Polska na pograniczu wielkich struktur
geologicznych Europy
Polska ma urozmaiconą budowę geologiczną, która kształtowała się od
prekambru (około 5 mld lat temu) aż do czasu współczesnego (holocen).
Tablica chronologiczna dziejów Ziemi (stratygraficzna) porządkuje
geologiczną przeszłość, dzieląc Jana ery, okresy, epoki i piętra.
Polska jest obszarem, na którym spotykają się wielkie jednostki
(struktury) tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, struktury
fałdowań paleozoicznych oraz struktury objęte fałdowaniem (orogenezą)
alpejskim.
Przez Polskę przebiega ważna granica, wyraz
nie oddzielająca obszar
platformy wschodnioeuropejskiej od młodszych struktur fałdowanych
Europy Zachodniej. Ciągnie się ona od Półwyspu Jutlandzkiego przez
Polskę, Ukrainę do Morza Czarnego i zwana jest strefą Teisseyre'a-
Tomquista.
W brzeżnych częściach platformy, spod skał osadowych o strukturze
płytowej wyłania się, zalegający w dolnej części, sztywny fundament
krystaliczny - Tarcza Bałtycka (Fennoskandzka) oraz Tarcza Ukraińska.
Obszary tych tarcz są zdecydowanie jednymi z najstarszych struktur
geologicznych na Ziemi.
Wokół obszarów prekambryjskich, w otaczających je morzach, tworzył się
płaszcz, sfałdowany następnie podczas kolejnych ruchów górotwórczych.
Co najmniej trzykrotnie w swych geologicznych dziejach Ziemia zmieniała
swe oblicze i to w niezwykle dynamiczny sposób. Na przełomie syluru i
dewonu nastąpiła orogeneza kaledońska.
Nazwa tych ruchów górotwórczych pochodzi od Gór Kaledońskich w
Szkocji, gdzie po raz pierwszy stwierdzono ich ślady. W tym czasie w
Europie powstały też Góry Skandynawskie i Grampian. W Polsce ślady tych
fałdowań stwierdzono w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach.
1
Po krótkim, trwającym zaledwie 50 min lat, okresie stabilności zaczęły się
formować górotwory hercyńskie (waryscyjskie).
Fałdowanie to rozpoczęło się pod koniec dewonu i trwało przez okres
karbonu do schyłku górnego permu, łącznie około 140 min lat. Wówczas
wypiętrzyły się w Europie między innymi łańcuchy gór Harzu (stąd nazwa),
Ardeny, Wogezy, Masyw Centralny, Schwarzwald, Las Czeski, Sudety i
Góry Świętokrzyskie.
Hercyńskim ruchom górotwórczym towarzyszyło wdarcie się magmy
granitowej w pęknięcia skorupy ziemskiej - widoczne do dziś w masywie
Karkonoszy,
a także w masywie Strzegomia i Strzelina. Tworzyły się wtedy liczne złoża
kruszców metali (miedzi, ołowiu i żelaza) na obrzeżach masywu Sudetów
i w Górach Świętokrzyskich.
W karbonie istniały warunki do powstawania pokładów węgla kamiennego
- panował klimat gorący i wilgotny. Klimat ten sprzyjał rozwojowi bujnych
lasów
z przewagą skrzypów, widłaków i paproci. Z nagromadzonych szczątków
tych roślin, zasypywanych stopniowo materiałem skalnym powstałym z
wietrzenia wydz
wigniętych łańcuchów górskich, utworzone zostały pokłady
węgla kamiennego dzisiejszych zagłębi: Górnośląskiego, Wałbrzyskiego i
Lubelskiego.
Era mezozoiczna to okres transgresji i gromadzenia się osadów morskich.
Na osi Kołobrzeg - Włocławek - Opoczno wyłoniło się wyniesienie zwane
Wałem Kujawsko-Pomorskim, w obrębie którego tworzyła się sól kamienna
i sole potasowo-magnezowe, występujące często w postaci wy-sadów
(słupów solnych).
Powstawaniu wyniesień, czyli wałom (antyklinoria) towarzyszyło
powstawaniem obniżeń, czyli niecek (synklinoria), np. szczecińsko-
mogileńsko-mie-chowskiej.
W okresie jurajskim prawie cały obszar Polski został zalany przez morze.
Powstały wówczas pokłady wapieni, budujących dziś Wyżynę Krakowsko-
Częstochowską oraz obrzeża Gór Świętokrzyskich. Tworzyły się także
pokłady rud żelaza - w okolicy Częstochowy, A
ęczycy i częściowo w rejonie
Kielc.
2
Fałdowania najmłodsze, alpejskie, wystąpiły w kredzie i trzeciorzędzie.
Alpidy zaznaczają się głównie w dwóch strefach: śródziemnomorsko-
himalajskiej
i pacyficznej. Do pierwszej strefy należą w Europie: Pireneje, Jura, Alpy,
Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkany.
Fałdowanie alpejskie objęło obszar rozległego, istniejącego od triasu,
basenu morskiego zwanego geosynkliną Tetydy. Najbardziej na północ
wysunięty obszar tektoniczny tej geosynkliny stanowią polskie Karpaty.
Osady płytkiego morza, zbudowane z naprzemianległych piaskowców,
łupków, zlepieńców i margli noszą nazwę flisz. Powstał on w morzu o
zmieniającej się rytmicznie głębokości, w pobliżu wypiętrzających się gór,
z materiału pochodzącego z ich niszczenia (denudacji). We fliszu
karpackim spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (Jasło, Krosno,
Gorlice).
Na przedpolu Karpat powstało w trzeciorzędzie zapadlisko przedkarpackie.
W płytkim morzu, w warunkach klimatu ciepłego i suchego tworzyła się sól
kamienna (Bochna i Wieliczka) oraz gipsy (w Niecce Nidy) i osadowe złoża
siarki Tarnobrzega i Staszowa.
Siarka jest skałą pochodzenia chemicznego. Powstaje wskutek wyziewów
wulkanicznych w szczelinach skalnych lub pod wpływem bakterii, wskutek
przemiany gipsu w siarkowodór, a następnie w siarkę. Trzeciorzędowym
(alpejskim) ruchom górotwórczym towarzyszyły silne wybuchy wulkanów.
W czasie tworzenia się górotworu karpackiego nastąpiło odmłodzenie
Sudetów. Wystąpiły tam potężne dyslokacje (przemieszczenia carstw
skalnych), w których wyniku powstały łańcuchy górskie (zręby) oraz
potężny uskok oddzielający masyw Sudetów od Przedgórza Sudeckiego.
Dyslokacjom towarzyszyły zjawiska wulkaniczne, doszło też do
intensywnych procesów wietrzenia.
Wydżwigmęciu spowodowanemu ruchami tektonicznymi na południu Polski
uległ obszar dzisiejszych wyżyn. W Polsce Środkowej powstało rozległe
obniżenie, w którym następowało gromadzenie się osadów lądowych. W
młócenie, w ciepłym i wilgotnym klimacie, w obniżeniach tych -a także na
przedpolu Sudetów (Turoszów), w Wielkopolsce (Konin) oraz w okolicach
Bełchatowa - wytworzyły się bogate złoża węgla brunatnego.
3
Ruchy górotwórcze na wielką skalę ustały pod koniec trzeciorzędu.
Czwartorzęd (plejstocen) to okres występowania lądolodu
skandynawskiego
i lodowców górskich
Budowa geologiczna Polski
Skomplikowana i zróżnicowana budowa geologiczna Polski jest wynikiem:
- istnienia w najodleglejszej epoce geologicznej zaczątków lądów - tarcz
prekambryjskich,
- sedymentacji, gromadzenia się osadów na dnie mórz ~ powstanie płyt
i platform,
- ruchów tektonicznych (górotwórczych) prowadzących do powstania gór
fałdowych i zrębowych,
- procesów denudacji, które są przyczyną istnienia powierzchni zrównań,
- ciągłych zmian klimatycznych sprzyjających tworzeniu się licznych
surowców mineralnych,
- działalności lądolodu plejstoceńskiego i lodowców górskich.
Polska ma mozaikową budowę geologiczną. Jest ona skomplikowana,
różnowiekowa, różnorodna tektoniczne.
4