Geneza i rozwój słownictwa polskiego  dziedzictwo prasłowiańskie, zmiany, zapożyczenia
1. Dziedzictwo prasłowiańskie
Z języka prasłowiańskiego język polski odziedziczył:
a) Ponad 1000 rzeczowników;
b) 400 czasowników;
c) 170 przymiotników;
d) 80 wyrazów należących do innych części mowy.
Słownictwo prasłowiańskie odnosiło się głównie do:
a) Życia wewnętrznego człowieka  słownictwo odnosi się do:
- życia duchowego np. dusza, miłość, wiara, nadzieje;
- pojęcia religijne i moralne np. bóg, czart, prawda, kłamstwo;
- podstaw poglądu na świat i życie np. śmierć, czas, życie;
- właściwości duchowe człowieka np. mądry, głupi, dobry, zły, leń.
b) Świata materialnego oraz zewnętrznego i fizycznego życia człowieka, do przyrody martwej, żywej:
RZECZOWNIKI
- ukształtowania powierzchni ziemi np. góra, dół, pole;
- kopalin  kamień, głaz;
- nawodnienia  woda, morze, kra;
- pojęć astrologicznych i meteorologicznych np. dzień, noc, lato, zima;
- roślinność  dąb, buk, lipa, jabłoń, śliwa;
- świat zwierzęcy  zając, lis, tur, bocian;
- budowa ciała ludzkiego i zwierzęcego  głowa, ręka, żebro, ucho, oko;
- życie rodzinne  ojciec, matka, brat;
- życie społeczne  chłop, sąsiad, wojna, łuk;
- życie gospodarcze  okno, stodoła, owies, pasterz;
PRZYMIOTNIKI  tłusty, żółty, prosty, krzywy, żywy, martwy
NAZWY CZYNNOŚCI I STANÓW  być, mieć, bać się, stać, dać.
2. Po przyjęciu chrześcijaństwa w 966 r.
a) Dziedzictwo prasłowiańskie +
b) Zapożyczenia, najczęściej pośrednie tzn. takie w których towarzyszy inny język, medium:
- z czeskiego np. anioł;
- z łaciny np. poganin;
- z niemieckiego np. kościół
- kalki językowe
c) neosemantyzmy np. niebo, piekło, święty.
3. Doba staropolska (od XVI w.)
a) Przyrost liczby wyrazów (do 15 tyś.);
b) Przyrost nowych wyrazów  słownictwo abstrakcyjne i wyspecjalizowane np. prawnicze,
wojskowe;
c) Wymieranie wyrazów np. śmiara//pokora, polski//polny;
d) Zmiany znaczeniowe np. zboże //majątek, bydło//byt;
e) Przyrost wyrazów synonimicznych np. złość, gniewliwość;
f) Wpływy obce  zapożyczenia z:
A
ACINY (LATYNIZMY)
- pośrednie dotyczące religii;
- bezpośrednie dotyczące szkoły, kultury np. szkoła, data, barok, cytryna, kryształ
CZESKIE (CZECHIZMY, BOHEMIZMY)
- zapożyczenia fonetyczne:
i. TraT zamiast TroT np., brama zamiast brona;
ii. Zamiast nosówek inne samogłoski np. masarz  mięsiarz;
iii. H zamiast g np. hańba  gańba;
iv. Dyspalatalizacja np. wiesioły  wesoły, serce  sierdce;
- zapożyczenia leksykalne:
I. Starosta, twarz, wstyd, kulawy;
II. Formant  telny zastąpił  lny np.. śmiertelny, rzetelny;
NIEMIECKIE (XII-XIV w)  zakładanie miast na prawie niemieckim
- dotyczące organizacji miejskiej, sądownictwa, budownictwa, wyposażenia np. ratusz, mistrz,
huta, sznur, browar, wójt, pałac;
- nazwy miejscowe np. Tymbark;
- imiona np. Biernat (Bernard); Jerzman (Herman).
Najważniejsze zmiany językowe doby staropolskiej
a) Fonetyczne
wokalizm
- przekształcenie się iloczasu w różnicę barwy: krótkie> jasne, długie> pochylone;
- zrównanie barwy samogłosek;
- ustabilizowanie się akcentu wyrazowego;
b) Konsonantyzm
- powstają głoski ć, dz
z t, d oraz ś z s i z
z z ;
- następuje uproszczenie grup spółgłoskowych;
- pojawiają się nowe końcówki albo zaczynają współistnieć ze sobą różne końcówki np. Msc l. Mn.
- zanika zaimek ji i zastępuje go zaimek go
- upraszcza się czasownik, bo zanika imperfekt i aoryst;
- upraszcza się czas przeszły złożony (zanika słowo posiłkowe ,,być );
- zanikają rzeczownikowe formy przymiotników tj. ukrzyżowan, rad, łaskaw;
- zanikają formy długie rozkaz
ników (zakończone na  i, -y);
- krótsza forma czasowników  ti>ći> ć ;
- liczebniki zespołowe np. samowtór oraz zachowanie liczby podwójnej;
- postać rzeczownikowa liczebników np. piąci;
c) składnia
- zmiana przyimków k niej> ku niej> do niej;
- spójniki np. jenże (który), eż, iż, acz koli, azali;
4. Doba średniopolska - słownictwo w dobie średniopolskiej
a) ok. 50 tyś wyrazów;
b) zmiana znaczenia wyrazów;
c) zmiany barwy uczuciowej wyrazów:
- pejoratywizacja (negatyw);
- melioratywizacja (pozytyw);
- przyrost słownictwa, zwłaszcza abstrakcyjnego i specjalistycznego;
- wpływy obce
d) proces zanikania leksemów np. godzinnik (zegar).
5. Czynniki kształtujące język w dobie staropolskiej:
a) Rozwój i polonizacja miast (Kraków, Gdańsk, Warszawa);
b) Rozwój demokracji szlacheckiej ( szlachta otrzymała pełne prawa polityczne):
- program egzekucji prac (przestrzeganie praw i ustaw);
- rozkwit sztuki oratorskiej;
- wzrost liczby pism i broszur politycznych;
c) rozwój drukarstwa w:
- Krakowie  Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietar, Jan Januszowski, Maciej Wirzbięta;
- Brześć nad Bugiem;
- Pińczów, Raków, Nieświerz;
- Wilno, Kalisz (drukarnie jezuickie;
d) reformacja i kontrreformacja:
- toczą się dyskusje polityczne;
- rozwój słownictwa abstrakcyjnego;
- rywalizacja o przekłady Pisma Świętego;
e) szerzenie się kultury & & & & & & & & & & .. (umiłowanie do języka starożytnych oraz łączenie ich z
językiem
polskim);
f) rozwój literatury w języku polskim;
g) rozwój nauki i oświaty  na początku łacińskie a póz
niej w języku polskim;
h) rozpowszechnienie się ogólnopolskiej normy językowej
 i) zakładanie nowych szkół i podnoszenie poziomu szkół już istniejących z powodu realizacji;
j) powstanie słowników i podręczników gramatycznych.
6. Wpływy obce na język polski:
a) LATYNIZMY łacińskie: X-XX w. (reforma, decyzja, rzeczpospolita, profesor)
b) CZEHIZMY czeskie: X-XVI w. (tablica, władza, hojny)
c) Niemieckie: XII-XX w (słownictwo miejskie, prawo, sądownictwo)
d) ORIENTALIZMY tureckie: XIV  XVI w (terminologia obozowo-wojskowa: kołczan, buława, torba)
e) HUNGARYZMY węgierskie: XIV  XVI w (dobasz, hejnał, morda, czereśnia, hołota)
f) RUTENIZMY ruskie: XIV  XIX w (terminologia związana z kresami
g) MAKARONIZMY włoskie: XVI-XVII w. (kultura, handel, architektura np. brukselka, cytryna, sałata,
felieton, żurnal, bagaż, bilet, terminy baletowe);
h) GALICYZMY francuskie: XVI-XX w (dama, peruka, fryzjer);
i) RUSYCYZMY rosyjskie: XIX  XX w (bliny, Samowar, bałałajka, kołchoz, socrealizm, odsiadka);
j) Angielski: XIX-XX w (romantyzm, kultura masowa, USA, budżet, strajk, bój, boks, tenis)