dziaBaD zmierzajcych do uzyskania jak najlepszej relacji pomidzy efektami a poniesionymi nakBadami. Efektywno[ jest pojciem wielowymiarowym i analizowanie jej tylko z ekono- micznego albo prakseologicznego punktu widzenia prowadzi do zubo|enia i zafaB- szowania tre[ci. Trzeba jeszcze wspomnie o humanistycznym i osobowo[ciowym aspekcie efektywno[ci, które na pierwszy plan wysuwaj czBowieka i jego potrze- by, zespóB i panujc w nim atmosfer. Efektywno[ mo|emy interpretowa jako okre[lon zdolno[ do przystosowa- nia si przedsibiorstwa do zmian w otoczeniu, zdolno[ do produktywnego wy- korzystania zasobów w realizacji wcze[niej przyjtych celów itp. Posiadanie tych umiejtno[ci jest implikowane wystpowaniem wielu zjawisk w gospodarce [wia- towej, w[ród których mo|na wymieni globalizacj, prowadzc do internacjonali- zacji dziaBaD przedsibiorstw, wzrost znaczenia przedsibiorstw prywatnych, szcze- gólnie w nowych krajach unijnych, swobod przepBywu kapitaBu, wymuszajc ujednolicanie warunków prowadzenia dziaBalno[ci itp. Przedsibiorstwa w zwizku z tym poszukuj nowych mo|liwo[ci i metod mogcych zapewni im przetrwanie i sukces na rynku. D| równie| do znalezienia bardziej skutecznych mechanizmów adaptacyjnych, co wymaga wzicia pod uwag efektywno[ci zespoBów i indywidu- alnych jednostek. Efektywny zespóB to taki, w którym panuje atmosfera wspóBpracy, bezkonfliktowy, realizujcy wspólne cele, podejmujcy wspólne decyzje w oparciu o prowadzone dyskusje itp. Inn wa|n jego cech jest przekraczanie granic nakre- [lonych przez aktualne zadania, co oznacza, |e jest on twórczy, a ta z kolei wBa[ci- wo[ implikuje gotowo[ do podejmowania ryzyka, co nie zawsze jest aprobowane przez wszystkich uczestników procesów gospodarczych. W obszarze ekonomicznym i prakseologicznym obejmujcym m.in. takie wskazniki jak wydajno[, produktywno[, skuteczno[ i sprawno[, zdecydowa- nie Batwiej jest ocenia i dokonywa pomiaru, aby osign zaBo|one cele. Biorc pod uwag efektywno[ zespoBu z punktu widzenia mierników humanistycznych, wydaje si, |e zdecydowanie trudniej j zmierzy, przede wszystkim ze wzgl- du na jej charakter jako[ciowy, chocia| oczywi[cie mo|na zasugerowa pewne wskazniki, które w pewien sposób bd odzwierciedlaBy zamierzenia badacza, np. zdrowie, charakter stosunków midzyludzkich, spójno[ grupow, postawy, iden- tyfikacj z celami organizacji, zadowolenie z pracy, stabilno[, która oznacza brak wewntrznych zakBóceD, dobre stosunki midzy pracownikami, elastyczno[, rozu- mian jako Batwo[ reagowania na zmiany, partycypacj w decydowaniu o procesie 10 pracy, autonomi w zakresie my[lenia, dziaBania i wyboru pracy itp. Jest to oczywi- [cie niepeBna klasyfikacja, gdy| odnosi si tylko do procesów wewntrz organizacji, która jako system otwarty, powinna uwzgldnia tak|e relacje ze [rodowiskiem zewntrznym, poparcie organizacji ze strony otoczenia nazwane instytucjonalizacj, np. ze strony zwizków zawodowych, organizacji publicznych itp. Powy|sze mierniki w wielu wypadkach przybieraj form spoBecznych ce- lów pracy wa|nych dla jednostki w organizacji, które, je|eli zostan osigni- te, przyczyni si do rozwoju organizacji, utrzymania harmonijnych zwizków z otoczeniem, wzrostu i ekspansji itp. Wielowymiarowe powizania i zale|no[ci w organizacji stawiaj przed ni nowe wyzwania i znacznie utrudniaj osignicie celów, jakie ona sobie wyznacza. Wynika std d|enie do poszukiwania bardziej skutecznych metod i sposobów efektywnego zarzdzania, co wydaje si nowym wyzwaniem stojcym przed kierownictwem, wBa[cicielami i zespoBami badaw- czymi, którzy musz znalez odpowiedz na pytanie, jak poprawi efektywno[. Nie wydaje si celowe, z punktu widzenia omawianej w dysertacji problematyki, rozpoczynanie poszukiwaD dziaBaD naprawczych w obszarze osobowo[ciowym i humanistycznym, gdy|, po pierwsze, nie nale|y rozmywa pojcia efektywno- [ci, które w ka|dym przypadku oznacza stosunek jakich[ wyników do nakBadów, po drugie, dyscyplina naukowa, jak jest ekonomia, zajmuje si wBa[nie ekono- micznymi aspektami funkcjonowania organizacji ludzkich, a w znacznie mniej- szym stopniu aspektami psychologicznymi czy socjologicznymi, cho powinna i mo|e z dorobku tych dyscyplin po[rednio korzysta. Wydaje si wic, |e do pra- widBowego i wszechstronnego zanalizowania efektywno[ci w przedsibiorstwach w zupeBno[ci wystarcz instrumenty pojciowe i metody naukowe, którymi posBu- guj si dwie zachodzce na siebie dyscypliny: ekonomia i nauki o zarzdzaniu. Po trzecie, nie deprecjonujc w niczym znacznego dorobku nowoczesnych stylów zarzdzania, trzeba zaznaczy, |e przedsibiorstwo jest organizacj, której gBów- nym celem jest przynoszenie zysku czy te| warto[ci dodanej, a nie stwarzanie dobrej atmosfery dla pracujcych w nim ludzi. Nie mo|na te| zaBo|y, |e samo dostosowanie organizacji do potrzeb  osobowo[ciowych i humanistycznych auto- matycznie poprawi efektywno[ ekonomiczn przedsibiorstwa, chocia| zapewne istnieje pewien zwizek przyczynowo-skutkowy pomidzy efektywno[ci  huma- nistyczn a ekonomiczn. Przedstawione powy|ej problemy skBaniaj do podjcia poszukiwaD mechani- zmów czy sposobów zapewniajcych wspólne d|enie do osignicia celów przed- sibiorstwa, wspóln odpowiedzialno[ i jedno[ interesów. Takim narzdziem mo|e by szeroko rozumiana partycypacja, czyli udziaB jednostek w wikszej gru- pie, w naszym przypadku  aktywna przynale|no[ pracowników do organizacji jak jest przedsibiorstwo, aktywne dziaBanie i branie na siebie odpowiedzialno[ci. Terminem tym okre[la si tak|e m.in. wspóBdziaBanie, wspóBzarzdzanie, wspóB- decydowanie, czy po prostu  uczestniczenie . Nale|y jednak pamita, |e zakres znaczeniowy partycypacji jest znacznie szerszy, w zwizku z czym w tym miejscu 11 mo|na poda tylko jedn z bardziej uniwersalnych definicji partycypacji pracowni- czej, okre[lonej przez B. BBaszczyk jako wszystkie  przejawy wywierania wpBywu przez pracowników na dziaBalno[ przedsibiorstw, na ró|nych szczeblach kiero- wania nimi [BBaszczyk 1988, s. 16]. Inne definicje ró|nych form partycypacji pracowniczej oraz ich klasyfikacja s prezentowane w punkcie 1.2 niniejszej pracy. Partycypacj pracownicz trudno jest uj w ramy jednej platformy teoretycz- nej. Jest to obszar interdyscyplinarny, którym zajmuje si m.in. ekonomia, nauki o zarzdzaniu, finanse, prawo, psychologia, socjologia. Dominujce znaczenie ma jednak podej[cie ekonomiczne, w którym stosuje si mechanizmy zapewniajce uchwycenie zale|no[ci pomidzy aktywnym uczestnictwem pracowników a rezul- tatami ekonomicznymi w przedsibiorstwie. Literatura na temat partycypacji pracowniczej jest bardzo obszerna. Szczegól- ne zainteresowanie wzbudza wpByw udziaBu pracowników w podejmowaniu decy- zji w przedsibiorstwach. Znaczny wkBad w rozwój tej dziedziny wnie[li badacze z zachodnich krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych, chocia| nie mo|na pomin równie| polskiego udziaBu w popularyzacji tych rozwizaD. Dominacja paDstw zachodnich mo|e by tBumaczona wysok pozycj tych krajów w gospo- darce [wiatowej i du|o Batwiejszym dostpem do danych. Nie bez znaczenia jest tak|e prowadzenie tam badaD w warunkach znacznej stabilno[ci gospodarczej i obejmujcych w wikszo[ci spóBki notowane na gieBdach papierów warto[cio- wych. Kraje lub gospodarki rozwijajce si du|o pózniej staBy si obiektem badaD naukowych, które, jak si wydaje, nale|y intensyfikowa ze wzgldu na uniwer- salny charakter problematyki partycypacyjnej. WspóBczesne formy partycypacji pracowniczej od drugiej poBowy lat 50. XX w. mo|na uzna za jeden z najwa|niejszych elementów zbiorowych sto- sunków pracy i czynnik kreujcy efektywne funkcjonowanie przedsibiorstwa. StopieD tej partycypacji w ró|nych krajach jest oczywi[cie bardzo zró|nicowany i przybiera ró|n form, poczwszy od partycypacji bezpo[redniej, w postaci grup autonomicznych podejmujcych decyzje w miejscu pracy, poprzez partycypacj po[redni anga|ujc przedstawicieli ró|nych grup pracowników, aby w ich imie- niu podejmowali decyzje. Zakres udziaBu pracowników jest uwarunkowany wie- loma czynnikami, m.in. gospodarczymi, politycznymi, prawnymi, spoBecznymi, zwizanymi z kultur, warto[ciami narodowymi, do[wiadczeniami z przeszBo[ci, zasadami zatrudniania i motywowania pracowników i innymi nie mniej istotnymi przy wyborze sposobu dziaBania dla dobra wszystkich zainteresowanych stron. Du|e znacznie posiada tak|e aktywne anga|owanie si innych uczestników |ycia gospodarczego  paDstwa, organizacji gospodarczych i innych partnerów spoBecznych. Tylko wspólne dziaBanie mo|e przynie[ dBugookresowe efekty, zarówno spoBeczne, jak i ekonomiczne. Wspomniana partycypacja pracowników w podejmowaniu decyzji jest szeroko opisana w zagranicznej, jak równie| kra- jowej literaturze przedmiotu. Badania podejmowano praktycznie na caBym [wie- cie, chcc dowie[ istnienia [cisBych zale|no[ci pomidzy udziaBem pracowników 12 w zarzdzaniu a wynikami ekonomicznymi osiganymi przez przedsibiorstwa. Zale|no[ci te okazaBy si jednak niejednoznaczne, a uzyskane efekty nieprze- konywajce. Podjto zatem kolejne badania, których wyniki mogBy przesdzi o bardziej jednoznacznej, pozytywnej zale|no[ci pomidzy udziaBem pracowni- ków w ró|nego rodzaju korzy[ciach uzyskiwanych przez przedsibiorstwo jako caBo[, a wzrostem efektywno[ci ich pracy. Badania dotyczyBy programów udziaBu w zyskach, udziaBu we wBasno[ci, programów opcyjnych, oszczdno[ciowych i in- westycyjnych, planów emerytalnych i innych form wprowadzanych m.in. po to, aby silniej zwiza pracownika z przedsibiorstwem, da mu prze[wiadczenie, |e pracuje dla siebie, a przez to wpByn na jego wiksze zaanga|owanie w miej- scu pracy. Czyniono to m.in. w ramach tzw. demokratyzacji kapitaBu czy demo- kracji ekonomicznej, majcej uwidoczni zanikanie ró|nic pomidzy wBa[cicielem przedsibiorstwa, kierownikiem, a szeregowym pracownikiem. Powy|sze formy mo|emy ogólnie nazwa partycypacj finansow. Oczywi- [cie pracodawcy czsto postrzegaj programy partycypacji jako rodzaj kosztu, który trzeba ponie[ dla uzyskania okre[lonych korzy[ci. Koszt ten sprowadza si gBównie do dzielenia si zyskami z pracownikami, do wzrostu udziaBu pracowni- ków w kapitale przedsibiorstwa z tytuBu posiadania akcji, a nierzadko do wzrostu ich autonomii kosztem uprawnieD kierownictwa. Jest to, jak si wydaje, niezbdne dla poprawy wyników ekonomicznych przedsibiorstwa. DziaBania podejmowane przez pracodawców trudno jednak uzna za obowi- zujc reguB, gdy| mo|na w[ród nich znalez zdecydowanych zwolenników, jak równie| przeciwników tej formy partycypacji. Na potrzeb szerokiego udziaBu finansowego pracowników w przedsibiorstwie wskazuj równie| niektóre no- woczesne koncepcje zarzdzania, akcentujce podstawow rol tej formy partycy- pacji w uzyskiwaniu przewagi konkurencyjnej na rynku. Podkre[la si znaczenie partycypacji finansowej w wyzwalaniu przedsibiorczo[ci i kreatywno[ci pra- cowników, w wykorzystywaniu ich potencjaBu intelektualnego i zwikszaniu ich zaanga|owania w wykonywan prac. Zwraca si tak|e uwag na wzmocniony efekt wynikajcy z poBczenia udziaBu pracowników w zarzdzaniu i programów partycypacji finansowej. Dla autora nie ulega wtpliwo[ci, |e jednym z najwa|niejszych zadaD sto- jcych przed wszystkimi uczestnikami procesów gospodarczych, a zwBaszcza przed tymi, którzy bezpo[rednio s zainteresowani wysok efektywno[ci przed- sibiorstw, jest stworzenie takiego modelu partycypacyjnego, którego wdro|enie speBniBoby te oczekiwania. Oczywi[cie trudno tu o uniwersalizm, nale|y wic mie na uwadze wprowadzanie okre[lonych modyfikacji zale|nych od specyfiki przedsibiorstw i zewntrznych uwarunkowaD. Warto pamita, |e partycypacja finansowa nie stanowi panaceum na wszystkie pojawiajce si problemy w przed- sibiorstwie. Nie powinna by ona jednocze[nie instrumentem hamujcym dzia- Bania kierownictwa przedsibiorstwa. Przynosi wiele niewtpliwych korzy[ci, ale pociga za sob równie| pewne ograniczenia bdz wspomniane koszty. Bilans 13 korzy[ci i kosztów zale|y od partnerów spoBecznych w przedsibiorstwie, od ich nastawienia czy istniejcych uprzedzeD, od wcze[niejszych do[wiadczeD itd. Wiele zale|y równie| od sposobu wdra|ania tych rozwizaD, od zastosowanych form itp. Zdarza si bowiem, |e te same formy przynosi mog w poszczególnych przed- sibiorstwach zdecydowanie odmienne rezultaty. W oparciu o wcze[niejsze spostrze|enia mo|na sformuBowa ogóln tez, |e programy partycypacji finansowej przyczyniaj si do uzyskania lepszych wy- ników przez przedsibiorstwa, przy czym wyniki ekonomiczne mog by przed- stawione w postaci wskazników, w[ród których najcz[ciej wymienia si ROE (return on equity  zwrot na kapitale), ROA (return on total assets  zwrot na ak- tywach), EPS (earnings per share  zysk na akcj), Seps (Shareholders equity per share  kapitaB udziaBowy na akcj) i dywidend. Nale|y oczywi[cie pamita, |e rezultaty finansowe niekoniecznie musz by natychmiastowe, mog one by zauwa|alne dopiero w dBu|szym okresie, co podkre[lane jest przez wielu bada- czy, stanowi znaczne utrudnienie w analizie zwizków przyczynowo-skutkowych pomidzy wdro|eniem programów a uzyskanymi z tego tytuBu efektami. Nie bez znaczenia s równie| spoBeczne rezultaty uzyskiwane w wyniku wdra|anych pro- gramów, m.in. takie jak wzrost zaanga|owania, integracja, lojalno[, zadowolenie czy motywacja, które po[rednio mog wpBywa na wyniki ekonomiczne. Powy|sza teza okre[la gBówny cel autora, którym jest dokonanie diagnozy najwa|niejszych form programów partycypacji finansowej w wybranych krajach europejskich i w Polsce, zwikszajcej wiedz o przedmiocie pracy i wykazanie zachodzcych zale|no[ci pomidzy stosowanymi programami a rezultatami eko- nomiczno-spoBecznymi w przedsibiorstwach w ró|nych krajach. Starano si tak- |e dokona usystematyzowania prezentowanych form partycypacyjnych, chocia| ze wzgldu na ich liczb, nieraz brak jasnych kryteriów podziaBu oraz ró|n ich interpretacj przez poszczególnych badaczy, rezultaty nie wydaj si by w peBni zadowalajce. Niemniej, ze wzgldu na niedostatek literatury polskiej w obszarze problematyki partycypacji finansowej, starano si, aby praca w pewnym stop- niu zapeBniBa t luk i przyczyniBa si do wzrostu zainteresowania powy|szymi rozwizaniami. Celem czstkowym jest prezentacja wybranych badaD prowadzonych przez ró|ne organizacje i zespoBy w Europie oraz wBasnych badaD przeprowadzonych na próbie przedsibiorstw notowanych na Warszawskiej GieBdzie Papierów Warto[ciowych. Przedstawione zale|no[ci oraz wnioski koDcowe mog stano- wi przyczynek do podjcia dziaBaD zmierzajcych do poprawy sytuacji w za- kresie wdra|ania i realizacji programów partycypacji finansowej, a propozycje modelowych rozwizaD mog uBatwi przezwyci|enie midzynarodowych ba- rier stojcych na drodze do szerszej implementacji rozwizaD partycypacyjnych w przedsibiorstwach. Skuteczny program partycypacyjny, anga|ujcy wszystkich pracowników, po- winien stymulowa dBugookresow strategi rozwoju przedsibiorstwa, integrowa 14 realizacj celów kierownictwa z celami pracowników szeregowych. W tym celu konieczna jest wBa[ciwa konstrukcja programu i czytelne parametry sBu|ce pro- wadzeniu wBa[ciwej polityki firmy. Jak dalece bdzie to mo|liwe, zale|e bdzie równie| od stosunku zainteresowanych stron do proponowanych zmian. Podstaw do rozwa|aD bd obszerne studia literaturowe, zwBaszcza dorobku autorów zagra- nicznych, i w znacznie mniejszym zakresie  dorobku krajowego, na temat pro- gramów partycypacji finansowej pracowników. Oprócz koncepcji teoretycznych wzito równie| pod uwag prowadzone badania empiryczne. Nale|y podkre[li, |e w pracy skoncentrowano si na uczestnictwie finansowym pracowników. Za- sygnalizowane inne wtki badawcze maj tylko pomóc w umiejscowieniu wBa[ci- wej problematyki na tle szerokiego spektrum zagadnieD. Zamierzone przez autora cele determinuj postawione hipotezy badawcze: 1. Programy partycypacji finansowej stosowane w przedsibiorstwach przy- czyniaj si do poprawy warunków funkcjonowania i pozytywnie wpBywaj na koDcowe rezultaty ekonomiczne uzyskiwane przez spóBki. Nale|y pamita oczywi[cie o innych czynnikach wpBywajcych na popraw kondycji ekonomicz- nej przedsibiorstwa, i próbowa odseparowa je od zmiennych objtych bada- niem, chocia| wymaga to ju| zastosowania bardziej zaawansowanych metod, mo- gcych bardziej jednoznacznie wskaza na rodzaj i kierunek zale|no[ci. Trzeba równie| zauwa|y, |e nawet rodzaj programu partycypacyjnego bdzie determi- nowaB wyniki koDcowe. 2. Programy partycypacji finansowej adresowane tylko do wskiej grupy pra- cowników (z reguBy  kierownictwa wy|szego szczebla) przynosz ograniczone rezultaty. Skuteczno[ programów jest tym wiksza, im wiksza jest ich dostp- no[ dla szerszej kategorii pracowników1. 3. Programy partycypacji finansowej stosowane Bcznie z praktykami po[red- niej i bezpo[redniej partycypacji pracowników w podejmowaniu decyzji przynosz na ogóB lepsze efekty ni| wdra|anie tylko jednego rodzaju programu. 4. Stosowanie ró|nych kombinacji okre[lonych rozwizaD w zakresie partycy- pacji finansowej wpBywa pozytywnie na wskazniki ekonomiczne przedsibiorstw. Nale|y jednak od razu wyja[ni, |e weryfikacja postawionych hipotez mo|e by cz[ciowo utrudniona z uwagi na fakt, |e efektywno[ programów party- cypacji finansowej pracowników uwarunkowana jest zBo|onym zbiorem zmien- nych, w[ród których mo|na wymieni szeroko rozumiane uwarunkowania praw- ne, spoBeczne, polityczne czy te| makroekonomiczne zmienne [rodowiskowe i czynniki le|ce wewntrz przedsibiorstwa. Czytelne i jednoznaczne przepisy prawne, aktywna postawa rzdu i zaanga|owanie pozostaBych partnerów spo- Becznych, pozytywne wcze[niejsze do[wiadczenia z wdra|aniem ró|nych form 1 Pamita jednak nale|y o rodzaju stosowanego programu  czy jest program, którego wdro- |enie przyniesie efekty w krótkim czy dBugim okresie, gdy| istotne s tutaj okre[lone postawy pra- cowników wpBywajce na jako[ tych efektów w ró|nych okresach. 15 partycypacji pracowniczej, akceptacja zmian, zmiana sposobu my[lenia itd. bd sprzyjaBy wdra|aniu rozwizaD partycypacyjnych i osiganiu lepszych wyników przez przedsibiorstwa2. Rozwizania regulacyjne i zainteresowanie rzdów maj bardzo istotny wpByw na implementacj programów partycypacji finansowej pracowników. Tam gdzie powy|sze uregulowania prawne obowizuj, tam ilo[ i jako[ funkcjonujcych programów jest zdecydowanie wiksza. Znaczna ilo[ barier, niestety, uniemo|liwia ich dyfuzj. Jest to szczególnie widoczne przy wdra- |aniu rozwizaD partycypacyjnych w spóBkach midzynarodowych, gdzie wyty- czone przez spóBki cele nie s jednak realizowane w stopniu satysfakcjonujcym. Regulacje tworz tylko ogólne ramy okre[lajce zasady stosowania schematów partycypacji finansowej, umo|liwiajc, jak dotychczas, pewn dowolno[ wdra- |anych form, jednak ich zmiany ilo[ciowe i jako[ciowe wywieraj zdecydowanie pozytywny wpByw na zasig i charakter programów partycypacji finansowej. Du| rol w tym zakresie odgrywaj starania i promocja programów partycypacyjnych przez instytucje unijne i organizacje midzynarodowe prowadzce badania na te- mat skuteczno[ci wdra|anych form. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. W[ród zagadnieD omawianych bardziej szczegóBowo mo|na wymieni rodzaje programów partycypacji finanso- wej przeznaczonych dla wskiej grupy kierownictwa albo obejmujcych wikszo[ uprawnionych pracowników, uwarunkowania i czynniki majce wpByw na zasig ich wdra|ania oraz uzyskane rezultaty z tego tytuBu. Starano si równie| dokona próby analizy porównawczej programów partycypacyjnych midzy sob oraz ana- lizy programów w wybranych krajach, wykorzystujc badania prowadzone przez midzynarodowe zespoBy, gBównie w latach 90. XX w. i pierwszej dekadzie XXI w. Prezentowane w pracy badania empiryczne obejmujce polskie spóBki notowane na Warszawskiej GieBdzie Papierów Warto[ciowych prowadzone byBy w latach 2010 2011. Podstawowym celem badaD byBo zebranie informacji o stopniu uczest- nictwa polskich przedsibiorstw w programach partycypacji finansowej, okre[lenie struktury pracowników objtych najbardziej powszechnymi formami partycypacji finansowej oraz uzyskanie odpowiedzi na temat zale|no[ci wystpujcych pomi- dzy wdra|anymi programami a efektami spoBeczno-ekonomicznymi. Zamierzony cel realizowany byB przy zastosowaniu zró|nicowanych narzdzi badawczych: w cz[ci teoretycznej dokonano analizy literatury, przede wszystkim zagranicznej, i analizy dokumentacji przedmiotu badaD, gBównie raportów spóBek 2 Nale|y wzi jednak pod uwag wystpowanie swoistego sprz|enia zwrotnego i zale|no- [ci wielokierunkowych pomidzy wdra|anymi programami a efektami osiganymi przez przedsi- biorstwa. Trudno jest jednoznacznie stwierdzi, czy to stosowanie programów wpBywa na koDcowe rezultaty, czy wBa[nie wysokie wyniki koDcowe powoduj, |e chtniej s one wdra|ane. Nie nale|y wykluczy, |e udziaB pracowników w programach wpBywa na zmian ich postaw, a to z kolei rzutuje na wzrost zaanga|owania, wydajno[ i wy|sze wyniki ekonomiczne, które znów wyzwalaj tkwi- cy w pracownikach potencjaB intelektualny. Mechanizm, jak wida, jest bardzo zBo|ony i, niestety, niezbyt przejrzysty. 16 i raportów z badaD empirycznych przeprowadzonych przez krajowe i midzynaro- dowe instytucje zajmujce si problematyk partycypacji finansowej. Starano si równie| dokona analizy porównawczej paDstw stosujcych okre[lone programy partycypacji finansowej pracowników i uchwyci przyczyny wpBywajce na nie- równomierny rozwój programów partycypacyjnych w poszczególnych krajach; w cz[ci empirycznej posBu|ono si badaniami kwestionariuszowymi w formie wywiadu, skierowanymi do przedstawicieli przedsibiorstw, a udzielone odpo- wiedzi posBu|yBy do zbadania istotnych zdaniem autora zale|no[ci pomidzy wy- branymi zmiennymi. Z uwagi na jako[ciowy charakter zmiennych, wykorzystano miary statystyczne w postaci wspóBczynników kontyngencji. W tej cz[ci wy- korzystano tak|e technik hierarchicznej analizy skupieD opart na aglomeracji skupieD wedBug [redniej odlegBo[ci midzy nimi oraz euklidesowej odlegBo[ci midzy obiektami (przedsibiorstwami) z zadan z góry okre[lon liczb sku- pieD. Zastosowanie tego statystycznego zabiegu umo|liwiBo bardziej kompleksowe i wyczerpujce zobrazowanie struktury zatrudnionych wszystkich kategorii pra- cowników równocze[nie i wyeksponowanie istotnych zale|no[ci majcych wpByw na efektywno[ przyjtych form partycypacyjnych. Struktura pracy wynika z nakre[lonych na wstpie obszarów poszukiwaD na- ukowych. Rozprawa skBada si z sze[ciu rozdziaBów; we wstpie i trzech pierw- szych rozdziaBach przedstawiona zostanie geneza i istota pracowniczej partycypa- cji finansowej oraz uwarunkowania jej rozwoju, a tak|e rozwizania jej dotyczce, stosowane w ró|nych krajach europejskich. UszczegóBawiajc, punktem wyj[cia jest zaprezentowanie rozwoju partycypacji pracowniczej w ujciu historycznym oraz przedstawienie motywów, którymi kierowano si przy wdra|aniu okre[lonych rozwizaD partycypacyjnych. PrzesBanki podzielono na ekonomiczne i spoBeczne. Uwzgldniono równie| warunki sprzyjajce bdz hamujce wdra|anie rozwizaD partycypacji finansowej oraz wyeksponowano czynniki wpBywajce na proces ksztaBtowania caBo[ciowego potencjaBu pracownika. Wyja[niono kluczowe poj- cia terminologiczne, takie jak partycypacja i jej filary, wspóBudziaB w zarzdzaniu, demokracja ekonomiczna. Dyskusja nad terminologi nie jest jednak zamknita, co wynika z odmiennych interpretacji pojcia, ró|nych koncepcji autorów, stoso- wania ró|nych kryteriów, a tak|e przeformuBowaD definicji w czasie, wynikaj- cych m.in. z konieczno[ci jej dostosowania do zmieniajcych si uwarunkowaD funkcjonowania przedsibiorstw i istniejcych potrzeb w zakresie wdra|ania okre- [lonych form stosunków przemysBowych. W drugim rozdziale dokonano próby typologii form partycypacji finansowej, co jednak nie wydaje si spraw prost z uwagi m.in. na ich ró|norodno[ i niezbyt czytelne granice pomidzy stosowa- nymi programami. Dodatkow komplikacj s rozwizania mieszane, utrudniajce ocen efektywno[ci poszczególnych form partycypacyjnych. Trzeci rozdziaB pracy zostaB po[wicony prezentacji prawnych uwarunkowaD rozwoju partycypacji finansowej. W pierwszej cz[ci przedstawiono ramy prawne partycypacji obowizujce w wybranych krajach stosujcych finansowe formy 17 motywowania pracowników. Ustawodawstwo determinuje powszechno[ i rodzaj stosowanych programów w poszczególnych krajach. W drugiej cz[ci, integralnie zwizanej z kolejnymi zagadnieniami poruszanymi w pracy, zamieszczono zasady, jakimi nale|y si kierowa przy wdra|aniu rozwizaD partycypacyjnych. Zasady te nie zawsze s stosowane z uwagi na okre[lone determinanty rozwoju opisywa- ne w pierwszym rozdziale. Podczas gdy te pierwsze przybieraj niepisan for- m zaleceD, którymi powinny kierowa si przedsibiorstwa przy implementacji programów partycypacji finansowej pracowników, to ju| uwarunkowania prawne w znacznej mierze bd wpBywaBy na rodzaj i ksztaBt wprowadzanych rozwizaD partycypacyjnych. Du|e znaczenie ma udziaB paDstwa w zakresie promowania i wdra|ania rozwizaD partycypacji finansowej z uwagi na konieczno[ opraco- wania niezbdnych regulacji prawnych dajcych wBa[cicielom przedsibiorstw okre[lone prawa i przywileje. Bez udziaBu innych partnerów spoBecznych nie jest równie| mo|liwe wdra|anie tych rozwizaD na szersz skal. Czwarty rozdziaB pracy zawiera przegld [wiatowego dorobku badawczego na temat partycypacji finansowej pracowników, zarówno w teorii, jak i empirii. Rozwa|ania oparte zostaBy na dBugoletnich badaniach przekrojowych prowadzo- nych przez midzynarodowe zespoBy eksperckie. Zaprezentowany w pierwszej cz[ci wtek dotyczy badaD, które, niestety, nie maj stabilnej podstawy teoretycz- nej i opieraj si gBównie na indywidualnym doborze wskazników, co w efekcie prowadzi do raczej prostych interakcji w procesie produkcyjnym i skutkuje ko- nieczno[ci prowadzenia kolejnych analiz nad przyczynowo[ci i kierunkiem za- le|no[ci pomidzy programami partycypacyjnymi, a wynikami osiganymi przez przedsibiorstwa. W wielu przypadkach efekty uzyskiwane przez przedsibiorstwa sprowadzaj si do wzrostu wydajno[ci pracy, z tego te| wzgldu zagadnieniom tym zostaB po[wicony osobny punkt tego rozdziaBu. Obszernym wtkiem jest analiza rodzajów programów partycypacji finansowej w wybranych krajach UE, ze szczególnym uwzgldnieniem specyfiki programów, ich charakteru, struktury pracowników, którym oferuje si okre[lone rozwizania, i zmian w czasie. Ró|nice wynikaj w du|ej mierze z roli paDstwa i wcze[niejszych do[wiadczeD w zakresie wdra|ania rozwizaD partycypacyjnych. Pity rozdziaB pracy po[wicono aspektom funkcjonowania partycypacji fi- nansowej w korporacjach midzynarodowych, analizie transgranicznych przeszkód przy wdra|aniu tej partycypacji. Wyeksponowano szeroko rozumiane bariery prawne, jako te, które determinuj zasig geograficzny stosowanych programów. Nie mniej istotne okazaBy si bariery instytucjonalne, spoBeczne, ró|nice w prawie pracy i inne. Przeszkody te skBaniaj do poszukiwania uniwersalnych rozwizaD modelowych, wykraczajcych poza granice paDstw, których wprowadzenie bdzie mo|liwe przy uwzgldnieniu pewnych modyfikacji, dostosowujcych programy do wymagaD poszczególnych krajów. Rozwizania te obejmuj tak|e mieszane formy partycypacji finansowej oraz jednoczesne stosowanie udziaBu pracowników 18 w podejmowaniu decyzji, co zgodnie z teori powinno zaowocowa wzmocniony- mi efektami spoBeczno-ekonomicznymi. W szóstym rozdziale zaprezentowano studia nt. partycypacji finansowej w Polsce, przy czym wiksz jego cz[ stanowi omówienie badaD wBasnych wy- konanych w spóBkach publicznych notowanych na GieBdzie Papierów Warto[cio- wych w Warszawie. Kwestionariusz3 przygotowanej w zwizku z tym ankiety zostaB wBczony do pracy jako zaBcznik nr 2, a niektóre, mniej istotne wyni- ki obliczeD statystycznych umieszczono w zaBczniku nr 3. W pierwszej cz[ci rozdziaBu posiBkowano si informacjami zebranymi na podstawie midzynarodo- wych badaD prowadzonych midzy innymi na próbie polskich spóBek gieBdowych, w celu stwierdzenia istnienia okre[lonych prawidBowo[ci rzdzcych implementa- cj programów partycypacji finansowej i w celu dokonania analizy porównawczej pomidzy przedsibiorstwami posiadajcymi programy partycypacyjne, a tymi, które ich nie posiadaj. Obszerny punkt po[wicono prezentacji wyników ba- daD prowadzonych przez autora na próbie polskich przedsibiorstw gieBdowych. W[ród szczegóBowych problemów badawczych, w centrum uwagi znalazBy si m.in.: struktura zatrudnienia, struktura wBasno[ci, rodzaje wdro|onych progra- mów partycypacji finansowej, sposób dystrybucji korzy[ci powstaBych w wyniku ich stosowania, czynniki wpBywajce na ich wdro|enie, sklasyfikowane w postaci barier i uBatwieD, ocena udziaBu pracowników w programach partycypacji finan- sowej, stosunek kadry kierowniczej do udziaBu pracowników szeregowych w uzy- skiwanych korzy[ciach, postawy pracowników. Uzyskane odpowiedzi stanowiBy punkt wyj[cia do okre[lenia statystycznych zale|no[ci i zwizków zachodzcych pomidzy wystpowaniem programów partycypacyjnych a wybranymi parame- trami charakteryzujcymi kondycj przedsibiorstw, wykorzystujc do tego celu program statystyczny SPSS. Na tej podstawie starano si dokona oceny wpBywu partycypacji na rezultaty ekonomiczne i spoBeczne uzyskiwane przez firmy. W podsumowaniu znalazBa si koDcowa refleksja dotyczca caBo[ci podj- tej tematyki. Stosowana w pracy terminologia wymaga doprecyzowania: termin ,,partycypacja finansowa u|ywany jest zamiennie z okre[leniem  uczestnictwo fi- nansowe czy  materialne . Program partycypacyjny, program partycypacji finan- sowej pracowników, schemat partycypacyjny, czy forma partycypacji finansowej, dotycz udziaBu pracowników w dystrybucji okre[lonych korzy[ci zwizanych z wdra|aniem okre[lonych rozwizaD, z reguBy: udziaBem pracowników we wBas- no[ci, w zyskach czy programach opcyjnych (opcji na akcje). Obok partycypacji finansowej pojawia si termin  partycypacja w zarzdzaniu , co okre[la udziaB czy te| uczestnictwo pracowników w podejmowaniu decyzji w przedsibiorstwie (partycypacja niematerialna). Nale|y wyraznie oddzieli od siebie te dwa pojcia, 3 Kwestionariusz opracowano na podstawie dostpnych w literaturze badaD ankietowych prowadzonych przez autorów zachodnich oraz kwestionariuszy udostpnionych autorowi przez innych badaczy. 19 chocia| stosowanie obu rozwizaD jednocze[nie jest bardzo czste w przedsi- biorstwach. Pojcie  przedsibiorstwo jest u|ywane w znaczeniu podmiotowym i ze wzgldu na prowadzone w pracy rozwa|ania, nie wydaje si konieczne stoso- wanie terminologicznej precyzji, co pozwala na zamienne stosowanie z okre[le- niem: spóBka i firma. Ze wzgldu na tematyk po[wicon wpBywom programów partycypacyj- nych na wyniki przedsibiorstwa, nale|y okre[li równie| pojcie  wyników . Jest ono tutaj rozumiane dosy szeroko i obejmuje zarówno wyniki ekonomiczne, jak i spoBeczne. W pracy pojawia si równie| pojcie  korzy[ci . Termin ten wydaje si szerszy ni| wspomniane  wyniki , jednak|e wykorzystanie go nie wydaje si du|ym nadu|yciem z uwagi na jednokrotne i bardziej precyzyjne okre[lenie, które znalazBo si w drugim rozdziale pracy przy charakterystyce  udziaBu w korzy[- ciach , a które pózniej w zasadzie nie pojawiaBo si z uwagi na zaniechanie tego wtku w prowadzonych badaniach i podjtych przez autora rozwa|aniach. Praca jest efektem badaD nad zagadnieniami partycypacji finansowej, zain- spirowanych w zasadzie sporadyczno[ci dotychczasowych badaD i brakiem ich kompleksowo[ci. To powoduje, |e wBa[nie z tego powodu musz by one konty- nuowane. Brak jednoznacznych wniosków z tytuBu wdra|ania programów partycy- pacyjnych równie| skBania do podejmowania kolejnego wysiBku w celu poznania natury partycypacji finansowej. Ze wzgldu na potrzeb upowszechnienia rozwizaD pracowniczej partycy- pacji finansowej, praca jest skierowana do szerokiego krgu odbiorców, w tym praktyków |ycia gospodarczego, mened|erów obecnych i przyszBych, dziaBaczy zwizkowych i przedstawicieli stowarzyszeD biznesowych, a tak|e polityków, studentów, pracowników zainteresowanych t problematyk oraz innych osób i organizacji mogcych wywrze wpByw na przyszBe zastosowania partycypacji finansowej. Objto[ pracy mo|e jednak nieco utrudnia jej powszechne wyko- rzystanie, co skBania do wniosku, |e znajdzie ona zainteresowanie raczej w[ród znacznie w|szego grona specjalistów. SBowa podzikowania ze strony autora kierowane s szczególnie do Pana Profesora StanisBawa Rudolfa za inspiracj do podjcia tak istotnego z punktu widzenia spoBecznego i ekonomicznego wtku oraz za opiek naukow i kon- struktywn krytyk.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji gospodarczych Ryzyko w rachunkowosci i zarzadzaniu finan
Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
Edukacja finansowa i inkluzja?nkowa w realizacji koncepcji Silver?onomy e70
Uwarunkowania Rozwoju Klastrow Turystycznych
Uwarunkowania rozwoju obszarów wijskich polski międzywojennej
Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju lokalnego
Krupinska Uwarunkowania rozwoju agroturystyki
Employer branding czyli zarzadzanie marka pracodawcy Uwarunkowania procesy pomiar e26
Społeczne uwarunkowania rozwoju lokalnego
Spoleczne i sytuacyjne uwarunkowania agresji mlodziezy ecw
Bezposrednie formy partycypacji pracowniczej Polska na tle starych krajow Unii Europejskiej e5f
praca magisterska Szkolenia pracowników w organizacji Etapy, instrumenty i rezultaty
Ruch Turystyczny Uwarunkowania Jego Rozwoju Golubowski (2006)
PYTANIE 6 Geneza i rozwój słownictwa polskiego, zapożyczenia

więcej podobnych podstron