MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Bogusława Zawalska
Naprawianie i renowacja sztukaterii
712[07].Z3.07
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Anna Preis
inż. Barbara A
ysiuk
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Anna Preis
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 712[07].Z3.07
 Naprawianie i renowacja sztukaterii zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu
renowator zabytków architektury.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
 SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 7
4.1. Materiały, narzędzia i sprzęt do renowacji sztukaterii 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 24
4.1.3. Ćwiczenia 24
4.1.4. Sprawdzian postępów 25
4.2. Demontaż sztukaterii i zdejmowanie odcisków 26
4.2.1. Materiał nauczania 26
4.2.2. Pytania sprawdzające 28
4.2.3. Ćwiczenia 28
4.2.4. Sprawdzian postępów 29
4.3. Czyszczenie i utwardzenie wyrobów i renowacja patyn 30
4.3.1. Materiał nauczania 30
4.3.2. Pytania sprawdzające 31
4.3.3.Ćwiczenia 32
4.3.4. Sprawdzian postępów 33
4.4. Rusztowania, przepisy bhp i warunki techniczne wykonywania robót 34
4.4.1.Materiał nauczania 34
4.4.2.Pytania sprawdzające 37
4.4.3. Ćwiczenia 38
4.4.4. Sprawdzian postępów 39
5. Sprawdzian osiągnięć 40
6. Literatura 44
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych materiałach, narzędziach,
sprzęcie, ich właściwościach oraz zastosowaniu przy naprawianiu i renowacji sztukaterii.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, w których ujęto, umiejętności jakie powinieneś posiadać przed realizacją
zadań związanych z treścią nauczania w tej jednostce modułowej,
- materiał nauczania, który podzielono na 4 tematy ściśle ze sobą połączone, w których
wyodrębniono następujące elementy:
- treści kształcenia, które pozwolą Ci poznać techniki renowacji sztukaterii, narzędzia i sprzęt
do przeprowadzenia napraw wyrobów sztukatorskich,
- pytania sprawdzające, które pozwolą Ci ocenić w jakim stopniu jesteś przygotowany do
realizacji ćwiczeń,
- ćwiczenia umożliwiające kształtowanie planowanych umiejętności,
- sprawdzian osiągnięć, który pozwoli Ci wykazać się poziomem ukształtowanych wiadomości i
umiejętności w całej jednostce modułowej,
- wykaz literatury, który pozwoli Ci rozszerzyć wiedzę z zakresu napraw, wymiany i renowacji
wyrobów sztukatorskich.
Doskonaląc swoje umiejętności zwróć szczególną uwagę na:
- właściwości techniczne materiałów,
- przestrzeganie reżimów technologicznych,
- dokładne wykonywanie ćwiczeń.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W pracy musisz przestrzegać regulaminu pracowni, przepisów bhp i higieny pracy oraz
instrukcji przeciwpożarowych. Szczególną uwagę musisz zwrócić na zasady bhp w czasie
wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych. W czasie przygotowywania stanowiska pracy zwróć uwagę
na zasady ergonomii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
712[07].Z3
TECHNOLOGIA ROBÓT SZTUKATORSKICH
712[07].Z3.01
Stosowanie przepisów bhp przy wykonywaniu robót sztukatorskich
712[07].Z3.02
Organizowanie stanowiska prac sztukatorskich
712[07].Z3.03
Dobieranie materiałów, narzędzi i sprzętu do robót sztukatorskich
712[07].Z3.04
Wykonywanie zapraw, wypraw i betonów
712[07].Z3.05
Modelowanie, wykonywanie form i odlewów
712[07].Z3.06
Wykonywanie i montaż sztukaterii
712[07].Z3.07
Naprawianie i renowacja sztukaterii
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- posługiwać się narzędziami stosowanymi przy wykonywani modeli, odlewów gipsowych i form,
- rozróżniać materiały stosowane przy wykonywaniu odlewów, form i modeli,
- charakteryzować cechy techniczne dodatków stosowanych przy wykonywaniu form, modeli
i odlewów,
- wybierać materiały i dodatki do wykonywania form, modeli, i odlewów,
- zmontować i użytkować i rozebrać pomosty, rusztowania robocze,
- posiadać znajomość podstawowych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu elementów obiektów budowlanych,
- wykorzystywać informacje zawarte w opisie technicznym projektu,
- przenosić wymiary z dokumentacji na miejsce realizacji zadania,
- wykonywać obmiar robót,
- sporządząć rysunki inwentaryzacyjne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zorganizować, użytkować i zlikwidować stanowiska prac sztukatorskich, zgodnie z zasadami
organizacji pracy, wymaganiami technologicznymi, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony środowiska i ergonomii,
- przygotować miejsce do składowania materiałów,
- dobrać i przygotować urządzenia, sprzęt i narzędzia do robót sztukatorskich,
- obsłużyć i przeprowadzić bieżącą konserwację urządzeń, sprzętu oraz narzędzi pracy,
- przygotować odpowiednią ilość i asortyment materiałów do wykonania zadania,
- wykonać demontaż sztukaterii,
- wykonać naprawy i renowację sztukaterii: dotyczące w szczególności : zdejmowania odcisków,
czyszczenia powierzchni wyrobów gipsowych, wapiennych i cementowych,
- wykonać renowację patyn, uzupełnić ubytki,
- wykonać kopię prostych elementów dekoracji,
- dobrać odzież ochronną i sprzęt ochrony osobistej do realizacji zadania,
- dobrać i zastosować narzędzia i sprzęt pomiarowy,
- ocenić jakość wykonanej pracy, usunąć usterki,
- zastosować przepisy bhp i ochrony ppoż.,
- dokonać składowania odpadów,
- zmontować, użytkować i rozebrać pomosty robocze.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Materiały, narzędzia i sprzęt do renowacji sztukaterii
4.1.1. Materiał nauczania
Wapno należy do grupy spoiw powietrznych  wiążą i twardnieją tylko w powietrzu. W grupie
spoiw wapiennych wyróżniamy:
- ciasto wapienne,
- wapno hydratyzowane,
- wapno hydrauliczne.
Wapno hydrauliczne należy do grupy spoiw hydraulicznych.
Ciasto wapienne ma kolor biały, lekko żółty lub szary. Barwa brązowa oznacza że wapno jest
przepalone. Dobre ciasto wapienne jest lepki, tłuste i jednolite. Wyczuwalna w dotyku szorstkość lub
grudkowatość świadczy o tym, że wapno jest zaparzone lub niedogaszone. Przy wykonywaniu -
wyrobów, form odlewów  wapno stosuje się jako dodatek.
Dodatek wapna zmniejsza pęcznienie wyrobów gipsowych i opóz
nia proces wiązania gipsu.
Gips jest materiałem stosowanym do sporządzanie zaczynów, zapraw i do produkcji wyrobów
sztukatorskich. Gips powoduje korozję stali. Stal stosowana do zbrojenia wyrobów gipsowych musi
być zabezpieczona antykorozyjne, poprzez ocynkowanie, miniowanie lub pokrycie roztworem
szelakowym. Gips jest również materiałem higroskopijnym i pod wpływem wilgoci, traci cechy
wytrzymałościowe.
Spoiwa gipsowe należy składować na podkładach drewnianych suchych pomieszczeniach.
Okres, w którym spoiwa gipsowe nie powinny wykazywać odchyleń od wymagań normowych
wynosi 90 dni - liczba dni od daty wysyłki.
Cechy techniczne gipsu określa się na podstawie badań.
Oznaczenie stopnia zmielenia wykonuje się za pomocą kompletu sit o wymiarach oczek
1,0, 0,75 i 0,2 mm. Przed przesiewaniem próbkę gipsu należy wysuszyć w temperaturze 400oC.
Pozostałości na sitach po przesianiu, waży się i porównuje z wymaganiami normowymi.
Oznaczenie czasu wiązania gipsu wykonuje się przy konsystencji normalnej zaczynu wynoszącej
18cm (średnica placka z zaczynu gipsowego).
Zasady pomiaru są następujące:
- do ustalonej ilości wody dodaje się gips, dokładnie miesza i wypełnia pierścień aparatu Vicata,
- swobodnie opuszcza się igłę aparatu,
- odczytać na skali aparatu głębokość zanurzenia igły.
Początek wiązania określa się liczbą minut liczonych od chwili rozpoczęcia dodawania gipsu do
wody, aż do chwili, gdy opuszczona igła po zanurzeniu w naczyniu po raz pierwszy nie dochodzi do
dna na odległość 2 mm.
Koniec wiązania określa się liczbą minut liczonych od momentu dodawania gipsu do wody, aż
do chwili, gdy swobodnie opuszczona igła aparatu zanurzy się w zaczynie nie głębiej niż 1 mm.
Wynikiem wiążącym jest czas dwóch pomiarów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Spoiwa hydrauliczne
W tej grupie spoiw mamy do dyspozycji pięć rodzajów cementów (PN-EN 197-1:2002):
- CEM I  cement portlandzki,
- CEM II  cement mieszany,
- CEM III  cement hutniczy,
- CEM IV  cement pucolanowy,
- CEM V  cement wieloskładnikowy.
Podane rodzaje cementów podlegają dalszej klasyfikacji z uwagi na jakość i jakość dodatków.
Cementy CEM II do CEM V dzieli się na odmiany A i B.
Tabela 1. Właściwości mechaniczne i fizyczne cementów powszechnego użytku [2]
Przy wykonywaniu detali architektonicznych, elementów sztukatorskich, wskazane jest
zastosowanie cementów białych- gdy element musi posiadać barwę białą.
Tabela 2. Cechy techniczne cementu portlandzkiego białego [2]
W każdej klasie cementów wyróżnia się cement normalny (N) i szybko twardniejący (R).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Do wykonywania odlewów betonowych, wskazane jest stosowani cementów szybko twardniejących
 pozwala to na szybsze rozformowania odlewów.
Proces twardnienia cementu składa się z faz:
- dodanie wody do cementu tworzy zawiesinę cementową,
- po około godzinie tworzy się postać żelu ( początek wiązania cementu),
- twardnienie, powstaje sztuczny kamień (normową wytrzymałość osiąga po 28 dniach
twardnienia).
Proces chemicznego wiązania i twardnienia jest reakcją egzotermiczną - związaną z wydzielaniem
ciepła  i nazywa się hydratacją.
Tabela 3. Terminy trwałości cementów [2]
Klasa cementu Liczba dni od daty wysłania
32,5N, 42,5N 90
32,5R, 42,5R, 52,5N 60
52,5R 30
Cement może być dostarczany w workach papierowych pakowanych po 40 lub 50 kg oznaczonych
nadrukiem określającym:
- datę produkcji,
- nazwę cementu,
- klasę cementu,
- zawartość dodatków.
Cement należy składować w suchych, przewiewnych i zamkniętych magazynach, na drewnianych
podkładach, zabezpieczony przed wilgocią.
Glina
Uzyskuje się ją przez obróbkę surowca ilastego, który składa się z uwodnionych
glinokrzemianów z domieszką piasku, węglanu wapniowego oraz kamieni.
Glina należy do grupy materiałów budowlanych zwanych lepiszczami, wiąże i twardnieje  po
odparowaniu wody i pod wpływem temperatury (wysycha).
Do celów rzez
biarskich nadaje się glina zawierająca tylko niewielką zawartość piasku i innych
domieszek.
Glinę tłustą pobraną ze złoża należy odpowiednio przygotować przez dokładne wyrobienie. W
tym celu glinę nasyca się wodą, a następnie dokładnie małymi porcjami ugniata na drewnianej płycie,
aż przybierze jednorodną strukturę. Przygotowaną w ten sposób glinę, przykrytą mokrymi
szmatami, przechowuje się w skrzyni, chroniąc przed wysychaniem.
Plastelina
Jest to mieszanina wosku, tłuszczu zwierzęcego, terpentyny, mąki ziemniaczanej z dodatkiem
pigmentu. Jest to materiał o właściwościach termoplastycznych, mięknący pod wpływem ciepła
i twardniejący podczas ochładzania.
Z tego względu modelowanie w plastelinie jest trudniejsze od modelowania w glinie. Z plasteliny
wykonuje się modele niewielkich rozmiarów, lecz o skomplikowanym kształcie.
Do modelowania używa się lekko podgrzanych narzędzi rzez
biarskich, co umożliwia bardzo
dokładną obróbkę powierzchni modelu.
Woda jest składnikiem zaczynów, zapraw i betonów umożliwiającym proces wiązania
i twardnienia spoiw i nosi ona nazwę wody zarobowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Woda zarobowa użyta do wykonania - zaczynów, zapraw, betonów - spełnia dwie funkcje:
umożliwia proces wiązani spoiw (zwana aktywną), drugą funkcją wody jest uzyskanie odpowiedniej
konsystencji (woda bierna).
Jako wodę zarobową można stosować, bez zastrzeżeń, każdą wodę zdatną do picia (wodę
wodociągową). Woda zarobowa jest przydatna także do pielęgnacji (nawilżania) wyrobów
wykonanych ze spoiw.
Kruszywo
Do zapraw tynkarskich stosuje się piasek o uziarnieniu 0,05 do 2mm. Rola piasku w zaprawie
polega na zapobieganiu skurczowi zaczynu cementowego, wapiennego lub zawiesiny glinianej. Czyni
on zaprawę porowatą, dzięki czemu może ona wchłaniać i wydalać parę wodną pobieraną z
powietrza. Ponadto ziarna piasku tworzą szkielet potrzebny do uzyskania odpowiedniej
wytrzymałości zaprawy.
Do zapraw tynkarskich należy używać piasku czystego, bez domieszek wpływających szkodliwie na
wiązanie i wytrzymałość zapraw- najkorzystniejszy płukany.
Piasek przechowuje się w sposób zabezpieczający przed zanieczyszczeniem i zmieszaniem z innymi
odmianami lub gatunkami piasku.
Mączki kamienne otrzymuje się przez wielokrotne rozdrobnienie kamienia marmurowego,
dolomitowego, wapiennego lub trawertynowego. Kruszywo to dzielimy na:
- rodzaje,
- frakcje,
- grupy frakcji,
- klasy,
- gatunki.
Rozróżnia się następujące rodzaje kruszywa:
- marmurowe(symbol M),
- dolomitowe (D),
- wapienne (W),
- trawertynowe (T).
W zależności od cech fizykomechanicznych materiały kamienne i kruszywa dzielimy na klasy I i
II.
Mączkę kamienną dzielimy na gatunki (1 i 2) zależnie od wilgotności, która nie powinna
przekraczać 3% dla 1gatunku i 8% w odniesieniu dla gatunku 2. Mączka kamienna to kruszywo
o grupach frakcji 0 do 1 i 0 do 2 mm (grupa frakcji to zbiór ziarn zawierająca dwie lub więcej
kolejnych frakcji).
Kruszywo kamienne należy przechowywać jak piasek. Mączki marmurowe stosuje się tynków
szlachetnych i odlewów sztukatorskich.
Materiały na formy
Zaczyn gipsowy
Zaczynem gipsowym nazywamy mieszaninę gipsu i wody. Gips dodany do wody, pobiera wodę
utraconą w czasie prażenia. Proces ten nazywamy hydratacją gipsu i z gipsu półwodnego powstaje
gips dwuwodny. W czasie trwania reakcji podnosi się temperatura do 350C (ciepło hydratacji) oraz
zwiększa się objętość materiału około 1%. Zjawisko to można ograniczyć przez dodatek kleju.
Na stanowisku roboczym w przybliżeniu można określić początek wiązania poprzez przecięcie
powierzchni zaczynu ostrzem noża - brzegi przecięcia nie zlewają się- oznacza to początek wiązania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Koniec wiązania następuje wówczas, gdy po naciśnięciu palcem, na powierzchni próbki nie ukazuje
się woda.
Czas wiązania może być regulowany przez dodatek opóz
niacza wiązania: wapna, kleju, keratyny, lub
przyspieszacza wiązania  soli kuchennej, chlorku magnezu, ciepłej wody, dodatku małej ilości
związanego gipsu.
Dozowanie gipsu. Doświadczalnie ustalono, że na 1kg wody wsypuje się 1,5kg gipsu i określono
wskaz
nik wodno-gipsowy:
w = W/G
we wzorze tym:
W  masa wody [kg],
G  masa gipsu [kg],
w  wskaz
nik wodno gipsowy.
Potrzebna ilość gipsu G = W/w [kg]
Potrzebna ilość wody W = w * G[kg]
Przyjmując, że średnio na 1kg wody potrzeba 1,5kg gipsu, wskaz
nik wodno-gipsowy wyniesie
w = 100/150 = 0,67
W praktyce przyjmuje się wskaz
nik wodno-gipsowy od 0,6 do 0,67.
Określenie potrzebnej ilości zaczynu. Objętość zaczynu gipsowego składa się z objętości zajmowanej
przez gips i wodę.
V = VG + VW [dcm3]
we wzorze tym:
V  objętość zaczynu[dcm3]
VG  objętość gipsu [ dcm3 ]
V W- objętość wody [ dcm3 ]
Aby obliczyć objętość gipsu należy podzielić masę przez gęstość pozorną, która wynosi dla mokrego
gipsu  2,5 kg/m3
VG = G/2,5= 0,4[dcm3]
V = 0,4G + Wg; V = G(0,4 + w), stąd
G = V/( 0,4 + w ) [kg]
Znając objętość odlewu, łatwo można ustalić potrzebną ilość materiałów, pamiętając o ubytkach,
których wielkość przyjmuje się od 5 do 15%.
Zaprawy cementowe to mieszaniny cementu, kruszywa drobnego i wody. Do zapraw cementowych
stosuje się dodatki uplastyczniające, przyśpieszające wiązanie, dodatki barwiące i inne wpływające na
właściwości zapraw.
Kolejność mieszania składników jest następująca: najpierw miesza się składniki sypkie do
uzyskania jednolitej barwy, a następnie dodaje się wodę lub dokładnie zmieszane roztwory wodne.
W wypadku dodawania drobnoziarnistych materiałów sypkich (mączek, pigmentów) w ilościach nie
większych niż 10% ilości cementów, należy je dokładnie wymieszać z cementem.
Czas wykorzystania zaprawy cementowej od chwili jej przygotowania nie powinien być dłuższy
niż 2 godziny.
Przy ustalaniu składu zaprawy cementowej, zakłada się wytrzymałość zaprawy na ściskanie Rz
zależnie od potrzeb. W tym celu wykorzystuje się wzór:
Rz= Rc (1/n  0,05 ) + 4 [MPa],
w którym:
Rc  klasa użytego cementu,
n  stosunek objętości piasku P do objętości cementu, w 1m3 zaprawy. Zakłada się, że na 1m3
zaprawy używa się 1m3 piasku luz
no usypanego, stąd:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
n = P/C = 1/C.
Znając wartość n, podstawia się do wzoru x = a * 1000/V, w którym:
x  ilość danego składnika użyta do próbnego zarobu w 1m3 zaprawy, kg, lub dm3,
a  ilość danego składnika użyta do próbnego zarobu, kg lub dm3, i oblicza się objętość cementu
w 1m3 zaprawy. Klasę cementu dobiera się zwykle 4 do 5 razy wyższą niż marka zaprawy. W celu
poprawienia urabialności do zapraw cementowych dodaje się wapno.
Z tak obliczonych ilości składników sporządza się próbny zarób zaprawy i mierzy jej objętość.
Znając ilość składników i objętość oblicza się ilość składników niezbędnych do wykonania 1m3
zaprawy.
Składniki suche mieszanek szlachetnych przygotowuje się fabrycznie i sprzedaje w workach.
Wystarczy suchą mieszankę zmieszać z odpowiednią ilością wody, aby otrzymać zaprawę gotową do
użycia (ilość wody, sposób przygotowania podaje wytwórca). Zaprawy te znane są pod różnymi
nazwami.
Klej skórny  należy do grupy klejów glutenowych (klej stolarski), ma barwę od jasnożółtej do
ciemno brązowej i produkuje się w postaci:
 perełek (P),
 proszku (Pk),
 tabliczek (T).
Klej skórny charakteryzuje się dużą chłonnością wody. Zanurzony w wodzie o temperaturze około
200C zwiększa swoją objętość o 100%, przy czym w odniesieniu do perełek nastąpi to po upływie
2 godzin, a kleju w tabliczkach po 18 godzinach.
Klej kostny ma mniejsze zastosowanie z uwagi na większą lepkość i znaczne zanieczyszczenia.
Żelatyna techniczna produkowana w postaci cienkich płatków lub grysu jest najlepszym materiałem
na formy klejowe. Wykonane formy z żelatyny technicznej są znacznie trwalsze od form wykonanych
z kleju skórnego.
Kauczuk silikonowy
Do wykonania form sztukatorskich stosuje się dwuskładnikowe kauczuki silikonowe sieciujące 
wulkanizujące się na gumę bez ogrzewania w ciągu kilku godzin, za pomocą katalizatora. Kauczuki
rodzime naszą nazwę  Polastosil M , a do wyrobu form stosuje się: M-33, M  56 i M  69.
Kauczuki silikonowe dostarczane są w puszkach oraz hobokach ocynkowanych. Rozcieńczalniki
aktywne M-200 i M  500, do kauczuków silikonowych dostarczane są w butelkach szklanych,
kanistrach polietylenowych oraz metalowych.
Katalizator OL-1, jest cieczą, którą dodaje się bezpośrednio do kauczuków silikonowych oraz
polimerów silikonowych M-200 i M-500 bezpośrednio przed użyciem; powoduje on wulkanizację na
gumę w temperaturze pokojowej. Po zmieszaniu katalizatora z kauczukiem silikonowym mieszanina
zachowuje właściwości robocze w czasie około 30 minut.
Materiały te powinny być przechowywane w pomieszczeniach suchych o temperaturze do 300C,
katalizator OL-1 w pomieszczeniach ciemnych. Okres gwarancji omawianych materiałów wynosi
6 miesięcy od daty produkcji.
Formy z kauczuków silikonowych charakteryzują się dużą elastycznością, dużą dokładnością
odwzorowania kształtu modelu, brakiem wrażliwości na materiały odlewu oraz brakiem
przyczepności do materiałów na odlewy. Służą do wielokrotnego użytkowania. Formy z kauczuków
silikonowych są gotowe do użycia po 100 godzinach.
Dodatki barwiące
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Pigmentem nazywamy drobno zmieloną substancję barwiącą, nadającą powłokom wymagany kolor i
krycie. Rozróżnia się pigmenty organiczne i nieorganiczne. W każdej z tych grup wyróżnia się
pigmenty naturalne i sztuczne.
Do barwienia wyrobów sztukatorskich stosuje czyste pigmenty mineralne, głównie pochodzenia
naturalnego. Do barwienia zaczynów i zapraw barwidła muszą mieć następujące właściwości:
 nie powinny rozpuszczać się w wodzie, a tylko ją barwić,
 muszą być odporne na działanie zasad (cement, wapno),
 nie powinny osłabiać zapraw,
 pod wpływem słońca nie mogą zmieniać zabarwienia (płowieć).
Zestawienie cech technicznych podano w tabeli 4. [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Tabela Nr.4 [2]
Barwidła sprawdza się wykonując próbę. W tym celu na czyste szkło nanosi się placek zaprawy,
w skład której wchodzi badane barwidło, zmieszane na sucho ze spoiwem, następnie dodaje się
kruszywo i wodę. Po zmieszaniu formułuje się placek próbny, który obserwuje się przez kilka dni.
Zmiana zabarwienia świadczy, że barwidło jest nieodporne na działanie zasad.
Ilość barwidła w zaprawie wynosi od 0,25 do 25% masy spoiwa, w zależności od wymagań oraz
zdolności barwienia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Aby sprawdzić wpływ barwidła na wytrzymałość zaprawy trzeba jednocześnie z plackiem
próbnym barwionym, wykonać placek bez barwidła i po kilku dniach przełamując oba placki można
stwierdzić przez porównanie, jak barwidło wpływa na wytrzymałość. Przy robotach ważnych, chcąc
otrzymać dokładne dane o barwidłach  przeprowadzić badania w laboratorium.
Opóz
niacze czasu wiązania gipsu
Bardzo krótki czas wiązania gipsu utrudnia stosowanie zaczynów i zapraw gipsowych. Z tego
powodu w praktyce często stosuje się do zapraw substancje opóz
niające wiązanie gipsu.
Rozróżniamy opóz
niacze:
 nieorganiczne  fosforan dwusodowy, boraks, wapno,
 organiczne z kleju skórnego, kostnego, kazeiny i sierści bydlęcej, kopyt i rogów.
Fosforan dwusodwy stosuje się jako 10% roztwór (100g/dm3)w ilości 10cm3/kg gipsu w celu
opóz
nienia wiązania do około 60 minut.
Boraks dodaje się jako 1% roztwór (10g/dm3) w ilości 100cm3/kg gipsu w celu opóz
nienia wiązania
do około 45 minut. Boraks należy rozpuścić we wrzącej wodzie.
Wapno stosuje się jako dodatek do wody zarobowej w ilości od 5 do 20% masy gipsu. Wapno
zmniejsza pęcznienie gipsu w czasie twardnienia i uplastycznia zaprawy.
Opóz
niacz kleju skórnego lub kostnego sporządza się zalewając klej(perełki) wodą w proporcji 1:5,
a po spęcznieniu - około 24 godzin - podgrzewa się w łaz
ni wodnej w temperaturze 600C do
momentu całkowitego rozpuszczenia się kleju. Otrzymana w ten sposób ciecz stanowi opóz
niacz,
który dodaje się do wody zarobowej w ilości 10 do 12 cm3/kg gipsu w celu opóz
nienia wiązania
około 30 minut lub 14 do 20 cm3/ kg gipsu w celu opóz
nienia wiązania o około 60minut. Do
stiuków zaleca się opóz
niacz z kleju skórnego.
Opóz
niacz keratynowy jest to wywar z sierści bydlęcej przygotowany fabrycznie i dostarczany
w balonach szklanych. Dodatek opóz
niacza keratynowego do wody zarobowej w ilości od 0,2 do
0,5 cm3/ kg gipsu opóz
nia czas wiązania o około 30 minut, a dodanie 0,6 do 1,0cm3/kg gipsu
opóz
nia około 60 minut. Stosując opóz
niacze należy uwzględnić zmniejszenie wytrzymałości zapraw
gipsowych od 15 do 30% zależnie od rodzaju i ilości opóz
niacza.
Dodatki uszczelniające
Dodatki uszczelniające są to preparaty ograniczające przenikanie wody przez tynk. Na rynku
występują preparaty pod nazwą: Plastibet S i Hydrobet.
Plastibet S jest to brunatnoszary proszek, dający się łatwo rozrobić wodą. Dodaje się go do wody
zarobowej w ilości 4% w stosunku do masy cementu.
Hydrobet jest to preparat w proszku barwy brunatnoszarej. Stosuje się go w ilości 1,5% w stosunku
do masy cementu. Powoduje uszczelnienie zaprawy i zwiększenie odporności na czynniki
atmosferyczne.
Dodatki z tworzyw sztucznych
Dyspersje polimerów  dodatek tworzyw sztucznych lub lateksów kauczukowych jako dyspersji
polimerów do zapraw tynkarskich powoduje zwiększenie ich wytrzymałości i przyczepności do
podłoża, zwiększenie elastyczności, odporność na wpływy atmosferyczne, pozostawiając jednak
zdolność przepuszczania pary wodnej. Dodatek dyspersji umożliwia wykonywanie wypraw
o stosunkowo małej grubości.
Jako domieszki do zapraw stosuje się najczęściej dyspersje:
 polioctanu winylu Winacet DP-50,
 akrylowe,
 winylowo-etylenowe oraz lateksy kauczukowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Zawartość dyspersji w zaprawie wynosi od 2do 15% w stosunku do masy spoiwa. Rodzaj dyspersji
i wielkość dodatku powinna być dołączona do dokumentacji w postaci recepty roboczej.
Eter celulozowy, jest to dodatek poprawiający cechy mas szpachlowych lub zapraw plastycznych
i zapobiegające rozwarstwieniu składników zapraw. Dodatek eterów celulozy wynosi 0,5 do 1%
w stosunku do masy spoiwa.
Materiały na powłoki izolacyjne modeli i form
Lakier spirytusowy szelakowy
Szelak jest żywicą naturalną pochodzącą z Indii. Rozpuszczony w spirytusie stanowi lakier lub
politurę do drewna. Lakier szelakowy stosuje się do powlekania form i modeli gipsowych w celu
uszczelnienia i uodpornienia na działania wody, ich powierzchni, jest również środkiem do
zabezpieczenia antykorozyjnego metalu  tabela 4.
Smar stearynowo-naftowy jest mieszaniną stearyny i nafty w proporcji 400g stearyny na 1dm3
nafty. Sporządza się go przez roztopienie stearyny i dodaje się do niej nafty jednocześnie mieszając.
Po ostygnięciu mieszanina ma konsystencje wazeliny i nadaje się do smarowania form gipsowych.
Do smarowania form klejowych powinna być bardziej rozrzedzona.
Roztwór mydlany otrzymuje się rozgotowując w wodzie płatki mydlane z niewielkim dodatkiem
oleju rzepakowego- stosowany do utwardzenia powierzchni odlewów, nasycenia form straconych od
strony wewnętrznej.
Smary
Jako smary stosuje się wazelinę techniczną, olej silikonowy w płynie lub aerozolu, alkohol
poliwinylowy z woskiem.
Jako zasypek używa się talku technicznego. Preparatami zapobiegającymi przyczepność betonu
do form z drewna są : Olform i Formol.
Gliceryna  alkohol trójwodorotlenowy, dobrze miesza się z wodą. Stosuje się jako dodatek
do kleju w celu nadania formie klejowej większej elastyczności.
Ałun potasowo-glinowy  ma postać drobnych kryształów. Stosuje się go jako wodny roztwór
(300 g/dm3) do powlekania form klejowych w celu uodpornienia ich na działanie wody i ciepła
hydratacji zaczynu gipsowego, jest również środkiem przyśpieszającym proces wiązania gipsu.
Formalina  jest środkiem do powlekania form klejowych w celu uodpornienia na działanie wody
i podwyższonej temperatury. Stosuje się 40% wodny roztwór. Formy utrwalane formaliną nie nadają
się do powtórnego przetopienia, ponieważ klej pod wpływem formaliny staje się nierozpuszczalny w
wodzie.
Materiały do szlifowania i polerowania
Kamienie ścierne
Do szlifowania tynków kamieniarskich oraz stiuków stosuje się tarcze ścierne lub osełki z kamieni:
 naturalnych - piaskowców, pumeksu naturalnego, marmuru,
 sztucznych - karborundu, korundu, sztucznego pumeksu, szkła piankowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Jako proszki ścierne stosuje się ziarna korundu oraz mączkę pumeksową.
Papiery i płótna ścierne produkuje się jako arkusze, taśmy, i krążki z nasypem elektrokorundu,
szmergla, kamienia i szkła o różnym uziarnieniu.
Do szlifowania dobiera się uziarnienie materiałów ściernych kolejno od gruboziarnistych
do drobnoziarnistych.. Kamienie polerskie to kamienie naturalne  jaspis, zieleniec, łupek oraz
kamienie sztuczne.
Proszki polerskie  wapno wiedeńskie, tlenek żelazowy, siarka sublimowana.
Spirytus etylowy
Do zwilżania proszków polerskich należy stosować czysty spirytus (denaturowany tylko
do ciemnych stiuków).
Politury są to materiały, za pomocą których uzyskuje się sztuczny połysk stiuków. Jako politury
stosuje się wosk pszczeli i pasty woskowe, a także roztwory spirytusowe, szelakowe i
nitrocelulozowe.
Materiały pomocnicze: nośniki tynku i sztukaterii, materiały izolacyjne
Nośniki tynku zwiększają przyczepność do podłoża. Stosuje się je jeżeli podłoże nie może zapewnić
należytej przyczepności tynku. Do nośników tynku można zaliczyć:
 maty trzcinowe
 listwy drewniane o wymiarach 10x20 do 20x30 mm,
 dranice o wymiarach: grubość 5 do 10 mm i szerokości 20 mm,
 siatki metalowe: Rabitza z drutu o średnicy od 0,7 do 1,2 mm, siatki cięto-ciągnione
(Ledochowskiego) wykonane z blachy o grubości 0,5 i 0,75 mm,
 gwoz
dzie sufitowe stosowane do przybijania mat, siatek,
 gwoz
dzie okrągłe do przybijania dranic o symbolu 20x50 i długości 50mm. Pod tynki gipsowe
stosuje się gwoz
dzie ocynkowane,
 drut stalowy, do mocowania mat, pod tynki gipsowe drut powinien być ocynkowany o średnicy
3 do 5 mm.
 pręty i kształtowniki stalowe  mają głównie zastosowanie do konstrukcji sufitów
podwieszonych, sztucznych gzymsów, oraz kotwi do mocowania odlewów sztukatorskich
do podłoża. Rodzaj stali oraz wymiary prętów i kształtowników zależą od wymagań każdego
mocowanego elementu.
Podczas wykonywania form zachodzi konieczność wzmocnienia ich lub płaszczy gipsowych.
Do tego celu stosuje się drut stalowy ocynkowany, siatkę drucianą, włókno konopi, tkaninę
techniczną, cienką włókninę paski blachy stalowej o grubości 0,25 do 0,5mm,czesane konopie. Przy
wykonywaniu form silikonowych stosuje się do ich wzmocnienia tkaninę szklaną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Narzędzia i sprzęt do robót tynkarskich i sztukatorskich
Kielnia - służy do nanoszenia zaprawy, wyrównania lub wygładzania powierzchni oraz odciskania
faktury tynków ozdobnych
Rys. 1. Kielnie [1]
Czerpak tynkarski (fanda), służy do nanoszenia zapraw rzadkich
Rys. 2. Czerpak tynkarski [2]
Deska tynkarska (sokół)  do nanoszenia zaprawy na sufitach metodą dociskową, służy również do
napraw tynku.
Rys. 3. Deska tynkarska [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Packi: drewniane do wyrównania powierzchni zapraw i do nanoszenia zapraw, drewniane obłożone
filcem  do zacierania tynków  filcowanych .
Packi stalowe: do wykończenia tynków na gładko a półokrągłe do wygładzania faset (wklęsłych
naroży między sufitem a ścianą).
Rys. 4. Packi: a) drewniana zwykła, b) drewniana, c) obciągnięta filcem, d),e) stalowe, f) do wygładzania faset, g) do
wygładzania naroży [2]
Listwy tynkarskie - do wyznaczania powierzchni tynku i wyrównania jego powierzchni.
Gwoz
dzie tynkarskie  do wyznaczania powierzchni tynku.
Cyklina  do skrobania powierzchni tynku. Strona ząbkowana służy do fakturowania powierzchni
tynków, gładka  do wygładzania powierzchni sztukatorskich.
Skrobak  deska nabita gwoz
dziami, służy do fakturowania powierzchni tynków.
Rys. 5. Narzędzia do fakturowania tynków: a) cyklina, b) skrobak ( deska nabita gwoz
dziami) [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Narzędzia do obróbki kamieniarskiej tynków  przedstawiono na rysunku poniżej.
Rys. 6. Narzędzia do kamieniarskiej obróbki tynków: a),b) dłuta, c),d) gradziny, e) groszkownik dłutowy, f) odbijak
dłutowy, g),h) szpicaki (groty), i) dłutownik młotkowy, j) groszkownik młotkowy, k),l) pobijaki z drewna [2]
Narzędzia do tynków sgraffito - służą do wydrapywania rysunku w świeżym tynku.
Rys. 7. Narzędzia do wydrapywania rysunku w świeżym tynku [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Narzędzia do przygotowania podłoża
Rys. 8. Narzędzia do przygotowania podłoża i pomiarowe: a) młotek murarski, b) przecinak, c) szpachla, d) szczotka
druciana, e) pędzel ławkowiec, f) pędzel okrągły, g) pion murarski, h) poziomnica, i) niwelator wodny, j) kątownica
metalowa [2]
Narzędzia pomiarowe - pion murarski, poziomnica, niwelator wodny, kątownica metalowa,
przymiar składany (calówka) i taśma miernicza.
Do robót sztukatorskich oprócz narzędzi stosowanych w robotach tynkarskich niezbędne są
narzędzia: do modelowania, przenoszenia wymiarów, sprawdzania kątów.
Specjalne narzędzia sztukatorskie służą do:
- rzez
bienia i modelowania,
Rys. 9. Narzędzia do modelowania: a), b), c) szpachelki, d),e) oczka, f) nóż, g) wygładzik, h) skrobak, i) nóż
sztukatorski, j) haczyk, k) rylec [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
- przenoszenia wymiarów,
Rys. 10. Narzędzia do przenoszenia wymiarów: a) cyrkiel, b) macka do wymiarów zewnętrznych, c) do wewnętrznych
[2]
- sprawdzania kątów,
Rys. 11. Narzędzia do sprawdzania kątów a) kątownica metalowa, b) drewniana, c) nastawna[2]
- narzędzia do retuszowania modeli i odlewów,
Rys. 12. Narzędzia do retuszowania modeli i odlewów [2]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 - narzędzia do wykończania elementów ciągnionych,
Rys. 13. Narzędzia do wykończania elementów ciągnionych: a) cyklina, b), c) liniały stalowe, d) kielnie do gipsu,
e) skrobaczka do sztablatur i stiuków [2]
- strugi do obróbki stiuku surowego,
Rys. 14. Strugi z ostrzami o różnym kształcie[2]
Ponadto konieczne są pędzle do powlekania form i modeli lakierem, do smarowania i mycia form
zwilżania wypraw podczas obróbki.
Podczas wykonywania form i prac odlewniczych używa się też narzędzi do obróbki prętów
metalowych:
 nożyc do cięcia metalu, ramię do gięcia prętów, piła do cięcia metali, obcęgi, przecinaki,
 wiertła  do wiercenia otworów przy mechanicznej obróbce gipsu stwardniałego,
 piły do drewna  do przecinania gipsowych elementów stropu kasetonowego.
Sprzęt do robót sztukatorskich
Do tynkowania i robót sztukatorskich jest potrzebny następujący sprzęt:
 skrzynie do zapraw,
 grace do mieszania,
 wiadra blaszane lub z tworzyw sztucznych,
 naczynia do rozgrzewania kleju w kąpieli wodnej (dwa garnki, do większego wlewamy wodę
zanurzamy w niej mniejszy garnek z klejem),
 drabiny do mocowania sztukaterii,
 elektryczne mieszarki do zapraw,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
 listwy,
 2 m łaty drewniane kontrolne,
 haki do mocowania łat i prowadnic,
 sprzęt do transportu-japonki,
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym charakteryzuje się gips?
2. Jak określa się czas wiązania gipsu?
3. W jaki sposób można opóz
nić czas wiązania gipsu?
4. Jaką rolę w zaczynie gipsowym pełni wapno?
5. Czym powinien charakteryzować się cement stosowany do odlewów betonowych?
6. Jakie znasz dodatki modyfikujące właściwości spoiw?
7. Jakie materiały stosuje się do wzmocnienia form, odlewów?
8. W jaki sposób zabezpiecza się wyroby stalowe przed korozją?
9. Jakie narzędzia stosuje się do modelowania?
10. Jakie narzędzia stosuje się do obróbki odlewów?
11. Do czego służą pigmenty?
12. W jaki sposób można sprawdzić właściwości pigmentów?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz potrzebną ilość materiału na wykonanie 1m3 zaprawy cementowej M20, konsystencji
suchej na wykonanie odlewu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) zastosować odpowiednie wzory,
3) obliczyć ilość potrzebnych składników,
4) zapisać wyniki,
5) dokonać prezentacji i uzasadnić sposób wyliczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura,
- kalkulator,
- zeszyt ćwiczeń,
- przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 2
Oblicz potrzebną ilość materiałów na wykonanie odlewu gipsowego o objętości 0,75m3. Według
TZKNBK IX norma zużycia na 1m3 odlewu gipsowego wynosi:
- gips modelarski 1370 kg,
- klej kostny 5,1 kg,
- drewno opałowe,
- pakuły 5 kg,
- nafta 2,2 kg,
- stearyna 1,2 kg,
- szelak 0,1 kg
- spirytus 1 kg,
- ałun 1,5 kg,
- glina 01 kg
- deski 25 mm, kl III 0,05m3,
- gwoz
dzie 2 kg,
- woda 1,0 m3,
- talk 0,1 kg.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1. zapoznać się z normami zawartymi w TZKNBK IX,
2. obliczyć potrzebne ilości materiałów,
3. zapisać otrzymane wyniki,
4. zaprezentować uzyskane wyniki.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 katalogi TZKNBK,
 kalkulator,
 przybory do pisania.
4.1.2. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozróżnić materiały na formy, modele i odlewy?
2) scharakteryzować cechy techniczne materiałów stosowanych na odlewy,
formy i modele?
3) określić zadania materiałów izolacyjnych?
4) rozróżnić narzędzia i sprzęt do wykonania modeli, form i odlewów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.2.Demontaż sztukaterii i zdejmowanie odcisków
4.2.1. Materiał nauczania
y
ródłem najczęściej występujących wad i uszkodzeń tynków i sztukaterii są:
 nieodpowiednie właściwości podkładu i panujące w nim stosunki wilgotnościowe,
 niewłaściwa jakość użytych materiałów,
 niezgodne z warunkami technicznymi przygotowanie materiałów na tynki i sztukaterie,
 wady konstrukcyjne budynku,
 wpływy zewnętrzne: wstrząsy spowodowane ruchem ulicznym, korozja atmosferyczna,
 niezgodne z warunkami technicznymi mocowanie sztukaterii,
 wady wykonania podłoża.
Zapobieganie powstawania wad i uszkodzeń wiąże się przede wszystkim z należytym
ugruntowaniem wiedzy o właściwościach materiałów, zasadach wykonywaniem robót oraz
przestrzeganie reżimów technologicznych.
Przed przystąpieniem do naprawy, należy najpierw ustalić przyczynę powstania uszkodzenia lub
wady.
Większość wad czy uszkodzeń tynków i sztukaterii daje się stwierdzić bez trudu w czasie
oględzin. Odspojony tynk (a co za tym idzie i sztukaterie mocowane na nim) łatwo stwierdzić
poprzez ostukanie młotkiem  głuchy dz
więk świadczy, że między podłożem a tynkiem wytworzyła
się pustka (odparzenie). Miejsca w których tynk nie jest związany z podłożem należy dokładnie
określić i oznaczyć kredą na powierzchni tynku. Wady struktury tynku bada się przez pocieranie
palcem lub rysowanie ostrym przedmiotem (gwoz
dziem). Tynki o słabej strukturze osypują się
podczas pocierania a zarysowane gwoz
dziem wykazują znaczne wgłębienia. Niektóre wady można
rozeznać gołym okiem: różnice barwy i faktury, złuszczenia i ślady zacieków.
W obiektach zabytkowych restauracja tynków i sztukaterii wymaga zgody konserwatora
zabytków i może się odbyć na podstawie szczegółowego projektu renowacji.
Projekt powinien zawierać:
 zakres dokonywanych napraw,
 określić skład użytych materiałów ( powinny być takie same jak w czasie powstania tynku,
sztukaterii),
 sposoby wykonania napraw,
 wszystkie dane inwentaryzacyjne z fotografiami i rysunkami.
Czynności konserwacyjne polegają na:
 wzmocnieniu tynku i ujednorodnieniu jego powierzchni poprzez wykonanie przecierki,
 wzmocnieniu tynku poprzez nasycenie odpowiednim roztworem i utwardzenie powierzchni
na skutek reakcji chemicznej,
 nasyceniu powierzchni preparatami hydrofobowymi,
 oczyszczeniu i renowacji sztukaterii.
Ze względu na rodzaj wad lub uszkodzeń tynków i sztukaterii rozróżnia się naprawę poprzez:
 całkowite usunięcie (skucie) i wykonanie nowego,
 usunięcie gładzi z całej powierzchni lub fragmentów i wykonanie nowej,
 usunięcie rys i pęknięć z ich poszerzeniem i wypełnieniem świeżą zaprawą.
Sztukaterie mocowane na tynkach odparzonych należy zdemontować w celu odtworzenia.
Sposób demontażu uwarunkowany jest: rodzajem sztukaterii, stanem technicznym sztukaterii, jak
i rodzajem połączenia. Lekkie i małe wyroby sztukatorskie można zdemontować poprzez odspojenie
łącznie z tynkiem. Elementy liniowe, których pewne odcinki nie są związane z podłożem, należy
wyciąć, wcześniej zabezpieczając przed złamaniem łatą drewnianą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Demontaż elementów sztukatorskich mocowanych za pomocą łączników metalowych należy
wykonać poprzez: odkucie tynku wokół elementu i następnie przecięcie łączników metalowych.
Przedstawione sposoby demontażu są stosowane jeżeli element jest modelem do wykonania odlewu,
którego wykonanie lub konserwacja na stole modelarskim jest zajęciem mniej skomplikowanym niż
odlewanie w miejscu jego przeznaczenia.
Podczas robót remontowych i konserwatorskich zachodzi czasem konieczność wykonania
elementów sztukatorskich według istniejących wzorów w celu uzupełnienia brakujących lub
wymiany uszkodzonych.
Zdejmowanie form klejowych z otwartym płaszczem gipsowym ze wspornika zamocowanego
w ścianie wykonuje się według kolejnych czynności:
 nakłada na model cienki papier,
 obkłada warstwą gliny grubości około 3 cm i wykonuje wgłębienia na zamki (dla połączenia
płaszcza gipsowego z formą klejową),
 smaruje powierzchnię ściany i sufitu wokół gliny smarówką stearynowo-naftową,
 nakłada na warstwę gliny warstwę zaczynu gipsowego o grubości od 3 do 4 cm,
 zaznacza na ścianie i suficie ołówkiem położenie płaszcza gipsowego,
 zdejmuje płaszcz z gliny i glinę z płaszcza,
 czyści wnętrze płaszcza z resztek gliny,
 posmarować szelakim,
 układa w naczyniu z wodą (zaznaczyć poziom wody)wyskalowanym zgniecioną glinę wyjętą
z płaszcza,
 zaznacza poziom w naczyniu gliny i wody (co określi objętość kleju),
 usuwa z naczynia glinę i wodę,
 myje naczynie i smaruje smarówką,
 wlewa do naczynia przygotowany klej z niewielkim nadmiarem,
 smaruje płaszcz oraz model smarówką;
 przystawia płaszcz do ściany w odległości 30 do 40 cm od modelu,
 wypełnia płaszcz klejem,
 smaruje płaszcz klejem lub roztworem gliny w części przesuwanej po ścianie,
 nasuwa płaszcz od dołu na model i przycisnąć do sufitu,
 wstawia płaszcz według obrysowanych linii na ścianie i na suficie,
 smaruje gliną spawy wzdłuż sufitu i ściany,
 podpiera płaszcz deskowaniem,
 zdejmuje płaszcz z formy o zastygnięciu,
 zdejmuje formę klejową z modelu,
 odtłuszcza talkiem wnętrze płaszcza i tylną stronę formy,
 wstawia formę klejową w płaszcz.
Kauczuk sylikonowy jest szczególnie przydatnym materiałem do zdejmowania formy ze elementów
sztukatorskich zamocowanych na elementach budynku.
Zdjęcie formy z modelu wykonanego z zaprawy cementowej składa się z następujących faz:
1. oczyszczenie modelu z kurzu,
2. wykonanie powłoki izolacyjnej z wazeliny,
3. wymieszanie kauczuku silikonowego M-69 z katalizatorem OL-1 w ilości 3% wagowo,
4. naniesienie pędzlem kauczuk silikonowy metodą tepowania (kolejną warstwę po stwardnieniu
poprzedniej),
5. wykonanie płaszcza gipsoweg po usieciowieniu ostatniej warstwy (po upływie nie mniej niż 100
godzin),
6. zdjęcie płaszcza gipsowego po stwardnieniu gipsu ,
7. zdjęcie formy silikonowej z modelu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
8. umieszczenie formy modelu bezpośrednio po zdjęciu w płaszczu.
Tworzywo silikonowe charakteryzuje się licznymi zaletami, jak:
 dużą rozciągliwością,
 wytrzymałością mechaniczną,
 odpornością chemiczną,
 odpornością na podwyższone temperatury.
Zalety te są wykorzystywane w odniesieniu do dużych odlewów gipsowych i cementowych.
Zniszczone elementy sztukatorskie mogą być naprawiane metodą ręcznego formowania
ze świeżych zapraw. Sztukaterie wewnętrzne wykonywane są z zapraw plastycznych. Na podkład
stosuje się zaprawę składającą się z 1części gipsu, 1 części wapna, i 3 części piasku. Z tej zaprawy
modeluje się podstawową formę elementu sztukaterii. Po stwardnieniu nasyca się podkład wodą
i pokrywa wierzchnią warstwę elementu warstwą zaprawy sztukatorskiej z ciasta wapiennego
z mączką marmurową. Powierzchnię wygładza się zwilżając ją mlekiem wapiennym za pomocą
pędzla.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie mogą być przyczyny uszkodzenia tynku i sztukaterii?
2. Jakie mogą być przyczyny odparzenia tynku?
3. Jak bada się strukturę tynku?
4. Kto wydaje pozwolenie na restaurację tynków i sztukaterii w obiektach zabytkowych?
5. Na czym polegają czynności konserwatorskie?
6. Na czym polega naprawa tynków?
7. Jak wykonuje się demontaż sztukaterii?
8. Jak zdejmuje się formy z elementów wbudowanych( zdejmowanie odcisków)?
9. Jakie rodzaje form stosuje się przy zdejmowaniu odcisków?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyszukaj na terenie swojego miasta obiekt zabytkowy we wnętrzu którego znajdują się
sztukaterie osadzone na ścianach i sufitach. Opracuj dla tego obiektu projekt konserwacji tynków
i sztukaterii.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wykonać inwentaryzację jednego pomieszczenia,
2) udokumentować wady i uszkodzenia elementów fotograficznie i rysunkowo,
3) sporządzić opis techniczny wad i uszkodzeń z podaniem sposobów sprawdzenia wad
i uszkodzeń,
4) opracować wnioski i zalecenia z oględzin z podaniem technik wykonywania napraw,
5) zaprezentować opracowanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 aparat fotograficzny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
 kartki papieru,
 ołówek.
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj sposób renowacji sztukaterii wewnętrznej (rozety).
Sposób wykonania ćwiczenia.
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dokonać oględzin zniszczonej rozety sufitowej,
2) wybrać sposób wykonania renowacji,
3) dobrać materiały,
4) opracować scenariusz renowacji rozety,
5) zaprezentować opracowany sposób renowacji i uzasadnić wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 zniszczona rozeta,
 literatura rozdziału 4,
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdemontować odlew?
2) określić przyczyny uszkodzenia tynku?
3) wykonać kopie prostych elementów dekoracji?
4) wykonać renowację sztukaterii?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3. Czyszczenie i utwardzenie wyrobów oraz renowacja patyn
4.3.1. Materiał nauczania
Czyszczenie na sucho
Sztukaterie wymagają zawsze odkurzenia. Najbardziej delikatne odkurza się za pomocą miotełki
z piór. Czyszcząc odkurzaczem, należy zachować ostrożność, aby nie uszkodzić delikatnych
rzez
bień sztukaterii.
Czyszczenie na mokro
Jeżeli sztukaterie pokryte są farbą klejową zmywa się je wodą za pomocą ławkowca. Resztki powłok
w zagłębieniach sztukaterii usuwa się za pomocą narzędzi sztukatorskich do modelowania
i cyzelowania. Jeżeli wyroby sztukatorski wykonane są zapraw cementowych lub wapienno
cementowych to ich powierzchnie zmywa się wodą z dodatkiem łagodnego środka piorącego.
Powierzchnię przeciera się delikatnie zwilżoną gąbką małymi fragmentami i niezwłoczne wyciera do
sucha.
Po umyciu ocenia się stan powierzchni i ustala sposób zabezpieczenia, uzupełnienia ewentualnych
ubytków. Jeżeli powierzchnia była wykończona powłoką woskową w celu wywołania sztucznego
połysku to zanieczyszczenie powierzchni usuwa się przez przetarcie szmatami zwilżonymi
w benzynie lub terpentynie.
Odspajanie starych powłok
Sztukaterie pokryte grubą warstwą starych powłok wapiennych czyści się poprzez delikatne
odspajanie, po wcześniejszym zwilżeniu wodą, skalpelem lub szpachlami rzez
biarskimi. Najpierw
należy dotrzeć do powierzchni materiału sztukaterii i od tego miejsca podważać warstwę farby.
Odnowa naturalnego połysku
Jeżeli stwierdzimy że wyrób utracił naturalny połysk, to należy wyrób poddać szlifowaniu
poczynając od papieru nr 500. Następnie przeprowadza się poszczególne fazy szlifowania
z zastosowaniem impregnacji, podobnie jak przy polerowaniu nowych wyrobów.
Uzupełnienie uszkodzonych fragmentów
Pierwszym etapem powinno być ustalenie, z jakiego materiału i jaką metodą wykonano sztukaterie:
techniką ciągnienia na miejscu, metodą ciągnienia na stole, metodą odcisków albo metodą narzutu
z ręki.
Elementy ciągnione uszkodzone w znacznym stopniu naprawia się techniką robót ciągnionych.
Jeżeli uszkodzona sztukateria jest z tworzywa gipsowo wapiennego, znaczy to, że wykonano
ją techniką narzutu i formowania z ręki i taką sama techniką należy je naprawić.
Przecieranie powierzchni  ta czynność mająca charakter konserwacji powierzchni z jednoczesnym
wyrównaniem drobnych uszkodzeń. Do przecierania stosuje się mleko wapienne. Wodorotlenek
wapnia wnikając w pory tynku, sztukaterii powoduje wzmocnienie jego warstwy wierzchniej.
Innym sposobem wzmocnienia sztukaterii zawierających węglan wapnia jest fluatowanie.
Fluatowanie polega na tym, że najpierw powierzchnię sztukaterii pokrywa się mlekiem wapiennym, a
następnie  dwukrotnie roztworem fluatu. W wyniku reakcji chemicznej powstają związki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
wypełniające pory, odporne na czynniki atmosferyczne (fluorek wapniowy, fluorek cynku, fluorek
cynku i krzemionki).
Flauty rozpuszcza się w wodzie w naczyniu z tworzyw sztucznych w proporcji 1 do 6. Roztwór
fluatu nanosi się pędzlem z zachowaniem przerwy około 24 godzin. Stosując flauty należy zachować
środki ostrożności, ponieważ są to materiały trujące. Pracę należy wykonywać w rękawicach
gumowych i okularach ochronnych.
Hydrofobizacja
Do hydrofobizacji nadają się wyroby cementowe, cementowo-wapienne oraz gipsowe w stanie
powierzno-suchym. Wyrób stanie się hydrofobowym (trudno zwilżany dla wody) po
zaimpregnowaniu go roztworem żywicy silikonowej. Impregnat silikonowy nanosi się na
powierzchnię pędzlem lub metodą natrysku. Drugie impregnowanie należy wykonać przed
wyschnięciem poprzedniego, co następuje po upływie 10 do 15 minut.
Utwardzanie powierzchni gipsowych
Powierzchnie gipsowe utwardza się roztworem kleju kostnego z niewielkim dodatkiem gipsu (w celu
lekkiego podbarwienia). Roztwór sporządza się w proporcji 1 tabliczka kleju na
2 dm3 wody. Powierzchnię wyrobu pokrywa się gorącym roztworem kleju za pomocą pędzla. Dzięki
temperaturze roztwór kleju wnika w wyrób na głębokość 2 do 3cm powodując utwardzenie.
Innym sposobem utwardzenia jest nasycenie wyrobów za pomocą pędzla roztworem 10% ałunu
potasowego.
Patynowanie lub brązowienie charakteryzuje się nalotem zielonej śniedzi. Odlewy gruntuje się przez
natarcie roztworem szelaku. Następnie przygotowuje się farbę składającą się z bieli cynkowej, jasnej
ochry i zieleni chromowej zarobionych roztworem spirytusowym szelaku. Tą farbą naciera się całą
powierzchnię odlewu, a po wyschnięciu powleka pastą woskową, do której dodaje się pigment
zielony o bardziej żółtawym odcieniu. Wzniesienia odlewu ściera się natychmiast czystą miękką
szmatką, co powoduje że we wgłębieniach pozostanie ciemniejszy odcień. Po wyschnięciu pasty
wzniesienia poleruje się flanelą. Po wypolerowaniu lekko ściemnia się wypukłe części odlewu
grafitem, który wciera się palcem. Patynowanie wyrobów po za nadaniem wyrobom ładnej barwy 
również go utrwala.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega czyszczenie wyrobów na mokro?
2. Jak odspaja się stare powłoki wapienne?
3. Jak odnawia się połysk wyrobów ?
4. W jaki sposób utwardza się powierzchnie wyrobów?
5. Jak uodparnia się wyroby sztukatorskie na działanie czynników atmosferycznych?
6. W jaki sposób utwardza się powierzchnię wyrobów sztukatorskich?
7. W jakim celu stosuje się patynowanie wyrobów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj patynowanie listwy dekoracyjnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) dobrać potrzebne materiały,
3) przygotować narzędzia i sprzęt,
4) oczyścić sztukaterię,
5) dokonać patynowania,
6) zaprezentować wykonane zadanie,
7) ocenić wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 stół sztukatorski,
 naczynia na barwniki i szelak,
 pędzel,
 tkaninę flanelową,
 składniki farby.
Ćwiczenie 2
Uodpornij wyrób sztukatorski na działanie czynników atmosferycznych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko robocze,
2) wybrać technikę zabezpieczenia przed działaniem czynników atmosferycznych,
3) dobrać odzież ochronną,
4) dobrać narzędzia,
5) przygotować materiały,
6) wykonać zabezpieczenia,
7) zaprezentować pracę,
8) ocenić wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 odzież ochrony osobistej,
 materiały,
 narzędzia i urządzenia,
 wyrób sztukatorski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozróżnić sposoby czyszczenia powierzchni gipsowych, wapiennych
i cementowych?
2) utwardzić powierzchnię wyrobów?
3) zabezpieczyć wyroby przed działaniem wilgoci?
4) wykonać patynowanie wyrobów?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4 Rusztowania, przepisy bhp i warunki techniczne wykonywania
i odbioru robót
4.4.1. Materiał nauczania
Rusztowania do robót sztukatorskich
Rusztowania wewnętrzne
Rusztowanie stanowi konstrukcję pomocniczą  ale niezbędną  do wykonywania robót na
wysokości ponad 1,0 m od poziomu. Rusztowanie wzniesione wewnątrz budynku nazywa się
rusztowaniem wewnętrznym, które służy do robót malarskich tynkarskich i sztukatorskich.
Najczęściej stosowanymi rusztowaniami do robót tynkarskich są; stoliki tynkarskie i rusztowania
stojakowe teleskopowe. Rusztowania te posiadają konstrukcję umożliwiająca regulowanie
wysokości i są przystosowane do przenoszenia obciążeń do 200 kg.
Pomosty robocze wykonane są z tarcicy iglastej obrzynanej o grubości 32 mm.
Rusztowania zewnętrzne
Rusztowania przesuwne są bardzo ekonomicznym i wygodnym urządzeniem pomocniczym
do robot tynkarskich i sztukatorskich. Jednym z rozwiązań, w postaci wieży jest rusztowanie
ramowe typu Warszawa. Rusztowania te mogą być zaopatrzone w urządzenia umożliwiające
przesuw (kółka).
Rys. 15. Rusztowanie typu Warszawa [2]
Innym rozwiązaniem jest rusztowanie przesuwne produkcji ZREMB(RP-451), oparte na
zasadzie konstrukcji nożycowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Rys. 16. Rusztowanie przesuwne nożycowe [2] Rys. 17. Mechaniczny pomost roboczy [2]
Rusztowanie to ma następującą charakterystykę techniczną:
- wysokość podnoszenia do 14,5m,
- maksymalny udz
wig  450kg,
- wymiary platformy roboczej 600x120cm,
- wymiary transportowe rusztowania: długość - 625cm, szerokość  220 cm, wysokość  331cm,
- masa rusztowania  2835kg.
Mechaniczny pomost roboczy typu MPR-400/35 charakteryzuje się:
- wysokość podnoszenia: typowa  35m, maksymalna  80m,
- maksymalny udz
wig  400kg,
- prędkość podnoszenia 5,5m/min,
- wymiary pomostu roboczego: długość  400m lub 800cm, szerokość  100 do 150 cm,
- wysokość transportowa pomostu- 210cm,
Mechaniczny pomost roboczy jest najbardziej ekonomicznym rozwiązaniem rusztowania
budowlanego. Podstawowym elementem konstrukcji rusztowania jest wieża na trójkołowym
podwoziu, składająca się z sekcji łączonych na trzpienie. Montaż poszczególnych sekcji wieży
odbywa się za pomocą własnego dz
wigu zamocowanego na obudowie pomostu. Wzdłuż wieży jest
umieszczona szyna zębata, po której następuje wznoszenie pomostu za pomocą podnośnika
elektrycznego o mocy 4 kW.
Wykonawca przed przystąpieniem do wykonywania robót budowlanych jest zobowiązany
opracować instrukcję bezpiecznego ich wykonywania i zapoznać z nią pracowników w zakresie
wykonywanych przez nich robót.
Rusztowania i ruchome podesty robocze powinny być wykonywane zgodnie z dokumentacją
producenta albo projektem indywidualnym.
Montaż rusztowań, ich eksploatacja i demontaż powinny być wykonane zgodnie z instrukcją
producenta albo projektem indywidualnym.
Osoby zatrudnione przy montażu i demontażu rusztowań oraz monterzy ruchomych pomostów
roboczych powinni posiadać wymagane uprawnienia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Użytkowanie rusztowania jest dopuszczalne po wykonaniu jego odbioru przez kierownika
budowy lub uprawnioną osobę.
Odbiór rusztowania potwierdza się wpisem do dziennika budowy lub w protokole odbioru
technicznego. Wpis powinien określić:
- użytkownika rusztowania,
- przeznaczenie rusztowania,
- wykonawcę montażu,
- dopuszczalne obciążenie robocze pomostów i konstrukcji rusztowania,
- datę przekazania rusztowania do użytkowania,
- oporność uziomu,
- terminy kolejnych przeglądów rusztowania.
Na rusztowaniu lub ruchomym podeście roboczym powinna być umieszczona tablica
informacyjna określająca:
- wykonawcę montażu,
- dopuszczalne obciążenia pomostów i konstrukcji rusztowania lub ruchomego pomostu
roboczego.
Rusztowania i ruchome podesty robocze powinny być wykorzystywane zgodnie
z przeznaczeniem. Rusztowania i ruchome pomosty robocze powinny:
- posiadać pomost o powierzchni roboczej wystarczającej dla osób wykonujących roboty oraz do
składowania narzędzi i niezbędnej ilości materiałów,
- posiadać stabilną konstrukcje dostosowaną do przeniesienia obciążeń,
- zapewnić możliwość wykonania robót w pozycji nie powodującej nadmiernego wysiłku,
- posiadać poręcz ochronną,
- posiadać piony komunikacyjne.
Rusztowania należy ustawiać na podłożu ustabilizowanym i wyprofilowanym ze spadkiem
umożliwiającym odpływ wód opadowych.
Rusztowania i ruchome pomosty robocze powinny posiadać:
- zabezpieczenia przed spadaniem przedmiotów z rusztowania;
- zabezpieczenie przechodniów przed możliwością powstania urazów oraz uszkodzeniem odzieży
przez elementy konstrukcyjne rusztowania.
Montaż, eksploatacja i demontaż rusztowań i ruchomych pomostów roboczych są zabronione:
- jeśli o zmroku nie zapewniono oświetlenia pozwalającego na dobrą widoczność;
- w czasie burzy lub wiatru, o prędkości przekraczającej 10 m/s.
Rusztowania i ruchome pomosty robocze powinny być każdorazowo sprawdzane, przez
uprawnioną osobę, po silnym wietrze, opadach atmosferycznych, jeżeli przerwa robocza trwa dłużej
niż 10 dni oraz okresowo, nie rzadziej niż raz w miesiącu.
Składowanie materiałów
Na terenie budowy wyznacza się, utwardza i odwadnia miejsca do składowania materiałów
i wyrobów.
Doły na wapno gaszone powinny mieć umocowane ściany i zabezpieczone balustradami ochronnymi
umieszczonymi w odległości >1m od krawędzi dołu.
Materiały drobnicowe układa się w stosy o wysokości do 2 m - dostosowane do rodzaju
i wytrzymałości tych materiałów.
Stosy materiałów workowych układa się w warstwach krzyżowo do wysokości nie przekraczającej
10 warstw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Przy składowaniu materiałów odległość stosów nie powinna być mniejsza niż:
- 0,75m  od ogrodzenia lub zabudowań,
- 5,0m  od stałego stanowiska pracy.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Osoby uczestniczące w procesie budowlanym powinny współdziałać ze sobą w zakresie bhp
w procesie przygotowania i realizacji robót.
Uczestnicy w czasie wykonywania robót powinni mieć dostęp do szatni na odzież roboczą
i ochronną.
Strefy gromadzenia odpadów należy wygrodzić i oznakować.
Odpady należy usuwać w sposób ograniczający ich rozrzut i pylenie.
W pomieszczeniach zamkniętych powinna być zapewniona wymiana powietrza, jeżeli jest
zamontowana wentylacja  nie może powodować przeciągów, wyziębienia lub przegrzania.
Roboty związane z impregnacją mogą wykonywać osoby zapoznane z występującymi zagrożeniami i
instrukcją producenta dotyczącą posługiwania się stosowanymi środkami impregnacji.
W miejscu wykonywania robót impregnacyjnych jest niedopuszczalne:
- używanie otwartego ognia,
- palenia tytoniu,
- spożywania posiłków.
Ponadto osoby wykonujące roboty impregnacyjne powinny posiadać rękawice, okulary i maseczki
ochronne, po wykonaniu robót umyć ręce.
Miejsca pracy do impregnacji należy zaopatrzyć w sprzęt do gaszenia, dostosowany do rodzaju
środków impregnatów, zabezpieczyć przed zanieczyszczeniem środowiska.
Warunki techniczne wykonania i odbioru robót
Roboty sztukatorskie, zależnie od ich charakteru, wymagają wyższej temperatury powietrza. Przy
wykonywaniu prac skomplikowanych od 18 do 200C.
Sztukaterie powinny być ściśle powiązane z podkładem, ich powierzchnie zgodne z projektem lub
wzorcem.
Powierzchnie wyrobów sztukatorskich nie powinny wykazywać plam, wykwitów, uszkodzeń
mechanicznych, rys i złuszczeń.
Wszelkie uzupełnienia i poprawki na powierzchni wyrobów oraz miejsca łączenia elementów nie
powinny się odznaczać od pozostałych miejsc.
Połysk wyrobów powinien być równomierny, nie dopuszcza się do pozostawienia miejsc nie
doszlifowanych lub nie polerowanych.
4.4.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie rusztowania stosuje się do robót wewnętrznych?
2. Jakie warunki muszą spełniać rusztowania i ruchome pomosty robocze?
3. Jakie warunki powinno posiadać podłoże pod rusztowanie?
4. Kiedy nie wolno montować, eksploatować ruchomych pomostów roboczych?
5. Co powinien zawierać protokół technicznego odbioru rusztowania?
6. Kiedy powinny być sprawdzane rusztowania i przez kogo?
7. Jak należy składować materiały workowe?
8. Jak należy gromadzić i usuwać odpady?
9. Jakie zakazy obowiązują w miejscu wykonywania robót impregnacyjnych?
10. W jakiej temperaturze powinny być wykonywane roboty sztukatorskie?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj na podstawie projektu remontowanego obiektu plan składowania materiałów i miejsce
składowania odpadów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z projektem i kosztorysem remontowanego obiektu,
2) wyróżnić materiały do składowania w pomieszczeniach zamkniętych,
3) wybrać materiały do składowania na placu budowy,
4) wyznaczyć miejsce składowania odpadów,
5) zaprezentować wykonane zadanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 projekt i kosztorys remontowanego obiektu,
 przybory kreślarskie,
 zeszyt ćwiczeń.
Ćwiczenie 2
Ustal warunki jakie musi spełniać pomieszczenie do przechowywania materiałów
impregnacyjnych i materiałów workowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) poznać właściwości materiałów przeznaczonych do składowania,
2) opisać warunki jakie powinno spełniać pomieszczenie do składowania impregnatów,
3) opracować warunki składowania materiałów workowych,
4) zaprezentować wykonane zadanie
Wyposażenie stanowiska pracy:
 projekt i kosztorys remontowanego obiektu,
 przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj rusztowania wewnętrzne i zewnętrzne do remontowanego obiektu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z rodzajem wykonywanych robót zewnętrznych i wewnętrznych,
2) dobrać rusztowanie do robót zewnętrznych,
3) dobrać rusztowanie do robót wewnętrznych,
4) przedstawić warunki montażu i użytkowania wybranych rusztowań i pomostów roboczych,
5) uzasadnić wybór biorąc pod uwagę warunki bhp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Wyposażenie stanowiska pracy:
 projekt remontowanego obiektu,
 normy rusztowań,
 materiał rozdziału 4,
 zeszyt ćwiczeń,
 przybory do pisania.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zaplanować miejsce składowania odpadów?
2) dobrać rusztowanie do wykonywanych robót?
3) określić warunki składowania materiałów?
4) zdefiniować warunki wykonywania robót sztukatorskich?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań wielokrotnego wyboru. Każde zadanie zawiera 4 możliwe odpowiedzi,
tylko jedna jest prawdziwa.
5. Za każdą poprawną odpowiedz
otrzymasz 1 punkt. Za błędną odpowiedz
lub jej brak 
0 punktów.
6. Jeżeli któreś z zadań sprawi Ci trudność, przejdz
do następnego, wrócisz do niego po
rozwiązaniu pozostałych zadań.
7. Udziel odpowiedzi stawiając znak X na załączonej karcie odpowiedzi.
8. Jeśli się pomyliłeś, zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem i następnie dokonaj poprawnego
oznaczenia.
9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
10. Po zakończeniu testu sprawdz
jeszcze raz poprawność oznaczeń w karcie odpowiedzi.
11. Oddaj kartę odpowiedzi nauczycielowi.
Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:
- zadania: 1, 2, 3, 4, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18,są z poziomu podstawowego,
- zadania: 5, 6, 7,8, 9, 11, 19, 20.z poziomu ponadpodstawowego.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Do zewnętrznych robót sztukatorskich stosuje się rusztowania:
a) rusztowanie nożycowe,
b) stoliki tynkarskie,
c) rusztowanie stojakowe teleskopowe,
d) rusztowanie na kozłach.
2. W protokole technicznego odbioru rusztowania określa się:
a) osoby zatrudnione przy projektowaniu rusztowania,
b) przeznaczenie rusztowania,
c) elementy rusztowań;
d) sposoby łączenia elementów rusztowania.
3. Rusztowania jest dopuszczone do użytkowania:
a) po zakończeniu montażu,
b) po dokonaniu wpisu do dziennika budowy,
c) po dokonaniu jego odbioru,
d) po uzyskaniu certyfikatu.
4. Roboty związane z impregnacją mogą wykonywać osoby:
a) zapoznane z instrukcją producenta impregnatów,
b) posiadające zabezpieczenia ochronne,
c) posiadające umiejętność patynowania,
d) posiadające znajomość składowania impregnatów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
5. Flauty to materiały stosowane do:
a) wzmocnienia powierzchni wyrobów,
b) barwienia wyrobów,
c) patynowania wyrobów,
d) polerowania.
6. Do oznaczenia czasu wiązania gipsu stosuje się:
a) wiskozymetr,
b) aparat Fraassa,
c) pierścień Le Chateliera,
d) aparat Vicata.
7. Plastelinę stosujemy do wykonywania:
a) modeli o nie skomplikowanym kształcie,
b) dużych wyrobów,
c) małych wyrobów o skomplikowanym kształcie,
d) do modelowania wszystkich wyrobów.
8. Piasek w zaprawie pełni rolę:
a) zapewnia szczelność zaprawie,
b) zapobiega skurczowi zaprawy,
c) zapewnia szczelność zaprawie,
d) obniża wytrzymałość zaprawy.
9. Przed przystąpieniem do naprawy należy w pierwszej kolejności ustalić:
a) rodzaj użytej zaprawy,
b) sposób wykonania zaprawy,
c) zakres wykonania napraw,
d) przyczynę powstania uszkodzenia.
10. Co należy do czynności konserwacyjnych:
a) nasycenie powierzchni preparatami hydrofobowymi,
b) nałożenie warstwy wazeliny,
c) zabezpieczenie łatami drewnianymi;
d) pokrycie powierzchni talkiem.
11. Wybierz rodzaj formy do wykonania odlewu sztukaterii zewnętrznej:
a) forma klejowa z otwartym płaszczem,
b) forma sylikonowa,
c) forma lustrzana,
d) odcisk w glinie.
12. Powłoką izolacyjną przy zdejmowaniu formy z modelu betonowego jest:
a) wazelina,
b) roztwór mydła,
c) stearyna,
d) lakier szelakowy.
13. Roboty sztukatorskie wykonuje się w temperaturze:
a)  50C,
b) + 100C,
c) + 5 0C,
d) + 180C.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
14. Wysokość składowania materiałów workowych nie powinna przekraczać:
a) 10 warstw,
b) 20 warstw,
c) 5 warstw,
d) 15 warstw.
15. Montaż, demontaż i eksploatacja rusztowań jest zabroniona, gdy wiatr wieje z prędkością
przekraczającą :
a) 2m/s
b) 1m/s
c) 10m/s
d) 8m/s
16. Rusztowania sprawdza się okresowo, nie rzadziej niż:
a) co tydzień,
b) co tydzień,
c) co 10 dni,
d) co miesiąc.
17. Rusztowania powinny być ustawione na podłożu:
a) równym,
b) wyprofilowanym ze spadkiem,
c) wypoziomowanym,
d) gładkim.
18. Tablica umieszczona na rusztowaniu powinna zawierać informacje określające:
a) wykonawcę montażu,
b) wykonawcę robót budowlanych,
c) Inwestora,
d) osób wykonujących pracę na rusztowaniu.
19. Utwardzenie powierzchni wyrobów gipsowych polega na:
a) nasyceniu 5% roztworem ałunu,
b) nasyceniu 10% roztworem ałunu,
c) wypolerowaniu grafitem,
d) nasyceniu 20% roztworem szelaku.
20. Przecieranie powierzchni wyrobów stiukowych mlekiem wapiennym ma na celu:
a) wzmocnienie warstwy wierzchniej,
b) usunięcie warstwy kurzu,
c) odnowieniu naturalnego połysku,
d) nadanie barwy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Naprawianie i renowacja sztukaterii
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punktacja
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
6. LITERATURA
1. Szymański E.: Materiały budowlane. WSiP, Warszawa 2003.
2. Urban L.: Technologia. Murarstwo i tynkarstwo. WSiP, Warszawa 1995
3. Wolski Z.: Technologia. Sztukatorstwo. WSiP, Warszawa 1992
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44