CZYNNIKI WARUNKUJĄCE SUKCESY SZKOLNE UCZNIÓW.
Powodzenie szkolne ucznia, to harmonia między wymaganiami szkoły a jego postępami i zachowaniem się. Wyróżniamy powodzenie dydaktyczne i wychowawcze.
Powodzenie dydaktyczne - to pełna zbieżność między faktycznym zasobem wiadomości i umiejętności ucznia a obowiązującym w danej klasie programem nauczania, zaś wychowawcze - to zgodność między faktycznym zachowaniem się ucznia a wymaganiami w tym zakresie szkoły.
O sukcesach szkolnych decyduje cały kompleks czynników. Można je sprowadzić do czterech. Są to czynniki:
1. tkwiące w uczniu tj. biopsychiczne,
2. tkwiące w środowisku tj. spoleczno-środowiskowe,
3. dydaktyczne, oraz
4. cechy osobowości nauczyciela.
l. CZYNNIKI BIOPSYCHICZNE
1.1.Sprawność analizatorów (tj. sprawność receptorów: wzroku, słuchu i innych, nerwów dośrodkowych i reprezentacji korowych), jak też sprawność całego aparatu ruchowego; zaburzenia wzroku i słuchu, jak też porażenia i niedowłady kończyn górnych utrudniają osiąganie sukcesów szkolnych..
1.2. Stan zdrowia: somatycznego i psychicznego. Brak poważnych oraz przewlekłych chorób (np. padaczki, cukrzycy, oraz wielu innych przewlekłych schorzeń somatycznych, szczególnie takich, w których współwy stępuj e ból, które zagrażają życiu,oraz wpływają na sprawność umysłową; brak zaburzeń emocjonalnych: depresji, zaburzeń lękowych (fobii); (tymczasem, jak wykazały badania Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przeprowadzone wśród
- A~
16-17-letniej młodzieży aż 28% ujawnia zaburzenia depresyjno-lękowe, 24% fobie społeczne, zaś 12.8% zaburzenia odżywiania się); brak zaburzeń nerwicowych, autyzmu, schizofrenii, jak też dysleksji, dysgrafii, dysortografii, dyskalkulii, niepełnosprawności intelektualnej, zespołu zaburzeń koncentracji uwagi, nadruchliwości i impulsywności (zespołu ADHD), zaburzeń zachowania, brak uzależnienia od narkotyków, alkoholu, intemetu, TV , hazardu i innych.
Warto wspomnieć, iż chorobę traktuje się, jakio złożone, wieloaspektowe zaburzenie funkcjonowania jednostki. Obejmuje ona całą osobowość człowieka, nie tylko jego ciało (tj.stan somatyczny), ale także jego psychikę (tj.stan psychiczny), jego emocje, motywację, potrzeby, system wartości, cele życiowe i inne. Choroba bywa określana, jako reakcja organizmu na działanie czynników chorobotwórczych (drobnoustrojów, urazów, pasożytów,zatruć wewnątrz i z zewnątrzpochodnych i innych..Ujawnia się w postaci zaburzeń we współdziałaniu narządów i tkanek, jest zakłóceniem czynności organizmu, powstaje w wyniku przełamania urządzeń regulacyjnych. Jest ona zjawiskiem dynamicznym:
ma swój początek, przebieg i zakończenie. Gdy zwyciężą siły obronne organizmu choroba kończy się wyzdrowieniem, jeśli zaś zaburzenie organizmu spowodowane czynnikiem chorobotwórczym było bardzo silne oraz doprowadziło do ustania istotnych dla życia procesów, jak np. oddychania, krążenia krwi i inne, wówczas choroba kończy się zgonem, śmiercią organizmu.Zależnie od czasu trwania chorób dzielimy je na przebiegające szybko (tj.ostre) i powoli, są to choroby przewlekłe, długotrwałe, wyniszczające.. Choroba ostra może przejść w przewlekłą! odwrotnie.
Choroba jest przyczyną dolegliwości i ograniczeń, które wpływają na samopoczucie chorego. Silny ból pojawiający się napadowe, bądź przewlekły, duszność, zawroty głowy, ucisk w nadbrzuszu, nudności, poczucie ogólnego spadku sił, oraz inne -zależnie od rodzaju choroby - wpływają na samopoczucie chorego. Zmiany w stanie psychicznym zależą od obrazu klinicznego choroby.
-1~
Zaburzenia świadomości są charakterystyczne dla takich chorób, jak dm brzuszny, płatowe zapalenie płuc, zimnica, zapalenie opon mózgowych i inne. W cukrzycy mogą wystąpić zaburzenia świadomości w postaci patologicznej senności, stanu przedśpiączkowego lub śpiączki cukrzycowej (zob. M.Jarosz;
1978). W przypadku padaczki, zależnie od rodzaju (petit lub grand mai), jak też czasu trwania ataku uczeń traci świadomość na krótki, bądź dłuższy czas.
Choroba, zależnie od jej rodzaju może powodować różne ograniczenia: w chodzeniu, przyjmowaniu dowolnej pozycji ciała, ograniczenia w przyjmowaniu pokarmów, znużenie, wysoką temperaturę, utrudnienie realizacji podstawowych potrzeb (jak potrzeby fizjologiczne, potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości, gdy dziecko jest w szpitalu).Powoduje ona szybkie męczenie się;
słabszą wytrzymałość, obniżenie zdolności do pracy. Ważny jest u pacjenta obraz jego własnej choroby tj. na co jest chory, co wie na ten temat, czy jest to choroba zagrażająca życiu, czy też nie. Wywiera on wpływ na odporność psychiczną, na jego stosunek do leczenia, oraz na sposób reagowania na chorobę. Ważne też jest, czy pacjent współdziała z lekarzem i personelem leczącym, czy nie, czy dostosowuje się do zaleceń lekarza, dotyczących systematyczności przyjmowania leków, rehabilitacji itp.Ogólnie choroba niekorzystnie wpływa na osiągnięcia szkolne. Wykazały to m.i. badania prowadzone wśród uczniów ze schorzeniami górnych dróg oddechowych, z czynnościowymi zaburzeniami funkcji układu nerwowego i sercowo-naczynio-wego, ze schorzeniami serca, spowodowanymi chorobą reumatyczną, z chorobą reumatyczną (zob. B.Janew, 1975), z padaczką, ze schorzeniami nowotworowymi i in. Nauczyciel pracujący z dziećmi chorymi musi pozostawać w stałym kontakcie z lekarzem leczącym i dostosowywać wymogi stawiane uczniowi do jego wydolności psychicznej i fizjologicznej organizmu.
1.3.0gólny poziom rozwoju intelektualnego. Przeciętny poziom inteligencji mierzony skalami pomiaru inteligencji waha się w granicach od 90 do 109.
-b-
(jdy jest on niższy niż 7U oraz gdy jednoczxesme wsporwy stepuj ą ograniczenia w zakresie zachowania przystosowawczego, uczeń kwalifikuje się do nauczania specjalnego. Jednostki o przeciętnym poziomie inteligencji kończą szkoły podstawowe, średnie a nawet wyższe. Gdy student ma przeciętny poziom inteligencji, zaś jego rodzice reprezentują wysoki status społeczny, to szansa ukończenia przez niego studiów wynosi 40% (J.Strelau, 2002 s. 149). Osoby o
wyższym, niż przeciętnym poziomie inteligencji, optymalnej motywacji osiągnięć, oraz o korzystnych cechach osobowości kończą studia magisterskie, zaś o wysokim poziomie - uzyskują doktoraty (J.D.Matarazzo, 1972).Wysoki poziom inteligencji wraz z optymalną motywacją osiągnięć,silnymi zainteresowaniami nauką szkolną, oraz odpowiednimi cechami osobowości jest dobrym predyktorem powodzeń, zaś niski poziom inteligencji jest złym predyktorem sukcesów szkolnych.
Problemy zarówno diagnostyczne, jak i dydaktyczne stwarzają uczniowie znajdujący się na granicy normy. Ilorazy inteligencji, zależnie od zastosowanej skali wahają się od 68 do 79 lub od 70 do 79. Wnikliwy klinicysta wyróżni wśród tych uczniów pięć różnych grup.
Grupę pierwszą stanowią jednostki zaniedbane pedagogicznie. Mogą one w wyniku intensywnego nauczania, wczesnej stymulacji rozwoju intelektualnego i społecznego wyrównać braki i funkcjonować jak uczniowie o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Badając tych uczniów uwzględniamy ich tempo uczenia się, oraz wyuczalność, które są prawidłowe.
Grupa druga, to jednostki z parcjalnymi deficytami. Deficyty te można dość łatwo wykryć analizując profil inteligencji uzyskany w Skali inteligencji D.WechsIera dla dzieci (WISC-R), oraz stosując specjalne techniki pomiaru percepcji wzrokowej (wzrokowego różnicowania liter, analizy i syntezy wzrokowej, oraz sekwencyjnej pamięci wzrokowej), percepcji słuchowej słów (słuchowego różnicowania głosek, analizy i syntezy słuchowej, oraz słuchowej pamięci
-^
sekwencyjnej),tempa uczenia się wzrokowo-słuchowego, percepcji i koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozumienia słów, poziomu rozwoju pojęć liczbowych i rozumowania matematycznego oraz inne. Możliwie wczesne wykrycie deficytów oraz stosowanie odpowiednich systemów korekcyjno-wyrównawczych może zapobiec trudnościom w nauce szkolnej.
Grupę trzecią stanowią jednostki o powolnym, ale prawidłowym przebiegu procesów intelektualnych. Uczniowie ci powoli spostrzegają, wolniej tworzą pojęcia i rozwiązują problemy, wolniej zapamiętują, powoli odtwarzają nabyte informacje, powoli uczą się. Gdy badamy ich technikami pomiaru inteligencji, w których nie bierze się pod uwagę czasu rozwiązywania zadań, tylko poprawność rozwiązań, wówczas uzyskują takie same wyniki, jak ich rówieśnicy.Uczniowie ci uzyskują przeciętne wyniki podczas badań kolorowymi (1960),oraz standardowymi macierzami J.R.Ravena (1960).
Czwartą grupę tworzą jednostki niepełnosprawne intelektualnie wywodzące się z bardzo dobrych środowisk społecznych, intensywnie stymulujących od dzieciństwa ich rozwój umysłowy. Badane skalami inteligencji nasyconymi w znacznym stopniu czynnikiem kulturowym, jak np. skala Stanford-Bineta, skala słowna D.WechsIera uzyskują ilorazy inteligencji kwalifikujące je do granicy normy. Natomiast, gdy badamy testami tzw. neutralnymi kulturowo (culture-fair), jak testy J.C.Ravena, R.B.Cattella) wówczas uzyskują wskaźniki kwalifikujące je do grupy osób z niepełnospraw- nością intelektualną. Wymagają one nauczania specjalnego. Mimo intensywnego wsparcia ich rozwoju nie mogą one sprostać wymogom szkoły masowej.
Piątą grupę stanowią jednostki, które nie można zakwalifikować do żadnej z wymienionych grup. Uzyskują wskaźniki ogólnego poziomu inteligencji i zachowania przystosowawczego sugerujące granicę normy.Jedno-stki te kwalifikujemy do szkół masowych z rocznym opóźnieniem (dziecko takie powinno obowiązkowo chodzić do przedszkola), oraz intensywie wspieramy
-^
możliwie najwcześniej ich ogólny rozwój umysłowy. W szkole wymagają dodatkowej pomocy (zob. J.Kostrzewski, 1981 s.118-122).
1.4.Poziom rozwoju podstawowych zdolności szkolnych. W tym poziom rozwoju percepcji (tj. zdolności rozpoznawania i różnicowania bodźców, oraz interpretowania ich poprzez wiązanie z uprzednim doświadczeniem), wzrokowej (tj. zdolności różnicowania bodźców wzrokowych, analizy i syntezy wzokowej, oraz sekwencyjnej pamięci wzrokowej), percepcji słuchowej (tj. zdolności różnicowania bodźców słuchowych, analizy i syntezy słuchowej oraz sekwencyjnej pamięci słuchowej), integracji wzrokowo-ruchowej, pamięci wzrokowo- słuchowej, pamięci logicznej i mechanicznej, płynności słownej, rozumienia słów,łatwości operowania liczbami, zdolności koncentracji uwagi, jej trwałości i podzielności, wyobraźni, myślenia przyczynowo-logicznego, wnioskowania indukcyjnego, dedukcyjnego, przez analogię, zdolności do abstrakcji i innych.
1.5. Optymalna motywacja sukcesu. Trzeba odróżnić motyw od celu. Motyw - to racja, powód dla którego podejmujemy działanie, zaś cel jest tym, ku czemu zmierza nasze działanie. Motywacja jest procesem regulacji, który kieruje tak naszymi czynnościami, by osiągnąć zamierzony cel. Badania wykazują, iż optymalna motywacja w istotnym stopniu wpływa na wyniki w nauce szkolnej.
1.6. Cechy osobowości ucznia: silne zainteresowania szkolne, dojrzałość emocjonalna, stabilność emocjonalna, dobra kontrola tej sfery, samokontrola, spokojne zachowanie się, rozwaga, odporność na zagrożenie, adekwatna samoocena, wiara we własne siły, dobre przystosowanie, dążenie do przyjęcia ogólnie uznanych wartości, sumienność, wytrwałość, systematyczność, aktywność szkolna, odpowiedzialność, samodzielność w pracy, uspołecznienie. Brak zaburzeń zachowania (J.Kostrzewski, 1986).
Jak wykazały badania R.B.Cattella (1971 s.391) inteligencja, osobowość i motywacja wyjaśniają 60.1% wariancji osiągnięć szkolnych uczniów o
prawidłowym rozwoju intelektualnym z kl. VII i VIII. Zasób wiadomości i umiejętności szkolnych w zakresie określonego przedmiotu może wahać się od O do 100%. Nauczyciel ocenia brak wiedzy dwójką, zaś maksymalny zasób wiadomości i umiejętności piątką lub szóstką. Inteligencja, osobowość i motywacja wpływają na przyswojenie zasobu wiadomości i umiejętności szkolnych, bądź w 60.1%, bądź na uzyskanie trójki z plusem, gdy maksymalane opanowanie zasobu wiadomości i umiejętności ocenia się szóstką.
2. CZYNNIKI SPOŁECZNO-ŚRODOWISKOWE.
2.1. Korzystne postawy wychowawcze rodziców, takie jak: 1.1. kierowanie dzieckiem bez akcentowania swojej przewagi, 1.2. radzenie sobie z problemami wychowawczymi.w tym stawianie dziecku adekwatnych do jego możliwości zadań i nagradzanie właściwej realizacji tych zadań. 1.3. zrównoważony stosunek emocjonalny do dziecka, oraz 1.4. bliski kontakt emocjonalny rodziców z dzieckiem. Postawy te wpływają korzystnie na poziom rozwoju wielu zdolności szkolnych, oraz na efektywne, samodzielne i odpowiedzialne funkcjonowanie społeczne stosowne do wieku życia i środowiska, a w efekcie wpływają na sukcesy szkolne dziecka. Wyjaśniają one 6.6% wariancji sukcesów szkolnych.
2.2. Status ekonomiczno-społeczny rodziców. Należy tu wymienić takie zmienne, jak: wykształcenie rodziców, które wpływa zarówno na drodze dziedziczenia genetycznego, jak i środowiskowgo (im wyższy poziom inteligencji rodziców, tym bogatszy ich zasób słownikowy, który przekazują swoim dzieciom, tym szerszy krąg zainteresowań), życie kulturalne czynne rodziny (czytanie w domu książek, chodzenie rodziców do teatru), życie kulturalne bierne (posiadanie własnej biblioteki), warunki bytowe (odpowiednie Ddżywianie dziecka np. karmienie dziecka mlekiem matki do 8 miesiąca życia w porównaniu z ich rówieśnikami karmionymi piersią do 4 miesiąca życia wpływa
-r
na jego ogólny poziom inteligencji, mierzony u obu grup dzieci w wieku 7-8 lat skalą inteligencji D.Wecłislera. Niemowlęta karmione piersią do 8 mieś. życia uzyskały wyższe Ilorazy Inteligencji o 10 punktów w skali słownej oraz o 6.2 pkt. w skali wykonawczej (L.J.Horwood, B.A.Dańow i N.Mogridge, 2001). Wymienione zmienne wyjaśniają 9.7% wariancji sukcesów szkolnych. Łącznie postawy rodzicielskie oraz status ekonomiczno-społeczny rodziców wyjaśniają 16.3% wariancji sukcesów szkolnych ucznia (J.Kostrzewski, 1986).
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż ogólny poziom ineligencji dziecka jest efektem interakcji dziedziczności oraz środowiska. Szacuje się, iż czynnik genetyczny odpowiada w całej populacji za 50% wariancji inteligencji ogólnej, zaś 50% środowisko (przy czym 25% to środowisko współne-rodzinne tj. rodzice i rodzeństwo, 15% środowisko specyficzne, zaś 10% to błąd pomiaru zastosowanych technik badawczych). Różnice w procencie wkładu czynnika genetycznego są zależne od wieku życia badanych osób. W okresie dzieciństwa wpływ czynnika genetycznego wynosi 40%, zaś w okresie dorosłości 60%, w wieku starszym - w większym procencie, zaś w całej populacji 50% (R.Plomin i współprac., 2001). Należy w tym miejscu wyjaśnić, iż podczas nauki szkolnej wzrasta wpływ czynnika genetycznego, zaś mniejszą rolę odgrywa środowisko wspólne (R.Plomin, J.C.DeFries, G.L.McCIeam, P.Guffin, 2001 s. 221). 3. CZYNNIKI DYDAKTYCZNE.
Jak wykazują nasze badania na sukcesy szkolne ucznia wpływają w różnym procencie mierzone przez nas zmienne procesu dydaktycznego. I tak:
3.1.rozwijanie zainteresowań uczniów wpływa w stosunkowo największym stopniu; wyjaśnia ono aż 51.8% wariancji osiągnięć szkolnych ucznia;
3.2.wzmacnianie korzystnych zachowań ucznia wyjaśnia 39.7% wariancji. Dostrzeganie przez nauczyciela postępów ucznia korzystnie wpływa na jego zasób wiadomości i umiejętności;
-, 4
3.3. wyrównywanie u uczniów braków programowych wyjaśnia 17.6% wariancji. Nauczyciel nie powinien przechodzić do nowego, trudniejszego materiału nie wyrównawszy luk w zakresie dotąd przekazanego materiału.
3.4.odpowiednie przygotowanie przez nauczyciela lekcji i jej właściwa organizacja, dobre przygotowanie nauczyciela do pracy z uczniem, w tym umiejętność posługiwania się właściwymi metodami nauczania, odpowiednie wyposażenie klasy w pomoce dydaktyczne, dobrze opracowane podręczniki szkolne (J.Kostrzewski i J.Głodkowska (1985), oraz J.Kostrzewski, 1986).Nie bez znaczenia jest dostosowanie programu nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, odpowiednia korelacja i koncentracja treści nauczania, oraz dobra znajomość ucznia przez nauczyciela, pozwalająca na indywidualizację wymagań, oraz inne.
4. CECHY OSOBOWOŚCI NAUCZYCIELA.
Szkoda, iż zarówno przy przyjęciu na studia nauczycielskie, jak też podczas całego procesu kształcenia przyszłego nauczyciela nie zwraca się dostatecznej uwagi na te jego cechy osobowości, które odgrywają istotną rolę w warunkowaniu sukcesów szkolnych uczniów.
Badania nasze wykazały, iż sprzyjają sukcesom szkolnym uczniów takie cechy osobowości nauczyciela jak:
4.1. odpowiedzialność (wyjaśnia 53.2% wariancji sukcesów szkolnych uczniów), dokładność, sumienność w wypełnianiu obowiązków, pomysłowość, wrażliwość na potrzeby społeczno-moralne ucznia.
4.2. Ma sukcesy w nauce szkolnej nauczyciel mądry, zdolny, trzeźwo myślący, dojrzały emocjonalnie, bez uprzedzeń, uczynny, mający poczucie humoru, o bogatej wyobraźni (36% wariancji).
4.3. Sprzyja sukcesom opanowanie, zrównoważenie w sytuacjach społecznych, umiejętność łagodzenia sporów i tarć między ludźmi; ma
osiągnięcia dydaktyczne nauczyciel cierpliwy, spokojny, kontrolujący swoje reakcje emocjonalne.
4.4. Wnikliwość psychologiczna nauczyciela, empatia, ułatwia rozumienie ucznia, oraz łatwość nawiązywania kontaktu psychicznego z uczniem (18.5%).
4.5.Niezbędne są: systematyczność, pomoc udzielana uczniom, takt, ciepło i serdeczność (18.5%), ponadto
4.6. Umiejętność podejmowania właściwych decyzji, energia, pewność siebie, umiejętność wywierania wpływu na uczniach (24.0%); cechy te ułatwiają zachowanie dyscypliny, ładu i porządku w klasie.
4.7.Nie sprzyja sukcesom szkolnym tolerancja nauczyciela, oraz jego konformizm (J.Kostrzewski i J.Głodkowska, 1985).
Piśmiennictwo (wybrane pozycje)
1.Cattell R.B.(1971), Abilities, their Structure, Growth and Action. Boston, New York.
2.Głodkowska J., Kostrzewski J.(1982), Dydaktyczne cechy nauczania a zasób wiadomości i umiejętności matematycznych uczniów lekko upośledzonych umysłowo. „Szkoła Specjalna\" nr 3(107).
3.Horwood L.J., Darłów B.A.,Mogridge N.(2001), Breast milk feeding and cognitive ability at 7-8 years.\"Arch. Dis. Child Fetal Neonatal Ed.\".Jan, 84 F23-27.
4. Jarosz M.(1978), Psychologia lekarska. Warszawa. PZWL.
5.Janew E.(1975), Wpływ niektórych chorób na występowanie niepowodzeń szkolnych. W: W.Chojećka, J.Serejski. L.Zdunkiewicz (Red.) Przyczyny niepowodzeń szkolnych w świetle badań lekarzy, pedagogów i psychologów.Warszawa.
- 4 U-
ó.Kostrzewski J.(1981), Rola postaw macierzyńskich w kształtowaniu podstawowych zdolności szkolnych 7-11-letnich dzieci lekko upośledzonych umysłowo. W: III Sympozjum Psychiatrii Dzieci i Młodzieży. Kalisz.
7.Kostrzewski J., Głodkowska J.(1985), Cechy osobowości nauczyciela a zasób wiadomości i umiejętności z matematyki uczniów kl. I-III lekko upośledzonych urny słowo. \"Kwartalnik Pedagogiczny\", nr 2.
S.Kostrzewski J.(1986). Czynniki warunkujące powodzenie szkolne w zakresie j. polskiego i matematyki u uczniów lekko upośledzonych umysłowo. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Psychologica et Paedagogica\", 11. s.95-125.
9.Lewowicki T.(1975), Psychologiczne różnice indywidualne a osiągnięcia szkolne. Warszawa, PWN.
10.Matarazzo J.D.(l 972). Wechsiefs Meassurement anad Appraisal of Adult Intelligence. New York: Oxford University Press.
11.Plomin R., DeFries J.C., McCIeam G.E., McGuffin P.)2001). Genetyka zachowania. Warszawa Wydawnictwo Naukowe PWN.
12. Spłonek Halina (1970), Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. Warszawa, WSiP.
13-Strelau J.(2002), Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa, Wyd. Naukowe Scholar.
14.Tyszkowa Maria (1964), Czynniki determinujące pracę szkolną. Warszawa PWN.