Hans-Herman Hoppe
Misesowskie argumenty
przeciwko Keynesowi
Tłumaczenie: Witold Falkowski
Tytuł oryginału: The Misesian Case against Keynes
Tekst opublikowany pierwotnie w: Dissent on Keynes, A Critical Appraisal of
Economics, pod redakcją Marka Skousena, s.199  223. Opublikowano pod
auspicjami Instytutu im. Ludwiga von Misesa �1992. Praeger, New York, West-
Ludwiga von Misesa �1992. Praeger, New York, West-
Praeger, New York, West-
port, Connecticut, London (1992). Online edition The Ludwig von Mises Insti-
tute www.mises.org
Wersja online  na podstawie tłumaczenia polskiego zamieszczonego w Hul-
tberg, Hoppe, Rothbard, Salerno, Jak zrujnować gospodarkę, czyli Keynes wiecz-
nie żywy, tłum. W. Falkowski, Chicago-Warszawa, Fijorr Publishing, 2004, za
zgodą wydawcy.
Przygotowanie wersji online: Mikołaj Barczentewicz
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 3
I
Moim celem jest przedstawienie na nowo niektórych podstawowych prawd
dotyczących procesu rozwoju gospodarczego oraz roli, jaką w nim odgrywają:
zatrudnienie, pieniądz i procent. Prawdy te ani nie zostały odkryte przez austria-
cką szkołę ekonomiczną, ani nie są integralną częścią wyłącznie tej tradycji myśli
ekonomicznej. Większość z nich stanowiła trzon tego, co obecnie nazywamy
ekonomią klasyczną. To, czy ktoś uznawał je za obowiązujące, pozwalało tylko
odróżnić ekonomistę od szaleńca. Jednakże to szkoła austriacka, zwłaszcza w
osobach Ludwiga von Misesa, a póz
niej Murraya N. Rothbarda, przedstawiła te
prawdy w sposób najbardziej wyrazisty i w formie najpełniejszej (Mises [1949]
1966; Rothbard [1962] 1970). Ponadto szkoła ta zaoferowała ich najbardziej
wnikliwą obronę, wykazując, że można je ostatecznie wywieść z podstawowych,
niepodważalnych twierdzeń (takich jak: człowiek działa i wie, co to znaczy
działać). Dzięki temu można je uznać za prawdy, których zaprzeczenie byłoby
nie tylko sprzeczne ze stanem faktycznym, lecz także  co znacznie ważniejsze
 prowadziłoby do sprzeczności logicznych i absurdów1.
Na wstępie przedstawię tę austriacką teorię rozwoju gospodarczego. Póz
niej
przejdę do omówienia  nowej teorii J. M. Keynesa, która należy  jak sam Key-
nes z dumą przyznawał  do tradycji ekonomii  podziemnej (do której należał
np. merkantylizm) i uprawianej przez ekonomicznych szaleńców, takich jak S.
Gesell (Keynes 1936). Wykażę, że nowa ekonomia Keynesa, podobnie jak tra-
dycja  podziemna , jest w całości utkana z kłamstw natury logicznej wywiedzio-
nych za pomocą mętnego żargonu, nieostrych definicji i niespójności logicz-
nych, które mają służyć ustanowieniu etatystycznego sytemu gospodarczego,
będącego zaprzeczeniem ekonomii wolnego rynku.
1
W celu zapoznania się z podstawami ekonomii zobacz: Mises (1978b, 1981, 1985), Rothbard
(1979), i Hoppe (1983, 1988). Aby zapoznać się z konkurencyjnym pozytywistycznym stano-
wiskiem, według którego prawa ekonomii są hipotezami podlegającymi doświadczalnemu
potwierdzeniu lub falsyfikacji (podobnie jak prawa fizyki), zobacz: Friedman (1953).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 4
I.1 Zatrudnienie
 Na nieskrępowanym rynku bezrobocie jest zawsze dobrowolne. (Mises [1949]
1966: 599). Człowiek podejmuje pracę, ponieważ woli oczekiwany rezultat tego
działania od unikania wysiłku i od psychicznego komfortu, jaki daje próżnowa-
nie.  Przestaje pracować w momencie, gdy zaczyna bardziej cenić bezczynność,
brak wysiłku związanego z pracą, niż wzrost oczekiwanej satysfakcji z kontynu-
owania pracy (ibid.: 611). Oczywiście samowystarczalny producent, jak Robin-
son Crusoe, może być bezrobotny tylko na własne życzenie, mianowicie wów-
czas, gdy postanowi pozostawać w bezczynności i konsumować istniejące dobra,
a nie wykonać dodatkową pracę w celu wyprodukowania dóbr przyszłych.
Podobnie będzie, gdy pojawi się Piętaszek i wprowadzona zostanie gospo-
darka oparta na własności prywatnej i na zasadzie wzajemnego poszanowania
prawa każdej osoby do wyłącznego posiadania zasobów, które uznała za rzad-
kie i przywłaszczyła (zasiedziała) je. Przywłaszczenie to dokonuje się poprzez
dodanie do zasobów swojej pracy, zanim uczyni to ktokolwiek inny, przy czym
prawo własności przysługuje jednostce również w stosunku do wszystkich dóbr,
które wytworzy z tych zasobów. W tej sytuacji możliwe jest nie tylko ustalenie
relacji-cen za towar lub za wynajem dóbr materiałowych, lecz także cen (wyna-
grodzeń) za wynajem pracy. Do zatrudnienia dojdzie wtedy, gdy oferowane
wynagrodzenie będzie dla robotnika bardziej atrakcyjne niż przyjemność pły-
nąca z bezczynności i niż powrót do samozatrudnienia. W tym ostatnim przy-
padku robotnik ma wybór pomiędzy trzema możliwościami. Może (1) praco-
wać wykorzystując własne zasoby i być samowystarczalnym lub przywłaszczyć
zasoby do tej pory przedkrańcowe (submarginal) i konsumować swoje własne
produkty; (2) zostać kapitalistycznym przedsiębiorcą i dokonywać wymian bar-
terowych z innymi samodzielnymi przedsiębiorcami; (3) zostać przedsiębiorcą
kapitalistycznym na rynku i sprzedawać produkty za pieniądze.
Zatrudnienie i wynagrodzenia będą rosły tak długo, jak długo przedsiębiorcy
będą uważali, że istniejące płace są niższe niż krańcowa wartość produktu (dys-
kontowana przez preferencję czasową)2, której proporcjonalnego wzrostu będzie
można się spodziewać po zwiększeniu zatrudnienia. Z drugiej strony bezrobocie
pojawi się i będzie rosło, gdy jednostka będzie wyżej ceniła produkt krańcowej
wartości wypracowany w wyniku samozatrudnienia lub przyjemność płynącą z
2
Na temat preferencji czasowej  zobacz część 1.3 poniżej
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 5
bezczynności niż wynagrodzenie, które odzwierciedlałoby krańcową produk-
tywność świadczonej przez nią pracy.
W opisanej strukturze nie ma miejsca na coś takiego, jak  przymusowe bez-
robocie . Jeśli ktoś jest bezrobotny, czyli nie jest pracownikiem najemnym, to
oznacza to, że albo woli bezczynność, albo wybiera samozatrudnienie. W każ-
dym z tych przypadków bezrobocie jest dobrowolne. Czy jednak na wolnym,
nieskrępowanym rynku nie może się zdarzyć, że ktoś będzie  bezrobotny we
współczesnym znaczeniu, to znaczy będzie bezowocnie poszukiwał pracy?
Takie przypuszczenie rodzi wiele problemów. Mogę poszukiwać pracy na sta-
nowisku rektora Uniwersytetu Harvarda, a pracodawca ten z nieznanych powo-
dów może mi odmówić zatrudnienia na tym stanowisku. Moglibyśmy powie-
dzieć, że stałem się  przymusowym bezrobotnym , ale to wypaczyłoby znacze-
nie tego określenia. W każdej umowie dotyczącej wynagrodzenia, podobnie
jak w każdej wymianie na wolnym rynku, obie strony muszą wyrazić chęć
wymiany, czyli uczestniczyć w niej dobrowolnie. Gdyby połowa pracowników
upierała się przy tym, że każdy z nich powinien być zatrudniony na stanowisku
rektora Harvardu i tylko na tym stanowisku, to rzeczywiście połowa siły robo-
czej oprócz jednej osoby byłaby stale  przymusowo bezrobotna. Czy oznacza
to jednak, jak chciałby Keynes, niedomaganie wolnego rynku, czy zachwianie
równowagi psychicznej u pracowników i defekt w systemie wyznawanych przez
nich wartości? Ponieważ w tym wypadku problem leży ewidentnie po stronie
samych robotników, to musimy dojść do wniosku, że tego rodzaju bezrobocie
jest  dobrowolne ; dobrowolne w sensie realistycznym, czyli będące konse-
kwencją wewnętrznych procesów psychicznych i wyborów pracowników, nawet
jeśli każdy z nich chciałby  dobrowolnie zająć stanowisko rektora Harvardu, a
nie pozostawać bez pracy.
Pracownicy mogą również postanowić  i tu zbliżamy się do sytuacji bez-
robocia występującego w czasie depresji  że nie będą najmować się do pracy
za wynagrodzenie poniżej określonego poziomu, czyli narzucić sobie płacę
minimalną, poniżej której nie zgodzą się pracować. Zwykle ma to miejsce w
recesyjnej fazie cyklu koniunkturalnego, gdy  jak nas uczy austriacka teoria
cyklu koniunkturalnego  występuje nagły spadek popytu na pracę ze strony
pracodawców, zwłaszcza w przemyśle dóbr kapitałowych. Spadek ten jest wyni-
kiem nagłego, poczynionego na początku depresji odkrycia, że przedsiębiorcy
zostali wprowadzeni w błąd przez inflacyjną ekspansję kredytową i przez zwią-
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 6
zaną z nią obniżkę stóp procentowych. Zwiedzeni tymi sygnałami dokonali chy-
bionych inwestycji, które wywindowały wynagrodzenia i inne koszty na zbyt
wysoki poziom w porównaniu z gotowością do zakupu tych dóbr kapitałowych
po opłacalnych cenach, jaką zgłosiłby prawdziwie wolny rynek. Zakończenie
ekspansji kredytowej banków albo jej wyraz
ne spowolnienie wydobywa na
światło dzienne chybione inwestycje i powoduje nagłe straty przedsiębiorstw.
Popyt firm na pracę, ziemię i surowce naturalne gwałtownie spada. Na ogół ryn-
kowe ceny ziemi i surowców spadają bez przeszkód, ale często się zdarza, że pra-
cownicy nie zgadzają się na nagły spadek swoich wynagrodzeń. Rezultat będzie
taki, jak w przypadku utrzymywania każdej innej ceny minimalnej powyżej
ceny oczyszczającej rynek (the free-market-clearing price) pozostanie bezuży-
teczna, niesprzedana nadwyżka po zawyżonej cenie. Rynek pracy funkcjonuje
jak każdy rynek towarów i usług: sztucznie ustalona płaca minimalna powy-
żej płacy oczyszczającej rynek (the market-clearing wage) powoduje powstanie
niesprzedanej nadwyżki, w tym przypadku wywołuje bezrobocie. Im szybciej
pracownicy zgodzą się na obniżenie wynagrodzeń, tym szybciej zniknie bezro-
bocie.
Również w tym przypadku możemy sobie wyobrazić, że pójdę na uczelnię,
która jest moim pracodawcą, i będę obstawał przy tym, że jeśli moje wynagro-
dzenie nie wzrośnie do miliona dolarów rocznie, to rezygnuję z pracy. W odpo-
wiedzi usłyszę:  Z Bogiem, życzymy wszystkiego dobrego na resztę życia . Czy
będzie to oznaczało, że stanę się przymusowym bezrobotnym? Tak  w tym
znaczeniu, że chciałbym być zatrudniony na moim obecnym stanowisku za
milion dolarów, a mój pracodawca odmawia zawarcia takiej umowy. Nie  w
takim sensie, że upieram się, iż nie będę dalej pracował, jeśli dostanę mniej
niż milion dolarów rocznie i  dobrowolnie wybieram bezczynność zamiast
wynagrodzenia niższego od tej sumy. I znów, choć mogę nie lubić bezczynno-
ści i wolałbym pracować na swoim stanowisku za milion dolarów rocznie, to
 dobrowolnie decyduję się na bezrobocie. Użycie słowa  dobrowolnie jest tu
z pewnością logicznie uzasadnione, ponieważ moje bezrobocie jest wynikiem
moich wewnętrznych procesów psychicznych.
Jest oczywiste, że przypadek pracowników, którzy nie potrafią się szybko
przystosować do spadającego popytu na pracę, różni się od mojego wyduma-
nego, hipotetycznego przykładu tylko co do stopnia. Niekoniecznie też odmowa
przyjęcia oferty pracy lub narzucenie sobie płacy minimalnej musi być błędem.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 7
W wielu przypadkach pracownik może pozostawać  bezrobotnym z wyra-
chowania , to znaczy albo czekać na zmianę miejsca zatrudnienia lub miejsca
zamieszkania, albo przeczekiwać w nadziei, że wkrótce wzrośnie zapotrzebo-
wanie na pracę, jaką ostatnio wykonywał, i że będzie mógł powrócić na takie
samo lub podobne stanowisko, otrzymując wyższą płacę. Takie oczekiwania nie
muszą być głupie, a w niektórych przypadkach mogą być trafne. A jednak z
pewnością pracownika takiego nazwiemy  dobrowolnie bezrobotnym, nawet
jeśli okaże się, że jego nadzieje są płonne3. Jak pisze Mises:
Bezrobocie jest zjawiskiem towarzyszącym zmianom w gospodarce. To, że
robotnik, którego zwolniono wskutek zmian w organizacji procesu produkcji,
nie korzysta z pierwszej nadarzającej się okazji podjęcia innej pracy, lecz czeka
na atrakcyjniejszą ofertę (...), nie jest automatycznym następstwem zmian,
niezależnym od woli i decyzji bezrobotnego, tylko wynika z jego świadomych
działań. Jest to bezrobocie o charakterze spekulatywnym, a nie frykcyjnym
(Mises [1949] 1966: 600).
Nie oznacza to oczywiście, że bezrobocie jest zawsze  dobrowolne , tylko że
jest takie w warunkach nieskrępowanego rynku. Gdy rynek podlega przymuso-
wej interwencji z zewnątrz, w szczególności gdy zewnętrzna represyjna instytu-
cja, taka jak związek zawodowy lub rząd, narzuca stawki wynagrodzeń powyżej
poziomu oczyszczającego rynek (above the market-clearing level), to pojawia
się bezrobocie  przymusowe . Takie bezrobocie będzie trwało tak długo, jak
długo poziom płac będzie ustalony powyżej krańcowej produktywności pracy
w danym zawodzie. Innym sposobem, w jaki rząd może wymusić pojawienie
się bezrobocia, jest dotowanie go za pomocą opłacania robotników, którzy nie
pracują. Dokonuje się ono albo w drodze wypłacania przez rząd bezpośred-
nich zasiłków dla bezrobotnych (często zwolnionych z podatku i tym samym
wyższych w rozumieniu dochodu po opodatkowaniu), albo w postaci wypłat
z opieki społecznej. W obydwu przypadkach subiektywnie odczuwany zysk
z tego, że się pracuje, a nie pozostaje bezczynnym, zostaje przez taką dotację
drastycznie zmniejszony. W równym stopniu maleje też motywacja do tego, by
3
 Człowiek ufa, że znajdzie w póz
niejszym terminie opłacalną pracę w okolicy, gdzie mieszka, i
w zawodzie, który bardziej mu odpowiada i do którego jest przyuczony. Stara się uniknąć wydat-
ków i innych kłopotów związanych ze zmianą miejsca zatrudnienia. Mogą zaistnieć szczególne
okoliczności, które podwyższą te koszty. (...) W takich przypadkach jednostka decyduje się na
tymczasowe bezrobocie, ponieważ jest przekonana, że w dłuższej perspektywie będzie to bar-
dziej opłacalne (Mises [1949] 1966: 598-99).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 8
zaakceptować oferowaną płacę rynkową. Mises trafnie określa takie bezrobocie
jako bezrobocie  instytucjonalne .
A zatem bezrobocie przymusowe jest możliwe w sensie logicznym tylko
wtedy, gdy zasady działania gospodarki wolnorynkowej zostaną gruntownie
zmienione i gdy ustanowi się osobę lub instytucję odpowiedzialną za sprawowa-
nie skutecznej kontroli nad zasobami, których nie stały się pierwotnymi właści-
cielami ani nie nabyły od innych pierwotnych właścicieli (homesteaders). Taka
pozarynkowa instytucja, narzucając płacę minimalną wyższą niż marginalna
produktywność pracy, może skutecznie hamować wymianę pomiędzy oferują-
cym pracę a kapitalistą. Obaj zdecydowaliby się na taką wymianę, gdyby mieli
nieograniczoną kontrolę nad swoją pierwotną własnością. Potencjalny pra-
cownik staje się więc przymusowym bezrobotnym, a potencjalny pracodawca
zmuszony jest przenieść komplementarne czynniki produkcji (complementary
factors of production) z zastosowań służących produkcji wyższej wartości do
produkcji niższej wartości. W zasadzie instytucja pozarynkowa może spowodo-
wać dowolnie duże bezrobocie przymusowe. Gdyby wprowadzono, powiedzmy,
płacę minimalną w wysokości miliona dolarów za godzinę, to zostałoby wymu-
szone bezrobocie praktycznie stuprocentowe. Wszyscy przeszliby na przymu-
sowe samozatrudnienie, co skazałoby większość obecnej populacji na śmierć
głodową. Gdyby nie istniała żadna instytucja wyłączona spod działania praw
wolnego rynku, to przymusowe bezrobocie byłoby logicznie niemożliwe. Dzięki
temu, zamiast stopniowego ubożenia, zapanowałby dobrobyt.
I.2 Pieniądz
Człowiek bierze udział w wymianie gospodarczej (zamiast pozostawać w stanie
samowystarczalnej izolacji), gdyż dostrzega, że system podziału pracy jest bar-
dziej produktywny, a woli mieć więcej dóbr niż mniej. Stąd wynika jego udział w
rynku, następnie zaś rodzi się potrzeba środka wymiany, czyli pieniądza. Jedynie
w sytuacji, w której człowiek miałby nadludzką możliwość precyzyjnego przewi-
dywania przyszłości, pieniądze nie byłyby potrzebne. Wówczas bowiem, wobec
braku jakiejkolwiek niepewności, w nierealnej krainie równowagi, każdy znałby
dokładnie warunki wszystkich przyszłych transakcji oraz ich czas i miejsce.
Wszystko można by zorganizować zgodnie z tymi przewidywaniami, a transak-
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 9
cje przybierałyby formę wymiany bezpośredniej, a nie pośredniej (Mises [1949]
1966: 244-50)4. Nie mając jednak możliwości ucieczki od ludzkiej kondycji nie-
pewności, nie znając tych wszystkich czynników, człowiek musi działać w opar-
ciu o przypuszczenia. Zaczyna więc odczuwać potrzebę posiadania towarów już
nie dla samej ich wartości użytkowej, lecz także ze względu ma ich wartość jako
środka wymiany. Poważnie też rozważy każdą transakcję, w której otrzymywane
towary mogą być łatwiejsze do zbycia niż te, które oferuje do sprzedaży. Posia-
danie takich towarów może ułatwić nabycie dóbr i usług potrzebnych w jakimś
nieznanym jeszcze momencie przyszłości.
Ponadto, ponieważ rola środka wymiany polega na tym, żeby ułatwić przy-
szłe zakupy dóbr pierwszej potrzeby, ludzie będą oczywiście chętniej nabywali
środki wymiany łatwiejsze do zbycia, w szczególności powszechnie zbywalne.
Dlatego  nieuchronnie pojawi się tendencja, by z szeregu towarów używanych
jako środki wymiany odrzucać kolejno towary trudniejsze do zbycia. W wyniku
takiej selekcji wyłoniony zostanie w końcu jeden towar, który będzie używany
powszechnie jako środek wymiany, słowem: pojawi się pieniądz (Mises 1971:
32-33; Menger 1981). W trakcie tego procesu, gdy drogą selekcji wybierane są
coraz powszechniej używane pieniądze, pogłębia się podział pracy i zwiększa
produktywność.
Gdy jednak jakiś towar zostaje ustanowiony jako uniwersalny środek
wymiany, a ceny wszystkich będących przedmiotem wymiany towarów bezpo-
średniego użytku wyrażane są w jednostkach tego pieniądza (natomiast ceną
pieniądza jest jego siła nabywcza względem wszystkich towarów niebędących
pieniądzem), pieniądz przestaje wywierać jakikolwiek istotny wpływ na podział
pracy, zatrudnienie i wypracowany dochód. Gdy wprowadzi się pieniądz,
dowolna jego ilość może odpowiadać dowolnej ilości pracy i realnego dochodu.
Nigdy nie pojawi się potrzeba większej ilości pieniądza, ponieważ każda jego
ilość spełni tak samo dobrze swoją rolę jako pieniądz, czyli zapewni powszechną
obsługę wymiany i da przedsiębiorcom możliwość rachunku ekonomicznego5.
4
W systemie, w którym nie zachodzą zmiany i nie istnieje żadna niepewność co do przyszło-
ści, nikt nie potrzebuje używać gotówki. Każdy dokładnie wie, jakiej ilości pieniędzy będzie
potrzebował w konkretnym momencie przyszłości. Może więc ulokować wszystkie zarobione
pieniądze w taki sposób, żeby wymagalność pożyczek zapadała w dniu, w którym będzie tych
pieniędzy potrzebował. (Mises [1949] 1966: 249; zob. też: Rothbard [1962] 1970: 280).
5
Zobacz: Rothbard ([1962] 1970: 669-71).  Dobra są użyteczne i rzadkie. Każdy wzrost ilo-
ści towarów jest korzystny dla społeczeństwa. Jednakże pieniądz nie ma bezpośredniej uży-
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 10
Oznacza to, że każda podaż pieniądza jest optymalna i że  w tym sensie  podaż
pieniądza nie ma wpływu na gospodarkę lub jest  neutralna wobec faktycznie
zachodzących procesów gospodarczych. Ale na nieszczęście nieprzewidywalny
i wręcz katastrofalny wpływ na realne procesy produkcji mogą mieć zmiany w
podaży pieniądza.
Wyobraz
my sobie, co się stanie, gdy podaż pieniądza wzrośnie. Ceny i płace
na ogół wzrosną, natomiast siła nabywcza jednostki monetarnej spadnie. Jeśli
podaż pieniądza wzrośnie, a jego siła nabywcza zmaleje bez przeszkód, nowa
podaż pieniądza nie będzie miała wpływu na gospodarkę. Jednakże zwiększenie
podaży pieniądza następuje punktowo w jednej lub kilku sferach gospodarki.
Nie zachodzi proporcjonalnie i natychmiastowo, lecz przetacza się przez pewien
czas przez gospodarkę od wczesnych do póz
nych beneficjentów. Dlatego w real-
nym świecie wzrost podaży pieniądza zawsze powoduje zmiany względnych cen
i modyfikuje podział dochodu i bogactwa. Zmiany w podaży pieniądza wywo-
łują z konieczności zmiany względnych cen i zmiany w podziale dochodu, więc
nie są neutralne wobec tych realnych procesów. Ponadto, jeśli zwiększenie ilości
pieniądza odbywa się poprzez ekspansję i monetyzację kredytu bankowego, to
 jak pokazuje austriacka teoria cyklu koniunkturalnego  musi to nieuchronnie
doprowadzić do chybionych inwestycji i wstrząsów związanych z cyklem boo-
mów i kryzysów. Taki inflacyjny wzrost ilości pieniądza może wywołać jeszcze
większe szkody w realnej gospodarce, zakłócając i fałszując rachunek ekono-
miczny. Przedsiębiorstwa nie będą miały pojęcia, jakie są ich rzeczywiste koszty,
i nie będą w stanie przewidzieć relacji cenowych ani przeprowadzić rachunku
zysków i strat.
Chociaż zmiany w podaży pieniądza nie pozostaną obojętne dla systemu
cen i podziału dochodu lub bogactwa i mimo że inflacja w postaci kredytu ban-
kowego spowoduje chybione inwestycje i błędy w kalkulacji oraz wywoła cykl
koniunkturalny, wciąż nie zaistnieją przyczyny, dla których miałoby się poja-
wić bezrobocie. Gwałtowny spadek wysokości wynagrodzeń w czasie depresji
może nawet  jak widzieliśmy  całkowicie oczyścić rynek z podaży pracy. Spa-
teczności, lecz tylko jako środek wymiany. (...) Gdy pieniędzy jest mniej, wartość wymienna
jednostki monetarnej wzrasta. Gdy pieniędzy jest więcej, wartość jednostki monetarnej spada.
Widzimy więc, że nie istnieje sytuacja, w której byłoby  zbyt mało lub  zbyt dużo pieniędzy.
Jakakolwiek ilość pieniędzy znajduje się w rękach ludzi, walory użytkowe pieniądza będą wyko-
rzystane do maksimum  (Rothbard [1962] 1970: 670; zob. też: Rothbard 1983).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 11
dek krzywej popytu na potrzebny do zakupu towarów i surowców pieniądz nie
musi spowodować powstania niesprzedanych nadwyżek, o ile cenom pozwoli
się również spadać aż do poziomu oczyszczającego rynek (the market- clearing
price). Podobnie, spadek krzywej popytu na pieniądz przeznaczany na pracę nie
musi wywołać bezrobocia, o ile pracobiorcy skłonni będą zaakceptować male-
jące płace, które oczyszczą rynek i zapewnią każdemu chętnemu zatrudnienie.
Jeżeli jednak pracobiorcy nie są do tego skłonni i postanowią domagać się płacy
minimalnej  w nadziei, że płace wkrótce wzrosną  bezrobocie, które stanie
się ich udziałem, trzeba będzie nazwać w warunkach nieskrępowanego rynku
 dobrowolnym . Jak widzieliśmy, kiedy związki zawodowe albo rządy interwe-
niują na rzecz podniesienia płac powyżej poziomu oczyszczającego rynek (wage
rates above the market-clearing rates), przymusowe bezrobocie potęguje zwią-
zane z chybionymi inwestycjami problemy cyklu koniunkturalnego.
Zmiany w popycie na pieniądz wywołują skutki podobne do wywoływa-
nych przez zmiany w podaży pieniądza. Różnią się jednak od nich tym, że:
(a) nie wywołują cyklu koniunkturalnego i (b) nie mogą  w przeciwieństwie
do pustego rządowego pieniądza papierowego kreowanego przez kredyt ban-
kowy  oznaczać nieograniczonego wzrostu, a raczej wzrostu aż do przełama-
nia boomu i zapoczątkowania galopującej inflacji. Wzrost popytu na pieniądz,
to znaczy przypisywanie pieniądzom relatywnie większej wartości niż innym
dobrom, niewątpliwie wpływa na zmianę względnych cen i dochodów. Wzrost
tego popytu nie jest bowiem identyczny w przypadku poszczególnych osób i
jego skutki będą przetaczać się przez gospodarkę rynkową przez pewien czas.
Zwiększony popyt na określoną ilość pieniędzy spowoduje spadek cen i płac
oraz  mutatis mutandis  wzrost siły nabywczej jednostki monetarnej.
I.3 Procent
Trzymanie pieniędzy jest wynikiem stałej niepewności właściwej ludzkiemu
działaniu. Stopy procentowe wynikają z preferencji czasowej, która jest równie
istotnym aspektem działania, co niepewność. Podejmując działanie, człowiek
nie tylko dąży do zmiany gorszego stanu rzeczy na lepszy, co wyraża się w chęci
posiadania większej ilości dóbr zamiast mniejszej ich ilości. W działaniu trzeba
także koniecznie wziąć pod uwagę, kiedy cel zostanie osiągnięty (tj. wziąć pod
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 12
uwagę czas niezbędny do realizacji zamierzenia) oraz trwałość dóbr. Każde dzia-
łanie charakteryzuje się więc uniwersalną preferencją dóbr dostępnych wcześ-
niej i dóbr trwalszych. Każde działanie wymaga pewnego czasu, by doprowadzić
do osiągnięcia celu. Ponieważ człowiek musi coś od czasu do czasu konsumo-
wać i nigdy nie może całkowicie zrezygnować z konsumpcji, czas jest dobrem,
którego zawsze jest nam brak (jest dobrem rzadkim). Dlatego też ceteris paribus
dobra teraz
niejsze lub wcześniejsze są  i muszą być  cenione wyżej niż dobra
przyszłe lub póz
niejsze6. Gdyby człowieka nie ograniczała preferencja czasowa i
jedyną preferencją determinującą jego działania było posiadanie większej ilości
dóbr zamiast mniejszej ich ilości, to człowiek wybierałby zawsze produkcję
przynoszącą największą ilość dóbr w stosunku do włożonej w ich produkcję
energii, bez względu na to, ile czasu trzeba by czekać na owoce tej produkcji. Na
przykład Robinson Crusoe, zamiast robić sobie najpierw sieć rybacką, zacząłby
od razu budować trawler, gdyż użycie trawlera jest z ekonomicznego punktu
widzenia najwydajniejszą metodą połowu. Ponieważ nikt, włącznie z Crusoe,
nie działa w ten sposób, to oczywiste jest, że człowiek musi  nadawać odcinkom
czasu o tej samej długości różną wartość w zależności od tego, czy są one bliżej
czy dalej od momentu, w którym działająca osoba podejmuje decyzję (Mises
[1949] 1966: 483).
Ze względu na ograniczenia narzucone mu przez preferencję czasową,
człowiek zgodzi się wymienić dobro teraz
niejsze na dobro przyszłe tylko wtedy,
gdy może oczekiwać, że dzięki temu pomnoży ilość swoich dóbr w przyszłości.
Stopa preferencji czasowej może być różna u różnych osób i w różnych momen-
tach, ale dla każdego i zawsze musi się wyrażać wartością dodatnią. Determinuje
ona jednocześnie wysokość premii, jaka przysługuje dobrom teraz
niejszym
w porównaniu z dobrami przyszłymi oraz poziom oszczędności i inwestycji.
Rynkowa stopa procentowa jest wypadkową wszystkich indywidualnych stóp
preferencji czasowej i odzwierciedla, można powiedzieć, stopę preferencji cza-
sowej społeczeństwa. Równoważy ona oszczędności społeczeństwa (czyli podaż
dóbr teraz
niejszych oferowanych w zamian za dobra przyszłe) i jego inwestycje
(czyli popyt na dobra teraz
niejsze, które mogą przynieść zysk w przyszłości).
Nie istniałaby podaż funduszy pożyczkowych (loanable funds), gdyby nie
było zgromadzonych wcześniej oszczędności, czyli gdyby niektórzy ludzie
6
Na temat preferencji czasowej zob.: W. S. Jevons (1965), E. von Bohm-Bawerk (1959), R. Strigl
(1934), F. A. Fetter (1977) i R. B. Garrison (1979, 1988).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 13
nie powstrzymali się od konsumpcji dóbr teraz
niejszych (nadwyżka bieżącej
produkcji nad bieżącą konsumpcją). Nie istniałby również popyt na fundusze
pożyczkowe, gdyby nikt nie widział możliwości ich wykorzystania, to jest zain-
westowania ich w taki sposób, by przyniosły w przyszłości dochód przekraczający
bieżące nakłady. Gdyby konsumowano wszystkie dobra teraz
niejsze i nikt nie
inwestowałby w czasochłonne procesy produkcji, nie istniałby procent ani stopa
preferencji czasowej; lub raczej stopa procentowa byłaby nieskończenie wysoka,
co wszędzie poza Ogrodem Edenu musiałoby oznaczać egzystencję na poziomie
zwierzęcym. Ludzie z trudem zdobywaliby środki na utrzymanie się na prym-
itywnym poziomie, walcząc o byt gołymi rękami i dążąc jedynie do natychmi-
astowego zaspokojenia bieżących potrzeb.
Podaż funduszy pożyczkowych oraz popyt na nie rośnie  i jest to właściwe
kondycji ludzkiej  gdy ludzie uświadomią sobie, że pośrednie, bardziej
złożone, dłużej trwające procesy produkcyjne mogą przynieść  w stosunku do
nakładów  wynik ilościowo lub jakościowo lepszy niż procesy bezpośrednie i
zabierające mniej czasu7. Za pomocą oszczędzania można zgromadzić taką ilość
teraz
niejszych dóbr, jaka będzie niezbędna do zaspokojenia wszystkich potrzeb,
które pojawią się w trakcie dłuższego czasu oczekiwania. Zaspokojenie tych
potrzeb będzie pilniejsze od oczekiwanej poprawy warunków życia związanej
z zastosowaniem bardziej czasochłonnych procesów produkcji (Mises [1949]
1966: 490 nn.).
W takich warunkach będzie miało miejsce tworzenie i akumulacja kapitału.
Pierwotne czynniki produkcji  ziemia i praca  nie będą wówczas zaangażowane
w procesy produkcji zaspokajającej bieżące potrzeby; nie będą też przez nie
utrzymywane. Zamiast tego zostaną one użyte do produkcji dóbr kapitałowych,
czyli przetworzonych czynników produkcji; utrzymywane zaś będą z nadwyżki
produkcji nad konsumpcją. Dobra kapitałowe nie mają żadnej wartości oprócz
tego, że są produktami pośrednimi, biorącymi udział w procesie produkcji
dobra finalnego (konsumpcyjnego). Produkcja finalnych towarów przy użyciu
tych dóbr jest bardziej  wydajna . Albo  co sprowadza się do tego samego 
człowiek, który posiada dobra kapitałowe i potrafi produkować przy ich użyciu,
7
Ściśle mówiąc, nie każdy dłuższy proces produkcyjny charakteryzuje się większą produktyw-
nością niż proces krótszy. Zakładając jednak, że człowiek  ograniczony preferencją czasową
 będzie zawsze i niezmiennie wybierał najkrótszą możliwą metodę produkcji danego dobra,
należy się spodziewać, że  w sensie prakseologicznym  udoskonalenie końcowego produktu
możliwe będzie tylko jeśli wydłużony zostanie proces produkcji.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 14
znajduje się bliżej momentu osiągnięcia ostatecznego celu niż ten, kto musi się
obejść bez tych dóbr. Z tej różnicy w czasie oraz z powszechnie występującej
preferencji czasowej wynika nadwyżka wartości (cena) dobra kapitałowego
ponad sumę, którą wydano na komplementarne czynniki pierwotne (comple-
mentary originary factors), konieczne do jego produkcji. Nadwyżka ta jest ceną
płaconą za czas, za zbliżenie się do osiągnięcia ostatecznego celu. Zapłacenie
jej uwalnia od konieczności rozpoczynania produkcji od samych podstaw. Z
tego samego powodu, jakim jest preferencja czasowa, wartość produktu final-
nego musi przewyższać sumę wydaną na czynniki produkcji, czyli cenę dobra
kapitałowego i wszelkich kosztów związanych z dodatkowymi nakładami pracy.
A zatem, im niższa jest stopa preferencji czasowej, tym wcześniej rozpoc-
znie się proces tworzenia kapitału i tym szybciej dojdzie do wydłużenia złożonej
struktury produkcji. Każdy wzrost akumulacji dóbr kapitałowych oraz wzrost
złożoności struktury produkcji wpływa z kolei na zwiększenie krańcowej
wydajności pracy. Prowadzi to do zwiększenia zatrudnienia oraz (ewentual-
nie: lub) do podwyższenia płac, a w każdym razie (nawet jeśli krzywa podaży
pracy spadałaby ze względu na podwyżkę płac) do podwyżki całkowitej sumy
wynagrodzeń (zob.: Rothbard [1962] 1970: 663 nn.). Dzięki zwiększonej ilości
dóbr kapitałowych, pobierający podwyższone wynagrodzenie pracownicy będą
teraz wytwarzać większy przyszły całkowity produkt społeczny. W następnej
kolejności  po płacach pracobiorców  wzrosną realne dochody właścicieli
kapitału i ziemi.
Procent (preferencja czasowa) ma bezpośredni prakseologiczny związek
z zatrudnieniem i dochodem narodowym, a nie ma żadnego związku z
pieniądzem. Dla ścisłości należy powiedzieć, że w gospodarce pieniężnej
społeczna stopa preferencji czasowej jest wyrażana również w pieniądzu. Nie
zmienia to jednak faktu, że procent i pieniądz są w sposób zasadniczy niezależne
od siebie i nie powiązane ze sobą oraz że procent jest zjawiskiem ze swej istoty
 realnym a nie pieniężnym. Inaczej niż w przypadku pieniędzy, nie można
sobie wyobrazić, żeby preferencja czasowa lub procent przestały istnieć, nawet
gdyby został osiągnięty stan doskonałej ogólnej równowagi. Albowiem nawet
w stanie równowagi istniejąca struktura kapitałowa musi być utrzymywana
(w przeciwnym razie zostałaby stopniowo skonsumowana w miarę powtarza-
nia w nieskończoność wciąż tych samych procesów produkcji). Utrzymanie jej
byłoby niemożliwe bez odnawianych oszczędności i reinwestowania. Te z kolei
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 15
byłyby niemożliwe, gdyby nie oczekiwana dodatnia stopa procentowa. Gdyby
stopa procentowa wynosiła zero, doszłoby do skonsumowania kapitału i utraty
równowagi (zob.: Mises [1949] 1966: 530-532; Rothbard [1962] 1970: 385-86).
Sprawy się komplikują w sytuacji niepewności, gdy w użyciu są pieniądze,
ale prakseologiczna niezależność pieniądza i procentu pozostaje nienaruszona.
W takich warunkach istnieją trzy, a nie dwie, różne możliwości alokacji środków
z bieżących dochodów. Trzeba zdecydować nie tylko o tym, jakie środki
przeznaczyć na kupno teraz
niejszych dóbr, a jakie na kupno przyszłych (czyli ile
wydać na konsumpcję, a ile na inwestycje), lecz także jak dużo zachować w post-
aci gotówki. Innych możliwości nie ma. Chociaż człowiek musi modyfikować
postępowanie, biorąc zawsze pod uwagę trzy czynniki naraz, rezultat jest zde-
terminowany przez dwa różne i prakseologicznie niezwiązane ze sobą czynniki.
Stosunek konsumpcji do inwestycji wyznaczany jest przez preferencję czasową.
Natomiast przyczyną popytu na gotówkę jest przypisywana pieniądzom
użyteczność (to znaczy ich przydatność polegająca na umożliwieniu natychmi-
astowych zakupów towarów bezpośredniego użytku w nieznanym momencie
przyszłości). Oba czynniki mogą się zmieniać niezależnie od siebie.
Podobnie jak w przypadku innych aspektów prawdziwej gospodarki, ilość
pieniądza nie wpływa w żaden sposób na stopy procentowe, które zależą od pref-
erencji czasowej. Jednakże zmiany w ilości pieniądza mogą nie tylko wpływać
na względne ceny i dochody, lecz także doprowadzić do wystąpienia boomów i
załamań lub do zakłócenia procesu kalkulacji ekonomicznej i spowodować w
ten sposób spadek całkowitego realnego dochodu. Ponieważ zmiany w ilości
pieniądza wpłyną nieuchronnie na dystrybucję dochodów, na społeczną stopę
preferencji czasowej będzie miała wpływ preferencja czasowa tych, którzy
otrzymają nowe pieniądze wcześniej. Jako że nie istnieje możliwość przewidy-
wania, czy społeczna preferencja czasowa wzrośnie czy zmaleje z powodu jakiejś
zmiany w podaży pieniądza, to zmiany te nie mogą wywierać stałego wpływu
na stopę preferencji czasowej i  co za tym idzie  na stopę procentową.
To samo można odnieść również do zmian w popycie na pieniądz i do
wpływu, jaki wywierają one na preferencje czasowe. Jeśli na przykład Keynes-
owski czarny scenariusz wzrostu tezauryzacji stałby się faktem i spadałby ogólny
poziom cen, a jednocześnie wzrastałaby siła nabywcza pieniądza, nie miałoby
to istotnego, dającego się przewidzieć wpływu na stosunek inwestycji do kon-
sumpcji w społeczeństwie. Zarówno ten stosunek, jak i określająca go prefer-
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 16
encja czasowa będą zmieniały się w sposób nieprzewidywalny, w zależności
od preferencji czasowej ciułaczy i tych, którzy nie trzymają gotówki, a także w
zależności od sposobu, w jaki zmieniający się popyt na pieniądz przetoczy się
przez gospodarkę.
W nieskrępowanej gospodarce stopa procentowa zależy wyłącznie od stopy
społecznej preferencji czasowej (do której dodaje się premię zależną od ryzyka
związanego z konkretną pożyczką). Ponieważ rzeczywista stopa procentowa
będzie dążyła do wartości równej stopie społecznej preferencji czasowej, to ocze-
kiwana inflacja cen będzie dodawana przez rynek do pieniężnej stopy procen-
towej w celu zachowania rzeczywistej stopy na poziomie równym preferencji
czasowej. Stopa procentowa od kredytów pieniężnych będzie dążyła do wartości
równej wskaz
nikowi rentowności inwestycji, a sam ten wskaz
nik będzie również
zależny od preferencji czasowej powiększonej o premię inflacyjną. Jeśli jednak
banki poszerzą akcję kredytową, to zwiększona podaż kredytów spowoduje, że
na pewien czas oprocentowanie pożyczek spadnie poniżej stopy wolnorynkowej,
wywołując inflacyjny cykl boomów i kryzysów.
I.4 Proces kapitalistyczny
Gdy istnieje już podział pracy i gdy jego efekty wzmocnione są przez wprowa-
dzenie uniwersalnego środka wymiany, to rozwój gospodarczy zdeterminowany
jest zasadniczo przez preferencję czasową. Ściśle mówiąc, kształtują go także
inne ważne czynniki: jakość i wielkość populacji, ilość bogactw naturalnych
oraz poziom technologiczny. Jednakże jakość grupy ludzi pozostaje w znacz-
nej mierze poza możliwością kontroli i trzeba ją traktować jako daną; wielkość
populacji nie musi wpływać korzystnie na rozwój gospodarczy, ponieważ w tym
przypadku istotne jest, czy znajduje się ona powyżej czy poniżej poziomu opty-
malnego dla danego terytorium; surowce naturalne i technologiczne know-how
mają znaczenie gospodarcze tylko wtedy, gdy zostaną odkryte i spożytkowane.
W tym celu konieczne są wcześniejsze oszczędności i inwestycje. Granic roz-
woju gospodarczego nie wyznacza dostępność surowców ani wiedza techniczna
i naukowa. To preferencja czasowa decyduje o tym, czy wydobywa się dostępne
surowce, a także o tym, w jakim stopniu wykorzystuje się istniejącą wiedzę
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 17
(oraz o postępie naukowym, ponieważ prowadzenie badań naukowych również
wymaga zasilania z zaoszczędzonych funduszy).
A zatem jedyna licząca się droga do osiągnięcia wzrostu gospodarczego wie-
dzie przez oszczędności i inwestycje podporządkowane preferencji czasowej. W
ostatecznym rachunku jedyna droga do dobrobytu wiedzie przez zwiększenie
zainwestowanego kapitału w przeliczeniu na głowę mieszkańca. Jest to jedyna
metoda zwiększenia krańcowej produktywności pracy i tylko wtedy, gdy speł-
niony jest ten warunek, możliwy jest wzrost przyszłego dochodu. Gdy realne
dochody rosną, efektywna stopa preferencji czasowej spada (chociaż nie osiąga
wartości zerowej ani ujemnej), zwiększając jeszcze dopływ środków na inwesty-
cje i wprawiając w ruch spiralę rozwoju gospodarczego.
Nie ma powodu przypuszczać, że proces ten zostanie zatrzymany i że nie
doprowadzi do stanu bliskiego Ogrodowi Edenu, w którym zniknie wszelki nie-
dostatek. Chyba, że ludzie świadomie wybiorą inną drogę i zaczną wyżej sobie
cenić możliwość dodatkowej bezczynności niż dalszy wzrost realnych docho-
dów. Nie ma też powodu, by sądzić, że proces rozwoju kapitalistycznego będzie
się odbywał bez zakłóceń, to znaczy, że gospodarka będzie dostosowywać się
dokładnie nie tylko do zmian monetarnych, ale także do wszelkich zmian w spo-
łecznej stopie preferencji czasowej. Oczywiście, jak długo przyszłość pozostanie
niepewna, tak długo będą się zdarzały błędy przedsiębiorców, straty i bankru-
ctwa. Nie istnieje jednak istotna przyczyna, dla której takie przypadki miałyby
wywoływać większe problemy poważniejsze od tymczasowych zakłóceń. Nie
ma też powodu, by te zakłócenia przekroczyły  naturalny poziom upadłości
w biznesie, albo niebezpiecznie się do tego poziomu zbliżyły (zob.: Rothbard
1983a: 12-17).
Sprawy potoczą się inaczej tylko wtedy, gdy wprowadzi się instytucję poza-
rynkową, taką jak rząd. Spowoduje ona, że nie tylko możliwe stanie się przy-
musowe bezrobocie, jak wykazaliśmy wcześniej, ale pojawi się także czynnik
zgłaszający pretensje do własności surowców, których ani nie wziął w pierwotne
władanie, ani nie wyprodukował, ani nie przejął na podstawie umowy. To zaś
będzie przyczyną wzrostu społecznej stopy preferencji czasowej wśród pier-
wotnych właścicieli, producentów i wykonawców i wymusi zubożenie, zastój, a
nawet regres. Jedynie rząd może być powodem tego, że ludzkość w swoim natu-
ralnym dążeniu do stopniowego uniezależnienia się od niedostatku zatrzyma
się znacznie wcześniej niż w momencie, gdy będzie mogła dobrowolnie podjąć
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 18
decyzję o zerowym wzroście8. Jedynie za sprawą obecności rządu proces kapi-
talistyczny może przybrać formę cykliczną (a nie płynną), z następującymi po
sobie kryzysami i boomami. Rząd dąży nie tylko do kontrolowania zasad przy-
znawania i nabywania prywatnej własności, lecz także  co naturalne  do obję-
cia monopolem pieniądza i banków. Niczego tak nie pragnie jak wprowadze-
nia systemu częściowej rezerwy bankowej, czyli  mówiąc prostszym językiem
 monopolu na fałszowanie pieniądza. Dzięki temu systemowi może bogacić
się kosztem innych, uciekając się do oszustwa, które znacznie mniej rzuca się
w oczy niż jawna konfiskata (zob.: Rothbard 1983a; Hoppe 1989a). Cykle boo-
mów i załamań są wynikiem funkcjonowania oszukańczego systemu częścio-
wej rezerwy bankowej. W takim stopniu, w jakim nowo wytworzone fałszywe
pieniądze wejdą do gospodarki jako dodatkowa podaż na rynku kredytowym,
stopa procentowa będzie musiała spaść poniżej poziomu, na którym utrzymy-
wałaby się bez tej podaży. Kredyt będzie musiał potanieć. Ale jego niższa cena
spowoduje, że będą zaciągane dalsze kredyty i że w produkcję dóbr przyszłych
(zamiast w produkcję przeznaczoną do bieżącej konsumpcji) zostaną zainwe-
stowane większe środki niż zostałyby zainwestowane, gdyby nie pojawił się tani
kredyt. Wzrośnie złożoność całej struktury produkcji. Ukończenie rozpoczętych
w tej sytuacji inwestycji będzie wymagało więcej czasu niż realizacja inwestycji
rozpoczętych przed pojawieniem się ekspansji kredytowej. Trzeba będzie konty-
nuować produkcję wszystkich dóbr, które byłyby produkowane bez pojawienia
się ekspansji kredytowej, a także utrzymywać produkcję dodatkowych dóbr. Do
tego konieczny jest jednak dopływ nowego kapitału. Produkcja większej ilości
dóbr przyszłych możliwa jest tylko pod warunkiem, że dodatkowe oszczędności
zapewnią środki wystarczające do utrzymania robotników i do przeprowadze-
nia ich przez wydłużony okres oczekiwania. Ale taki wzrost oszczędności, jak
wiadomo, nie nastąpił. Niższa stopa procentowa nie jest wynikiem zwiększe-
nia podaży dóbr kapitałowych. Społeczna stopa preferencji czasowej wcale nie
uległa zmianie. Stopa procentowa spadła wyłącznie z powodu pojawienia się w
gospodarce fałszywych pieniędzy pochodzących z rynku kredytów. Logiczne
jest, że niemożliwe będzie ukończenie wszystkich inwestycji rozpoczętych po
pojawieniu się ekspansji kredytowej, ponieważ wciąż brakować będzie prawdzi-
wego kapitału. Inwestycje będą musiały ulec likwidacji w celu skrócenia ogól-
8
Więcej na temat destrukcyjnej roli rządu w tworzeniu bogactwa można znalez
ć w: Rothbard
(1977) i Hoppe (1989d).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 19
nej struktury produkcji i dostosowania jej do niezmienionej stopy społecznej
preferencji czasowej oraz zgodnego z nią faktycznego stosunku inwestycji do
konsumpcji9.
Tym cyklicznym zmianom nie można zapobiec (wbrew powiedzeniu, że
 przewidzenie cyklu oznacza jego uniknięcie ): są one w sensie prakseologicz-
nym koniecznym wynikiem wprowadzenia do obiegu dodatkowego fałszywego
kredytu. Po pojawieniu się tego kredytu cykl boomów i załamań jest już nie-
unikniony, bez względu na to, jakie są trafne lub nietrafne przewidywania i
przekonania podmiotów działających na rynku. Cykl wywoływany jest przez
zmianę w sferze monetarnej, ale jego następstwa należą już do dziedziny zjawisk
 realych . On sam też jest cyklem  realnym , bez względu na to, co sądzą na ten
temat ludzie10.
Nie można też oczekiwać, że nieuchronne cykliczne wstrząsy, których
przyczyną jest ekspansja kredytowa, zakończą się. Dopóki instytucja pozaryn-
kowa, taka jak rząd, będzie sprawować kontrolę nad pieniądzem, dopóty pro-
ces rozwoju gospodarczego znaczony będzie wciąż powracającymi cyklicznymi
wstrząsami. Dzięki tworzeniu fałszywego kredytu rząd zapewnia sobie z
ródło
niewidocznego dochodu, a także możliwość korzystnej dla siebie redystrybu-
cji bogactwa. Nie ma powodu (chyba że przyjmie się idealistyczne założenia),
żeby przypuszczać, iż rząd z własnej woli zaprzestanie kiedyś korzystania z tej
czarodziejskiej różdżki. Nie skłoni go do tego sam fakt, że ekspansja kredytowa
wywołuje  niekorzystny skutek uboczny w postaci cyklu koniunkturalnego.
9
Na temat teorii cyklu koniunkturalnego zobacz z
ródłową pracę Misesa (Mises 1971); jej
pierwsza rozbudowana wersja znajduje się w: Mises (1928, 1978a). Zob. też: Hayek (1939b, [1935]
1967c). Prace Hayeka były po raz pierwszy opublikowane, odpowiednio, w latach 1929 i 1931;
należy zauważyć, że Hayek, który w 1974 roku, w rok po śmierci Misesa, otrzymał Nagrodę
Nobla za wkład w teorię cyklu koniunkturalnego Misesa i Hayeka, przedstawia w sposób jawnie
nieprawdziwy dokonania Misesa w dziedzinie rozwoju tej teorii. W pierwszym anglojęzycz-
nym dziele na temat austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego, jakim była praca Prices and
Production z roku 1931, Hayek przyznaje Misesowi pierwszeństwo jako twórcy tej teorii. Ale
chociaż cytuje pracę Misesa z roku 1928 (cytowaną wyżej), to stwierdza nizgodnie z prawdą, że
wkład Misesa w rozwój teorii ograniczał się zaledwie do kilku uwag w pierwotnym dziele z roku
1912. Por.: Strigl (1934), Robbins (1971), Rothbard (1983a), Mises, Haberler, Rothbard i Hayek
1983), Hoppe (1983), Garrison (1986, 1988).
10
Zob. też: R. Garrison 1988b. Por. również psychologiczne (w przeciwieństwie do prakseolo-
gicznej) teorie cyklu koniunkturalnego, o których mowa poniżej.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 20
II
Po zreferowaniu klasycznej teorii zatrudnienia, procentu i procesu kapitalistycz-
nego, przede wszystkim w ujęciu szkoły austriackiej, przejdę do Keynesa i jego
 nowej teorii. Bez trudu dojdziemy do wniosku, że w świetle naszych wyjaśnień
dotyczących starej teorii,  nowa Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pienią-
dza jest z gruntu błędna i że rewolucja Keynesowska była jednym z intelektual-
nych skandali XX wieku11.
II.1 Zatrudnienie
Keynes przedstawia fałszywą teorię zatrudnienia. W przeciwieństwie do teorii
klasycznej głosi ona, że w warunkach wolnego rynku może wystąpić przymu-
sowe bezrobocie oraz że rynek może pozostawać w stałej równowadze przy
jednoczesnym przymusowym bezrobociu. Przyjąwszy, że takie niedomagania
rynku są możliwe, ogłasza odkrycie ostatecznego ekonomicznego uzasadnienia
dla interwencji sił pozarynkowych w działanie rynków. Ponieważ wolny rynek
definiuje się w kategoriach pierwotnie nabytej lub wyprodukowanej prywat-
nej własności oraz dobrowolności wszystkich interakcji pomiędzy prywatnymi
właścicielami, widać jasno, że twierdzenia Keynesa sprowadzają się do próby
skonstruowania kwadratowego koła.
Keynes rozpoczyna od fałszywego twierdzenia, że  szkoła klasyczna (...) bez-
robocia  niedobrowolnego w ścisłym tego słowa znaczeniu (...) nie dopuszcza
(Keynes 2003, s. 15)12*. W rzeczywistości nie czyniła ona takiego założenia. Teo-
ria klasyczna mówiła tylko, że przymusowe bezrobocie jest logicznie i prakse-
ologicznie niemożliwe, o ile funkcjonuje wolny rynek. Nigdy nie podawano w
11
Spośród literatury pro-Keynesowskiej zob.: S. Harris (1948a), A. Hansen (1953); z literatury
anty-Keynesowskiej zob.: H. Hazlitt ([1959] 1973, 1984).
12 *
Cytaty z Ogólnej teorii... Keynesa opisane w nawiasie  (Keynes 2003, nr strony) przyta-
czam za: J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, 2003; tłum. M.
Kalecki, S. Rączkowski. Pozostałe cytaty w tłumaczeniu własnym  WF (przyp. tłum.).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 21
wątpliwość, że przymusowe bezrobocie, a właściwie różne jego odmiany, mogą
występować w wyniku obecności instytucji pozarynkowej, takiej jak przepisy o
płacy minimalnej.
Sformułowawszy to fałszywe twierdzenie, Keynes podaje definicję przymuso-
wego zatrudnienia:  Ludzie są bezrobotni nie z własnej woli, jeżeli  w wypadku
niewielkiej zwyżki cen artykułów konsumpcji robotniczej [czyli dóbr konsump-
cyjnych  uwaga H.H.H.] w porównaniu z płacą nominalną  zarówno łączna
podaż siły roboczej gotowej do podjęcia pracy za wynagrodzenie według bie-
żących stawek płac nominalnych, jak i łączny popyt na nią przy tych stawkach
byłby większy od istniejącego poziomu zatrudnienia (Keynes 2003, s. 16)13.
Tłumacząc to na normalny język, Keynes mówi, że ludzie są przymusowo bez-
robotni, gdy wzrost cen względem płac powoduje zwiększenie bezrobocia (zob.:
Hazlitt [1959] 1973: 30). Ale taka zmiana w relacjach cenowych jest logicznym
odpowiednikiem spadku płac realnych. A spadek płac realnych może mieć
miejsce na nieskrępowanym rynku w dowolnym momencie, w którym otrzy-
mujący wynagrodzenie zaakceptują niższe płace nominalne, a ceny towarów
pozostaną przy tym bez zmian. Jeśli pracownicy nie zgodzą się na niższe wyna-
grodzenia, to ich bezrobocie nie będzie miało wcale charakteru przymusowego.
Przy określonym wyjściowym popycie na pracę decydują się oni zapewnić taką
podaż pracy, jaka rzeczywiście występuje. Określenie tej sytuacji jako bezrobo-
cia dobrowolnego nie straci ani trochę na trafności w przypadku, gdyby niższe
płace spowodowały z kolei zwiększenie zatrudnienia. Z przesłanek logicznych
wynika, że taki stan rzeczy może zaistnieć tylko wtedy, gdy w międzyczasie pra-
cownicy zaczęli przypisywać względnie wyższą wartość danej wysokości wyna-
grodzenia w zestawieniu z wyjściowym popytem na pracę (w przeciwnym razie,
gdyby taka zmiana nie nastąpiła, miałby miejsce spadek zatrudnienia a nie
wzrost). Jednakże z faktu, że z upływem czasu ktoś może zmienić decyzję, nie
wynika, iż jego poprzedni wybór był dokonany pod przymusem, jak chciałby
Keynes. Oczywiście każdy może definiować terminy w sposób dowolny i w
iście Orwellowskim stylu dobrowolność można nawet nazwać  przymusem a
przymus  dobrowolnością . Posługując się jednak taką metodą można  dowieść
dowolnej rzeczy pod słońcem, a jednocześnie niczego istotnego nie wyjaśnić.
Rzekomy dowód Keynesa pozostawia całkowicie nietknięte zagadnienie, dla-
13
Keynes obiecuje w tym miejscu podanie innej definicji na stronie 26 [wyd. polskie s. 24-25]. Znamienne,
że definicja ta nie pojawia się ani w tym miejscu, ani nigdzie indziej w całej książce!
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 22
czego takie zjawisko jak przymusowe bezrobocie w swoim zwykłym znaczeniu
nigdy nie występuje na nieskrępowanym rynku.
Jakby tego było jeszcze mało, Keynes dodaje, że przymusowe bezrobocie
może również wystąpić w stanie równowagi. Krytykuje nawet swoje wcześniej-
sze dzieło Traktat o pieniądzu, mówiąc:  Wtedy jeszcze nie rozumiałem, że w
pewnych warunkach system gospodarczy może się znalez
ć w stanie równowagi
przy niepełnym zatrudnieniu (Keynes 2003, s. 217). Tymczasem równowagę
definiuje się jako sytuację, w której zmiany w dziedzinie wartości, technologii
i zasobów nie zachodzą, w której wszystkie działania są w pełni dostosowane
do niezmiennego zestawu danych; a także wszystkie czynniki produkcji, wśród
nich praca, są wykorzystywane w pełnym zakresie (w określonych niezmien-
nych warunkach), wielokrotnie, w nieskończoność i w ten sam sposób. A zatem,
jak zauważył H. Hazlitt, Keynesowskie odkrycie bezrobocia w stanie równowagi,
o którym mówi Ogólna teoria, jest porównywalne z odkryciem trójkątnego koła,
czyli stanowi wewnętrzną sprzeczność (Hazlitt [1959] 1973: 52).
II.2 Pieniądz
Zabrnąwszy na manowce w swoich rozważaniach dotyczących zatrudnienia i
bezrobocia, Keynes omawia następnie zagadnienie pieniądza. Porzucając myśle-
nie ekonomiczne, stwierdza, że pieniądz i zmiany monetarne mają (mogą mieć)
stały i nawet korzystny wpływ na zatrudnienie, dochód i procent. Wziąwszy pod
uwagę, że słowo  pieniądz występuje w pełnej krasie w samym tytule Ogólnej
teorii, Keynesowska pozytywna teoria pieniądza przedstawiona jest zdumiewa-
jąco zwięz
le i ogólnikowo. Zwięzłość może być oczywiście zaletą. W przypadku
Keynesa umożliwia ona łatwe wykrycie popełnionych przez autora elementar-
nych błędów. Według Keynesa  znaczenie pieniądza pochodzi bowiem zasad-
niczo stąd, że jest on ogniwem między teraz
niejszością a przyszłością (Key-
nes 2003, s. 266).  Pieniądz, jeśli chodzi o jego najważniejsze właściwości, sta-
nowi przede wszystkim subtelny środek wiązania teraz
niejszości z przyszłością
(Keynes 2003, s. 267). Fałszywość tego twierdzenia wynika z faktu, że w stanie
równowagi pieniądz by nie istniał14, a mimo to w warunkach równowagi wciąż
14
Mises wyjaśnia:  Załóżmy, że istnieje wyłącznie złoty pieniądz i że jest tylko jeden bank cen-
tralny. W miarę stopniowego rozwoju w kierunku stanu równomiernie funkcjonującej gospo-
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 23
mielibyśmy do czynienia z teraz
niejszością i przyszłością i nadal pozostawałyby
one w związku ze sobą. Pieniądz jest nie tyle ogniwem między teraz
niejszością
a przyszłością, co środkiem wymiany. Jest to funkcja nierozerwalnie związana z
niepewnością przyszłości15. Działanie, które zaczyna się zawsze w teraz
niejszo-
ści, stanowi rzeczywisty łącznik pomiędzy teraz
niejszością i przyszłością. Szcze-
gólny wymiar temu związkowi teraz
niejszości i przyszłości nadaje uniwersalna
kategoria działania, jaką jest preferencja czasowa. Pieniądz, w przeciwieństwie
do procentu, nie wiąże teraz
niejszości z przyszłością bardziej niż inne zjawi-
ska gospodarcze, takie jak towary niemonetarne. Ich obecna wartość również
odzwierciedla przewidywania dotyczące przyszłości  w nie mniejszym i nie
większym stopniu niż pieniądz.
Z tego pierwszego błędnego przekonania dotyczącego natury pieniądza
automatycznie wynikają wszystkie inne błędne twierdzenia. Popyt na pieniądz
(przy danej podaży), zdefiniowany jako subtelny łącznik między teraz
niejszoś-
cią i przyszłością, ma być funkcjonalnie powiązany ze stopą procentową (i vice
versa)16. Keynes, zgodnie ze swoją ogólną tendencją do nadawania kategoriom
logicznym i prakseologicznym wymiaru psychologicznego, nazywa ten popyt
 preferencją płynności lub  skłonnością do tezauryzacji (Keynes 2003, s. 147).
darki wszystkie jednostki i firmy będą ograniczać krok po kroku zapasy gotówki. Uwolnione w
ten sposób zasoby złota trafią do sfery niemonetarnej  przemysłu, zatrudnienia. Gdy w końcu
zostanie osiągnięty stan równowagi w równomiernie rozwijającej się gospodarce, nie będzie już
pieniądza przetrzymywanego w gotówce. Złoto nie będzie już używane do celów monetarnych.
Jednostki i firmy będą w posiadaniu tytułów [do depozytów] wystawionych przez bank cen-
tralny, których zapadalność będzie się dokładnie pokrywała z datą, kiedy zajdzie potrzeba ure-
gulowania za ich pomocą zobowiązań. Bank centralny nie potrzebuje tworzyć żadnych rezerw,
ponieważ całkowita suma dziennych wpłat od klientów będzie się pokrywała z sumą pieniędzy
w tym dniu wycofanych. Wszystkie transakcje mogą być wówczas dokonywane na drodze roz-
liczeń zapisywanych w księgach banku, bez konieczności używania gotówki. W takim systemie
 pieniądz nie jest środkiem wymiany, czyli nie jest w ogóle pieniądzem. Jest tylko numeraire,
ulotną i nieokreśloną jednostką księgową, której mgliste i nie dające się zdefiniować właści-
wości wyobraz
nia niektórych ekonomistów oraz błędy laików przypisały pieniądzowi (Mises
[1949] 1966: 249).
15
Keynes zauważa, że pieniądz ma również związek z niepewnością. Zasadniczy błąd jego
teorii pieniądza, o którym tu mówimy, powraca, gdy pieniądzom przypisuje Keynes związek
z niepewnością dotyczącą stóp procentowych, a nie z niepewnością w ogóle.  Koniecznym
warunkiem [zaistnienia pieniądza] , pisze,  jest istnienie niepewności, a mówiąc ściślej nie-
pewności co do wysokości stóp procentowych (Keynes 1936: 168-169). Por. również dalszy ciąg
rozważań.
16
W części 3 niniejszego podrozdziału zajmiemy się absurdalnymi konsekwencjami wynikają-
cymi z założenia, że powiązanie to ma charakter funkcjonalny, a nie przyczynowy.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 24
 Procent , pisze Keynes,  jest nagrodą za nietezauryzowanie ,  nagrodą za rezyg-
nację z płynności (Keynes 2003, s. 148), co oznacza z kolei, że preferencja
płynności jest równoznaczna z niechęcią do inwestowania w aktywa przyno-
szące procent. Żeby zrozumieć, że jest to fałsz, wystarczy zadać pytanie:  A co
z cenami? Na przykład piwo, które można kupić za określoną sumę pienię-
dzy, jest nagrodą za rezygnację z płynności oczywiście w nie mniejszym stopniu
niż procent. W takim razie popyt na pieniądz oznaczałby nie tylko niechęć do
pożyczania lub inwestowania, ale też niechęć do kupowania piwa (zob.: Hazlitt
[1959] 1973: 188 nn.). Albo też, posługując się terminami ogólnymi, popyt na
pieniądz oznaczałby niechęć do kupowania lub wynajmowania nie-pieniędzy, w
tym aktywów przynoszących procent (tj. ziemi, pracy i ewentualnie dóbr kapita-
łowych lub dóbr przyszłych) oraz aktywów nieoprocentowanych (tj. dóbr kon-
sumpcyjnych lub teraz
niejszych). Gdyby się na to zgodzić, to trzeba by uznać,
że popyt na pieniądz nie ma nic wspólnego ani z inwestycjami i konsumpcją,
ani ze stosunkiem wydatków na inwestycje do wydatków na konsumpcję, ani
z różnicą między ceną na wejściu i ceną na wyjściu, tj. z dyskontowaniem dóbr
wyższego stopnia albo dóbr przyszłych wobec dóbr niższego stopnia lub teraz
-
niejszych. Wzrosty i spadki popytu na pieniądz, przy zachowaniu niezmienno-
ści innych czynników, obniżają lub podnoszą ogólny poziom ceny pieniądza, ale
rzeczywista konsumpcja i inwestycje, a także rzeczywisty stosunek konsumpcji
do inwestycji pozostaje niezmieniony. W tej sytuacji zatrudnienie i dochód spo-
łeczny pozostają również niezmienione. Popyt na pieniądz decyduje o tym, jaki
jest stosunek wydatków do zasobów gotówki. Stosunek inwestycji do konsump-
cji jest, z całym szacunkiem dla Keynesa, zagadnieniem zupełnie innym. Jest
on określany wyłącznie przez preferencję czasową (zob. Rothbard 1983a: 40-41;
Rothbard 1983a: 40-41;
Mises [1949] 1966: 256).
Do tego samego wniosku dojdziemy, rozważając zmiany w podaży pieniądza
(przy stałej preferencji płynności). Keynes twierdzi, że wzrost podaży pieniądza,
przy zachowaniu innych czynników na niezmienionym poziomie, może mieć
pozytywny wpływ na zatrudnienie.  Dopóki istnieje bezrobocie, zatrudnienie
zmienia się w tej samej proporcji co ilość pieniądza (Keynes 2003, s. 268). Jest
to oświadczenie o tyle zdumiewające, że zakłada istnienie zasobów siły robo-
czej pozostającej bez pracy, zamiast wyjaśnić, dlaczego takie zjawisko wystę-
puje. Oczywiste jest bowiem, że zasoby mogą pozostawać niewykorzystane albo
dlatego że nie są w ogóle uważane za rzadkie i w związku z tym nie posiadają
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 25
żadnej wartości, albo dlatego, że ich właściciel wycenia je dobrowolnie powy-
żej poziomu rynkowego i ich niewykorzystanie nie stanowi wówczas problemu,
który należałoby rozwiązać (zob.: Hutt [1939] 1977).
Nawet gdyby odrzucić tę krytykę, twierdzenie Keynesa pozostawałoby nadal
fałszywe, ponieważ dodatkowa podaż pieniądza przy zachowaniu niezmien-
ności innych czynników spowodowałaby tylko wzrost ogólnego poziomu cen
oraz jednoczesny i proporcjonalny wzrost płac. Poza tym nic by się nie zmie-
niło. Gdyby w wyniku wzrostu podaży pieniądza miało wzrosnąć zatrudnienie,
to stałoby się tak tylko w przypadku, jeśli wraz z cenami nie wzrosłyby odpo-
wiednio płace. Wtedy jednak nie można by utrzymywać, że inne czynniki pozo-
stały niezmienione, ponieważ realne płace zostałyby obniżone, a zatrudnienie
może wzrosnąć w związku ze spadkiem wynagrodzeń tylko wtedy, gdy zmianie
ulegnie ocena opłacalności najęcia się do pracy w porównaniu z opłacalnoś-
cią samozatrudnienia (czyli nie-zatrudnienia). Jeśli jednak zmianie ulegnie ten
czynnik, to nie ma potrzeby, by wzrastała podaż pieniądza. Ten sam skutek w
postaci wzrostu zatrudnienia mógł być wywołany zgodą pracowników na obni-
żenie poziomu płac nominalnych.
II.3. Procent
W rozważaniu zjawiska procentu Keynes całkowicie już traci rozum i zdrowy
rozsądek. Według Keynesa, jako że pieniądz ma istotny wpływ na zatrudnienie,
dochód i procent, to sam procent  w tym wypadku zgodnie z logiką  musi być
uznany za zjawisko czysto monetarne (Keynes 2003, s. 146)17. Nie muszę wyjaś-
niać, na czym polega podstawowy błąd tego poglądu.
Wystarczy w tym miejscu przypomnieć, że pieniądz w stanie równowagi
zniknąłby, ale procent by pozostał. A to oznacza, że procent musi być uznany za
zjawisko realne, a nie monetarne.
Ponadto, mówiąc o  funkcjonalnych związkach i  wzajemnym wpływie
zmiennych zamiast o relacjach przyczynowych, jednokierunkowych, Keynes
wikła się w twierdzenia sprzeczne z własną teorią procentu (zob.: Rothbard
[1962] 1970: 687-689). Jak wyjaśniliśmy wcześniej, Keynes z jednej strony twier-
17
Por. entuzjastyczne uwagi Keynesa na temat gospodarki merkantylistycznej, w szczególności
pod adresem S. Gesella, jako prekursora tej idei (Keynes 1936: 341, 355).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 26
dzi, że preferencja płynności (oraz podaż pieniądza) określa stopę procentową;
na przykład wzrost popytu na pieniądz spowoduje wzrost stopy procentowej (a
wzrost podaży pieniądza  spadek) i redukcję inwestycji, a  spadek stopy pro-
centowej ceteris paribus zwiększa rozmiary inwestycji (Keynes 2003, s. 152). Z
drugiej strony, charakteryzując stopę procentową jako  nagrodę za rezygnację
z płynności , twierdzi, że popyt na pieniądz jest określany przez stopę procen-
tową; na przykład spadek stopy procentowej miałby powodować wzrost popytu
na gotówkę (oraz  powinno się dodać  wzrost skłonności do konsumpcji) i w
związku z tym prowadzić do zmniejszenia inwestycji. Jednakże spadek stopy
procentowej nie może oczywiście jednocześnie powodować zwiększenia i
zmniejszenia inwestycji. Musi tu tkwić jakiś błąd.
Ponieważ według Keynesa procent jest zjawiskiem czysto pieniężnym, to
wydaje się naturalne, że można nim dowolnie manipulować poprzez politykę
pieniężną (oczywiście przy założeniu, że nie obowiązuje w tej polityce ogra-
niczenie narzucone przez standard stuprocentowego pokrycia w pieniądzu
towarowym, na przykład przez standard złota). Jak pisze Keynes,  panująca
poprzednio stopa procentowa nie odznacza się żadnymi szczególnymi zaletami
(Keynes 2003, s. 297). Jeśli zwiększy się wystarczająco podaż pieniądza, to stopa
procentowa może rzekomo zostać zredukowana nawet do zera. Keynes zauważa,
że oznaczałoby to niezwykłą obfitość dóbr kapitałowych i należałoby oczeki-
wać, iż ta konstatacja skłoni go do przemyślenia swojego stanowiska od nowa.
Nic z tych rzeczy! Przeciwnie, Keynes z całą powagą stwierdza, że  jeśli społe-
czeństwo jest kierowane w sposób właściwy, wyposażone w nowoczesne środki
wytwarzania i o liczbie ludności nie przyrastającej gwałtownie, powinno być w
stanie obniżyć krańcową efektywność kapitału w stanie równowagi niemal do
zera za życia jednego pokolenia (Keynes 2003, s. 197).  Stworzenie takiej obfi-
tości dóbr kapitałowych, aby krańcowa efektywność kapitału równała się zeru,
jest stosunkowo łatwe; może to być najrozumniejszy sposób stopniowego eli-
minowania wielu ujemnych cech kapitalizmu (Keynes 2003, s. 198).  Nie ma
żadnych naturalnych powodów, aby występował niedostatek kapitału (Keynes
2003, s. 343). Przeciwnie,  można za pomocą działalności państwa utrzymywać
oszczędności społeczne na poziomie pozwalającym na wzrost ilości kapitału do
punktu, w którym przestałaby być niedostateczna (Keynes 2003, s. 344).
Pomińmy już fakt, że oznaczałoby to, iż utrzymywanie albo odnawianie kapi-
tału byłoby już niepotrzebne (bo w takim wypadku dobra kapitałowe byłyby
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 27
nadal rzadkie i miałyby swoją cenę) i że dobra kapitałowe byłyby  towarem dar-
mowym w takim samym sensie, w jakim  darmowe jest powietrze. Pomińmy
też, że jeśli dobra kapitałowe nie byłyby już rzadkie, to również dobra konsump-
cyjne przestałyby być rzadkie (bo jeśli by takie były, to środki służące do ich
produkcji też musiałyby być rzadkie). Pomińmy wreszcie, że w tym Ogrodzie
Edenu, który Keynes obiecuje zaprowadzić w ciągu jednego pokolenia, pienią-
dze stałyby się bezużyteczne. Oświadcza:  Ja sam jestem pod wrażeniem wiel-
kich korzyści społecznych wynikających ze zwiększenia zasobu kapitału aż do
chwili, gdy jego ilość przestanie być niewystarczająca (Keynes 2003, s. 294).
Któż śmiałby się z tym nie zgodzić?18
Ale to jeszcze nie wszystko, bo  jak zauważa Keynes  na drodze do raju
znajdują się pewne przeszkody. Jedną z nich jest standard złota, który stoi na
przeszkodzie, ponieważ sprawia, że ekspansja kredytowa jest niemożliwa (lub
przynajmniej utrudniona przez to, że prowadziłaby do odpływu złota i w kon-
sekwencji do ograniczenia gospodarki). Stąd powracająca u Keynesa krytyka
tej instytucji19. Do rozwiązania pozostaje jeszcze problem autorstwa samego
Keynesa: obniżona stopa procentowa ma rzekomo powodować jednocześnie
zwiększenie i zmniejszenie inwestycji. W celu wyswobodzenia się z tego chaosu
logicznego Keynes formułuje teorię spiskową: żeby wyeliminować niedostatek,
powiada Keynes, stopę procentową trzeba zredukować do zera, ale im niższa
jest stopa procentowa, tym niższa nagroda za rezygnację z płynności. Innymi
18
Zob. również: Hazlitt ([1959] 1973: 231-35). A jak sobie poradzić z dość oczywistym zarzutem,
że ekspansja kredytu pieniężnego, dzięki której Keynes chce wywołać spadek stopy procentowej
do zera, jest wyłącznie mnożeniem papieru i że problem niedostatku dotyczy  rzeczywistych
dóbr i może być przezwyciężony jedynie dzięki  prawdziwym oszczędnościom ? Keynes odpo-
wiada na to w zabawny sposób:  Pogląd, w myśl którego tworzenie kredytu przez system ban-
kowy pozwala na inwestycje, którym nie odpowiadają  prawdziwe oszczędności  (Keynes 2003,
s. 77), tj.  idea, że oszczędności i inwestycje (...) mogą się od siebie różnić, polega  jak mi się
wydaje  na złudzeniu optycznym (Keynes 2003, s. 76).  Oszczędności powstałe skutkiem tej
decyzji są tak samo prawdziwe jak wszelkie inne. Nikt wbrew swej woli nie może być zmuszony
do trzymania dodatkowej ilości pieniędzy, odpowiadającej dodatkowemu kredytowi banko-
wemu, jeśli świadomie nie przekłada posiadania pieniędzy nad inną postać bogactwa (Keynes
2003, s. 78).  Nowego pieniądza nikomu się nie  wmusza  (Keynes 2003, s. 297). Jak zauważa
Henry Hazlitt,  Na tej samej zasadzie moglibyśmy wykreować dowolną ilość nowych  oszczęd-
ności w ciągu jednej nocy, drukując po prostu odpowiednią ilość papierowych pieniędzy; ktoś
bowiem będzie musiał trzymać te pieniądze (Hazlitt [1959] 1973: 227).
19
Zob.: Keynes (1936: 129nn.., 336nn.., 348nn..). Na temat roli Keynesa w doprowadzeniu do
upadku standardu złota zob.: Hazlitt (1984).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 28
słowy, im niższa jest stopa procentowa, tym mniejsza zachęta do inwestowania
dla kapitalistów, bo mniejsze spodziewane zyski. Dlatego, połączeni w spisku,
będą oni próbowali sabotować każdą próbę powrotu do Ogrodu Edenu.
Kierowani  zwierzęcymi instynktami (Keynes 2003, s. 142) i wiedzeni
 instynktem gracza (Keynes 2003, s. 138),  ulegający namiętności zarabiania
pieniędzy (Keynes 2003, s. 342) kapitaliści będą spiskować w celu  utrzyma-
nia ilości kapitału na wystarczająco niskim poziomie (Keynes 2003, s. 195).
 Ostrość i szczególny charakter naszej współczesnej problematyki pochodzą
stąd, że stopa procentowa umożliwiająca ustalenie się zatrudnienia na należy-
tym przeciętnym poziomie może się okazać dla posiadaczy kapitałów tak dalece
nie do przyjęcia, że nie da się jej łatwo ustalić wyłącznie przez manipulowa-
nie ilością pieniądza (Keynes 2003, s. 280).  Najbardziej stałym i najtrudniej
ulegającym zmianom elementem naszej współczesnej gospodarki była jednak
dotychczas i zapewne będzie w przyszłości minimalna stopa procentowa, na
jaką się może zgodzić ogół posiadaczy kapitałów (Keynes 2003, s. 281)20. Na
szczęście dowiadujemy się, że można wyjść z tego kłopotliwego położenia przez
 eutanazję rentiera , która spowoduje  zamieranie kumulującej się tyrańskiej
władzy wyzyskiwania przez kapitalistę wartości kapitału polegającej na jego
niedostatku (Keynes 2003, s. 343). Z pewnością rentierzy zasługują na taki los.
 Świat interesów rządzony jest bowiem przez niedającą się kontrolować,  nie-
sforną psychikę (Keynes 2003, s. 286), a prywatne rynki inwestycyjne znajdują
się  pod wpływem nabywców, którzy na ogół niewiele wiedzą o tym, co kupują,
oraz spekulantów, którzy zajmują się raczej przewidywaniem najbliższej zmiany
w nastrojach rynku niż racjonalną oceną przyszłego dochodu z dóbr kapitało-
wych (Keynes 2003, s. 285). W gruncie rzeczy wiadomo przecież, że  nie ma
wyraz
nych dowodów na to, że najkorzystniejsza dla społeczeństwa polityka
inwestycyjna jest jednocześnie najzyskowniejsza (Keynes 2003, s. 138); decy-
zje prywatnych inwestorów zależą w znacznej mierze od  nerwów i histerii, a
nawet od trawienia i sposobu reagowania na pogodę (Keynes 2003, s. 143), a
nie od racjonalnych kalkulacji. W konkluzji Keynes pisze:  nie można bezpiecz-
nie pozostawiać w prywatnych rękach obowiązku regulowania bieżących roz-
20
W przypisie Keynes dodaje: W XIX wieku, jak cytuje Bagehot, kursowało powiedzenie:  John
Bull wiele zniesie, ale nie zniesie 2 procent . Na temat Keynesowskiej teorii spiskowej zob.:
Hazlitt ([1959] 1973: 316-18).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 29
miarów inwestycji (Keynes 2003, s. 289). Zamiast tego, żeby zamienić obecną
nędzę w krainę mlekiem i miodem płynącą, należy uciec się do jedynego sku-
tecznego środka, jakim byłoby  uspołecznienie inwestycji w dość szerokim
zakresie (Keynes 2003, s. 345).  Państwo, które jest w stanie obliczać krańcową
efektywność dóbr kapitałowych na dłuższą metę, i to pod kątem widzenia ogól-
nych korzyści społecznych musi wziąć na siebie jeszcze  większą odpowiedzial-
ność za bezpośrednią organizację inwestycji (Keynes 2003, s. 144).
Myślę, że komentarz do powyższego jest zbyteczny. Aż nazbyt jasno widać,
że ten potok słów wydobył się z ust człowieka, który może być nazwany wszyst-
kim, tylko nie ekonomistą.
II.4 Proces kapitalistyczny
O słuszności takiej opinii przekonamy się, gdy przyjrzymy się teorii procesu
kapitalistycznego Keynesa. Z przytoczonych wyżej cytatów wynika niezbicie, że
Keynes nie był przyjacielem kapitalizmu ani kapitalistów. Opowiadając się za
 socjalizacją inwestycji, przyznawał się otwarcie do sympatii dla socjalizmu 21.
Kapitalizm oznaczał dla Keynesa kryzys.
Zasadniczo podawał dwie przyczyny takiego stanu rzeczy. Pierwsza, któ-
rej Keynes przypisywał odpowiedzialność za cykliczną naturę procesu kapi-
talistycznego, została już wspomniana wcześniej. Oczywiście jeżeli kierunek
gospodarce wyznaczają w znacznej mierze kapitaliści, którzy, jak zostało powie-
dziane,  na ogół nie wiedzą, co kupują i którzy spiskują  w celu utrzymania
niedostatku dóbr , to funkcjonowanie takiej gospodarki nie może być ani
płynne, ani spokojne. Jeśli proces kapitalistyczny zależy od ludzi, na których
decyzje wpływ mają przede wszystkim  trawienie i pogoda , to musi on prze-
biegać nieprawidłowo.  Przypływy i odpływy optymizmu i pesymizmu przed-
siębiorców, które zdeterminowane są z kolei przez  niemożliwą do kontrolowa-
21
Socjalizm Keynesa nie miał jednak formy egalitarno-proletariackiej, lansowanej przez bol-
szewików. Wobec takiego rodzaju socjalizmu Keynes wyrażał pogardę. Jego socjalizm był
odmianą faszyzmu lub nazizmu. We wstępie do wydania niemieckiego swojej Ogólnej teorii
(które ukazało się pod koniec roku 1936) pisał:  Jednakże teorię produkcji jako całości, którą
ma przedstawić ta książka, znacznie łatwiej można stosować w warunkach państwa totalitar-
nego; łatwiej niż teorię produkcji i dystrybucji danego produktu wytworzonego w warunkach
wolnej konkurencji i znacznego zakresu leseferyzmu.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 30
nia, kapryśną psychologię świata biznesu , muszą wywoływać boomy i kryzysy.
Cykle koniunkturalne  zgodnie z myślą przewodnią 22. rozdziału Ogólnej teorii
pt.  Uwagi o cyklu koniunkturalnym  są zjawiskami zdeterminowanymi przez
psychologię. Jest to jednak nieprawda. Ściśle mówiąc, psychologiczne wyjaś-
nienie cyklu koniunkturalnego nie jest możliwe i stanowi mieszanie kategorii.
Cykle koniunkturalne są oczywiście zdarzeniami rzeczywistymi, których ludzie
doświadczają, ale doświadczają jako dziejących się poza nimi, w zewnętrznym
świecie realnych dóbr i prawdziwego kapitału. Natomiast przekonania, uczucia,
oczekiwania, optymizm i pesymizm są zjawiskami psychologicznymi. Można
się oczywiście zgodzić, że zjawisko psychologiczne oddziałuje lub wpływa na
inną osobę. Nie sposób jednak przyjąć, że zjawisko psychologiczne albo stan
uczuciowy może mieć bezpośredni wpływ na wydarzenia w zewnętrznym świe-
cie rzeczywistych przedmiotów i dóbr. Na wydarzenia w świecie rzeczywistym
można wpływać jedynie poprzez działania i jakiekolwiek wyjaśnienie cyklu
koniunkturalnego musi być wyjaśnieniem prakseologicznym (a nie psycholo-
gicznym). Psychologiczna teoria cyklu koniunkturalnego autorstwa Keynesa
nie jest w stanie wyjaśnić, dlaczego cokolwiek w ogóle się wydarza w świecie
rzeczywistym.
Tymczasem w świecie rzeczywistym ludzie muszą działać i muszą wciąż
podejmować decyzje dotyczące lokowania i przemieszczania rzadkich zaso-
bów zgodnie z celami, którym przypisują wartość. Nie mogą jednak działać w
sposób dowolny, jak chciałby Keynes, ponieważ w działaniu każdy jest zawsze
ograniczony rzeczywistym niedostatkiem, którego w żadnym wypadku nie
można przezwyciężyć samą psychologią. Keynes nie wyjaśnia również, dlaczego
wahania nastrojów u przedsiębiorców miałyby powodować występowanie
zmian koniunktury według szczególnego schematu, takiego jak cykl boomów
i załamań, który Keynes usiłuje wyjaśnić. Dlaczego nie miałyby one pojawiać
się z inną dającą się pomyśleć prawidłowością? Drugą przyczyną niestabilno-
ści kapitalizmu, wskazującą na potrzebę rozwiązania w duchu socjalistycznym,
jest według Keynesa właściwa kapitalizmowi wewnętrzna tendencja do stagna-
cji. Keynesowska teoria stagnacji zbudowana jest na zapożyczonej od Hobsona
i Mummery ego idei,  że w normalnej sytuacji współczesnych społeczeństw
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 31
przemysłowych konsumpcja ogranicza produkcję, a nie produkcja konsumpcję
(Keynes 2003, s. 332)22. Z takiego założenia mogą wyniknąć tylko nonsensy.
Stagnacja jest spowodowana brakiem konsumpcji.  Aż do chwili, gdy zapa-
nuje pełne zatrudnienie , pisze Keynes,  wzrost kapitału bynajmniej nie zależy
od małej skłonności do konsumpcji, ale przeciwnie  jest przez nią hamowany
(Keynes 2003, s. 340). To twierdzenie o niedostatecznej konsumpcji uzupełnia
wiedza o  naturze ludzkiej a priori, jak i to, co wiemy na podstawie doświad-
czenia i co  upoważnia nas do oparcia się na psychologicznym prawie mówią-
cym, że ludzie są na ogół skłonni do zwiększania swej konsumpcji ze wzrostem
dochodu, ale nie o tyle, o ile wzrósł ich dochód (Keynes 2003, s. 87).  Wraz ze
wzrostem dochodu realnego rosnąć też będzie procentowy udział oszczędności
w dochodzie (Keynes 2003, s. 86).
To drugie prawo, które potraktujemy tutaj dla potrzeb dyskursu jako przeko-
nujące (dodając tylko, że konsumpcja nie może nigdy spaść do zera), wydaje się
nie sprawiać żadnych trudności. Ale co z tego? Jeśli oszczędności rosną szybciej
niż dochody, to tym lepiej dla produktu społecznego23. Keynes jednak, w cha-
rakterystyczny dla siebie sposób, łączy to prawo z tezą, że produkcja jest ogra-
niczona konsumpcją, a wtedy nie ma już problemów z udowodnieniem dowol-
nych twierdzeń.
Jeśli konsumpcja ogranicza produkcję i jeśli środki przeznaczane na cele
inne niż konsumpcja rosną wraz ze wzrostem dochodów, to wynika z tego, jak
się zdaje, że wzrost dochodów spowoduje skutek odwrotny niż zakładano, mia-
nowicie przez przyrost środków niekonsumpcyjnych ograniczy produkcję itd.
Gdyby tak było, to bogatsze społeczeństwa, które większą część dochodu prze-
znaczają na cele niekonsumpcyjne, musiałyby być szczególnie dotknięte plagą
 stagnacji , a w każdym społeczeństwie najbardziej by się do niej przyczyniali
bogaci, którzy dysponują większymi środkami na cele inne niż konsumpcja
(pomijając  drobny problem, że w świetle tej teorii przede wszystkim nie spo-
22
Na temat Keynesowskiej teorii stagnacji zob.: Hansen (1941); krytyka tej teorii w: G. Terborgh
(1945) i Rothbard (1987).
23
Keynes twierdzi, że oszczędności z definicji nie różnią się od inwestycji (Keynes 2003, s. 59),
że  nadwyżka dochodu ponad konsumpcję, czyli oszczędności, nie może się różnić od przyro-
stu aparatu wytwórczego, czyli od inwestycji (Keynes 2003, s. 59). Wówczas jednak proporcjo-
nalnie mniejsze wydatki na konsumpcję muszą z definicji iść w parze ze wzrostem inwestycji,
co w przyszłości da jeszcze większą konsumpcję bezwzględną i jeszcze większe bezwzględne i
względne oszczędności i inwestycje. Doprawdy nie wiadomo, na czym ma tu polegać problem.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 32
sób byłoby wyjaśnić, jak niektóre jednostki i społeczeństwa stają się bogatsze
od innych!). W każdym razie Keynes przyjmuje te wnioski jako prawdziwe24.
Przedstawia też sposoby na przezwyciężenie stagnacji. Oprócz  szerokiej socja-
lizacji inwestycji Keynes proponuje środki stymulujące konsumpcję, zwłaszcza
redystrybucję dochodu od bogatych (ludzi z małą skłonnością do konsumpcji)
do biednych (tych, którzy mają dużą skłonność do konsumpcji):
Zmierzając do utrzymania społecznie kierowanej stopy inwestycji prowa-
dzącej do stopniowego spadku krańcowej efektywności kapitału, popierałbym
równocześnie wszelkiego rodzaju zabiegi polityczno-gospodarcze mające na
celu zwiększenie skłonności do konsumpcji. Nieprawdopodobne wydaje się
bowiem, aby bez względu na to, jaką się prowadzi politykę inwestycyjną, dało
się utrzymać pełne zatrudnienie przy istniejącej skłonności do konsumpcji.
Dlatego też jest tu dostateczne pole dla łącznego stosowania obu rodzajów poli-
tyki. Można rozwijać inwestycje i równocześnie rozwijać konsumpcję nie tylko
do takiego poziomu, który przy istniejącej skłonności do konsumpcji odpo-
wiadałaby zwiększonym inwestycjom, ale nawet do poziomu jeszcze wyższego
(Keynes 2003, s. 294)25.
Ale jakim cudem miałaby być możliwa jednoczesna stymulacja inwestycji i
konsumpcji w celu zwiększenia dochodu? Keynes przedstawia nam własne defi-
nicje formalne terminów, o których mowa:  Dochód = konsumpcja + inwesty-
cje; oszczędności = dochód  konsumpcja; a więc: oszczędności = inwestycje
24
Keynes pisze:  Jeżeli w społeczeństwie potencjalnie bogatym skłonność do inwestowania jest
słaba, to mimo potencjalnego bogactwa działanie zasady popytu efektywnego zmusi to społe-
czeństwo do zmniejszenia produkcji, aż  mimo potencjalnego bogactwa  zubożeje ono o tyle,
że nadwyżka dochodu nad konsumpcją będzie odpowiadała tej słabej skłonności do inwesto-
wania (Keynes 2003, s. 30). Albo:  Ponadto im większe jest spożycie, które sobie z góry zapew-
niliśmy, tym trudniej jest znalez
ć do jego zapewnienia nowe dziedziny i tym większa jest zależ-
ność popytu od teraz
niejszej konsumpcji. Ale znów im większe są nasze dochody, tym większa
jest, na nieszczęście, rozpiętość między nimi a konsumpcją. Jeśli więc nie da się na to znalez
ć
jakiegoś nowego sposobu, to zagadka rozwiązuje się  jak się przekonamy  przez bezrobocie
wystarczające na to, by spauperyzować nas o tyle, że nasza konsumpcja pozostawałaby w tyle za
dochodem nie o więcej, niż wynosi ekwiwalent dóbr, które zapewniają przyszłą konsumpcje, a
które opłaca się dziś wyprodukować (Keynes 2003, s. 95).
25
Albo:  Właściwym lekarstwem byłyby wtedy różne środki zmierzające do zwiększenia
skłonności do konsumpcji przez zmiany w podziale lub jakieś inne zabiegi (...) (Keynes 2003,
s. 293).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 33
(Keynes 2003, s. 59)26. W świetle tych definicji nie do pomyślenia jest jedno-
czesny wzrost konsumpcji i inwestycji przy danym dochodzie!
Keynes nie przejmuje się jednak takimi  szczegółami . W celu wykazania z
góry założonych twierdzeń zmienia po prostu milcząco znaczenia swoich ter-
minów. Porzuca cytowane wyżej definicje formalne, bo uniemożliwiałyby mu
one realizację tych zamierzeń, a następnie przyjmuje nowe znaczenie terminu
 oszczędności .  Oszczędności zmieniają cichcem znaczenie z nieskonsumo-
wanego dochodu na  tezauryzację , czyli akt powstrzymania się od wydatko-
wania pieniędzy bądz
to na dobra konsumpcyjne, bądz
na dobra kapitałowe
(zob.: Hazlitt [1959] 1973: 120 133). Dzięki temu można bez trudu osiągnąć
oczekiwane rezultaty. Teraz bowiem oszczędności nie są już równe inwesty-
cjom; oszczędności  zdefiniowane jako akt powstrzymania się od wydat-
ków  automatycznie zyskują negatywną konotację, a inwestycje i konsumpcja
otrzymują konotacje pozytywne. Ponadto teraz oszczędności przewyższające
inwestycje stają się w sposób niejako naturalny powodem do niepokoju. Tak się
przynajmniej wydaje, ponieważ oznaczałoby to, że z gospodarki coś wycieka i
że dochód (definiowany jako inwestycje + konsumpcja) musiałby zostać jakoś
pomniejszony. Keynes jest oczywiście zaniepokojony tą możliwością. Nazywa
to zjawisko  obecną w historii ludzkości uporczywą skłonnością do tego, by
chętniej oszczędzać niż inwestować (Keynes 1936: 367). Ta uporczywa skłon-
ność musi się oczywiście ujawnić ze szczególną siłą wtedy, gdy dochody są
wysokie, bo wówczas, jak zostało powiedziane, oszczędności będą stanowiły
szczególnie dużą część dochodu. Ale nie panikujmy: jeśli coś może wyciekać
na zewnątrz, to coś innego może dopływać do wewnątrz. Jeżeli za oszczędności
uznać niewydane pieniądze, to oszczędności można uzyskać w bardzo prosty
sposób  za pomocą kreacji pieniądza przez rząd. Ma to zrównoważyć wypływy
na zewnątrz, które mają skłonność do zwiększania się wraz ze wzrostem docho-
dów. Istnieje oczywiście niebezpieczeństwo, że te kompensacyjne  oszczędności
społeczne natychmiast ponownie wyciekną do sektora prywatnego, gdzie będą
przechowywane w postaci gotówki (bo według Keynesa nowo wykreowane
oszczędności spowodują spadek stopy procentowej, a to z kolei przyczyni się
26
Charakterystyczne dla filozofii obfitości Keynesa jest odwracanie kota ogonem. Tak jest i
w tym przypadku. Poprawne definicje brzmią bowiem następująco: produkcja wytworzona =
dochód; dochód  konsumpcja = oszczędności; oszczędności = inwestycje. Skąd u Keynesa bie-
rze się dochód?
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 34
do wzrostu preferencji płynności u kapitalistów, którzy będą chcieli przeciw-
działać temu spadkowi i  sztucznie utrzymywać niedostatek kapitału ). Temu
jednak, jak wiemy, można zaradzić dzięki  uspołecznieniu inwestycji i dzięki
programowi stemplowania pieniędzy Gesella:  myśl, jaka się kryje za pomysłem
stemplowania pieniądza, jest zdrowa (Keynes 2003, s. 323). Gdy oszczędności
i inwestycje staną się przedmiotem działalności publicznej  poprzez działa-
nia państwa, jakby powiedział Keynes  i wszystkie pieniądze będą wydawane
dzięki nieobecności motywacji do utrzymywania niedostatku, zniknie problem
z jednoczesnym zwiększaniem konsumpcji i inwestycji. Ponieważ okazało się, że
oszczędności to niewydane pieniądze, i że nowo wykreowany pieniądz i kredyt
są tak samo  prawdziwe jak każdy inny pieniądz i kredyt (bo nikogo się do nich
nie  zmusza ), to oszczędności można stworzyć jednym pociągnięciem pióra27.
Ponieważ państwo, w przeciwieństwie do kapitalistów żyjących z eksploatacji
niedostatku, zadba o to, by dodatkowe prawdziwe oszczędności zostały wydane
(zamiast żeby powędrowały do skarbców), każde zwiększenie podaży pieniądza
i kredytu za pomocą produkcji fałszywych pieniędzy przez państwo przyczyni
się do jednoczesnego zwiększenia konsumpcji i inwestycji oraz będzie sprzyjać
zwiększeniu dochodu na dwa sposoby. Stała inflacja jest uniwersalnym lekar-
stwem Keynesa. Pomaga ona przezwyciężyć stagnację; im większa inflacja, tym
większe kryzysy związane ze stagnacją w rozwiniętych gospodarkach można za
jej pomocą zwalczyć. Gdy stagnacja zostanie już pokonana, dalsze zwiększenie
inflacji umożliwi zniesienie niedostatku za życia jednego pokolenia28.
Wątpliwości jednak nie do końca nas opuszczają. Na czym polega ten wyciek,
ta nadwyżka oszczędności nad inwestycjami, która jest przyczyną wszystkich
niebezpieczeństw? Coś musi skądś dokądś wyciekać, odgrywając pewną rolę i
tu, i tam. Keynes stara się odwrócić naszą uwagę od takiego rozumowania, pro-
sząc, byśmy nie stosowali logiki do ekonomii.  We współczesnej myśli ekono-
micznej spotykamy oznaki przywiązania do koncepcji, że ludzie tak czy inaczej
pieniądze swe wydadzą (Keynes 2003, s. 20). Trudno sobie wyobrazić, by ta
współczesna myśl popełniała błąd, ale Keynes uważał ją za fałszywą. Według
27
Por. przypis 17 na ten sam temat.
28
W sprawie Keynesowskiego programu stałej inflacji, por. również następującą uwagę doty-
czącą cyklu koniunkturalnego:  Właściwego lekarstwa na cykl koniunkturalny nie należy szu-
kać w likwidacji fazy ożywienia, a tym samym w utrzymywaniu na stałe fazy półdepresji, ale w
likwidacji fazy depresji, a tym samym w utrzymywaniu na stałe fazy quasi-ożywienia (Keynes
2003, s. 291).
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 35
niego istnieje trzecia droga. Coś, dobro gospodarcze, można by pomyśleć, prze-
staje istnieć. A to oznacza kłopoty.
Jak pisze Keynes,  akt indywidualnego oszczędzania polega, że tak powiem,
na decyzji wyrzeczenia się dzisiejszego obiadu. Ale nie wynika z tego konieczne
decyzja zjedzenia obiadu lub zakupu pary butów o tydzień czy rok póz
niej czy
w ogóle skonsumowania czegoś określonego w jakimś określonym czasie. W
ten sposób akt ten tłumi działalność związaną z przygotowaniem dzisiejszego
obiadu, nie ożywiając produkcji dla celów przyszłego spożycia. Obecnego
popytu na konsumpcję nie zastępuje popyt na konsumpcję w przyszłości; po
prostu popyt konsumpcyjny zmniejsza się (Keynes 2003, s. 188). Oszczędno-
ści nie polegają na zastępowaniu teraz
niejszego popytu konsumpcyjnego przy-
szłym popytem konsumpcyjnym, tylko na zmniejszeniu tego popytu.
Wciąż jeszcze logika dwuwartościowa nie legła do końca w gruzach. W jaki
sposób możliwe jest zmniejszenie netto czegokolwiek? To, czego nie wydamy
na dobra konsumpcyjne albo dobra kapitałowe, musi być przeznaczone na coś
innego, zostanie mianowicie w gotówce. W ten sposób wyczerpane są wszyst-
kie możliwości. Dochód lub kapitał przeznaczany jest tylko i wyłącznie na
konsumpcję i inwestycje oraz przechowywany w gotówce. Keynesowski ubytek,
wyciek, nadwyżka oszczędności nad inwestycjami to dochód odprowadzany do
tezauryzowanych zasobów gotówki. Taki wzrost popytu na gotówkę nie ma jed-
nak wpływu na dochód realny, na konsumpcję ani na inwestycje, co wyjaśnili-
śmy już wcześniej. Gdy do dyspozycji mamy pieniądz społeczny, ogólny wzrost
popytu na gotówkę może tylko spowodować spadek pieniężnej ceny dóbr nie-
pieniężnych. Ale co z tego?29 Dochód nominalny, czyli dochód liczony w pienią-
dzach, spadnie; ale dochód realny i stosunek rzeczywistej konsumpcji do inwe-
stycji pozostaną niezmienione. Jednocześnie ludzie otrzymają to, czego pragną,
to znaczy wzrośnie realna wartość zasobów posiadanej przez nich gotówki i siła
nabywcza jednostki pieniężnej. Nie ma w tym znamion stagnacji, drenażu ani
wycieku i Keynes nie przedstawił wcale teorii stagnacji (w związku z tym nie
przedstawił też oczywiście teorii wychodzenia ze stagnacji). Opisał tylko dosko-
nale znane zjawisko, jakim jest spadek cen (spowodowany wzrostem popytu na
pieniądz lub wzrostem produktywnej gospodarki), nadając mu nieprzyjemnie
29
Wbrew dziwacznym obawom Keynesa popyt na pieniądz nigdy nie może być nieograniczony,
ponieważ każdy musi oczywiście czasami coś konsumować (i nie może odkładać konsumpcji
na póz
niej) i w takich przypadkach preferencja płynności jest zdecydowanie ograniczona.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 36
brzmiące miano  stagnacji albo  depresji , bądz
utożsamiając z brakiem efek-
tywnego popytu  po to, żeby dostarczyć jeszcze jedno uzasadnienie dla wpro-
wadzenia swoich programów inflacyjnych30.
Oto cały Keynes: najsławniejszy  ekonomista XX wieku. W oparciu o fał-
szywą teorię zatrudnienia, pieniądza i procentu wysmażył wziętą z sufitu błędną
teorię kapitalizmu i socjalistycznego raju zbudowanego na papierowym pienią-
dzu.
Bibliografia
B�hm-Bawerk, Eugen von. 1959. Capital and Interest. South Holland, IL. Wyda-
Wyda-
nia niemieckie w latach: 1884, 1889 i 1909.
Fetter, Frank A. 1977. Capital, Interest, and Rent. Kansas City, MO. Sheed,
Andrews, and McMeel.
Friedman, Milton. 1953. Essays in Positive Economics. Chicago. University of
Chicago Press.
Garrison, Roger W. 1979.  In Defense of the Misesian Theory of Interest . Jour-
nal of Libertarian Studies 3:2, s. 141  150.
Garrison, Roger W. 1986.  Hayekian Trade Cycle Theory: A Reappraisal . Cato
Journal 6:2 (jesień), s. 437  453.
Garrison, Roger W. 1988.  Professor Rothbard and the Theory of Interest , w: L.
Rockwell i W. Black, eds. Man, Economy, and Liberty: Essays in Honor of
Murray N. Rothbard. Auburn, AL. Mises Institute, s. 44  55.
30
Druga część składowa Keynesowskiej teorii stagnacji jest równie fałszywa. Prawdziwe może
być twierdzenie, że oszczędności równe inwestycjom wzrastają szybciej niż równolegle rosnące
dochody  choć nigdy nie mogą osiągnąć stu procent. To jednak nie powinno u nikogo wywoły-
wać niepokoju o wypracowany dochód społeczny. Nieprawdą jest natomiast, że oszczędności, w
sensie tezauryzacji, wzrastają wraz ze wzrostem dochodów i że największy wyciek ma wówczas
miejsce wśród ludzi bogatych i w dostatnich społeczeństwach. Prawdą jest twierdzenie prze-
ciwne. Gdy wzrasta dochód realny  dzięki wzrostowi gospodarczemu wspieranemu dodatko-
wymi oszczędnościami  rośnie siła nabywcza pieniądza (przy danych zasobach pieniądza). Ale
przy wyższej sile nabywczej jednostki pieniężnej potrzeba jest mniejszej ilości pieniądza (przy
danym popycie na pieniądz). Gdyby więc miało to mieć w ogóle jakieś znaczenie, to niby-prob-
lem wycieku lub stagnacji nie powinien się wraz ze wzrostem bogactwa zaostrzać, lecz powinien
zostać zminimalizowany.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 37
Garrison, Roger W. 1988b.  Rational Expectations Offers Nothing that s New
and True . Austrian Economics Newsletter 6:1.
Hansen, Alvin. 1941. Fiscal Policy and Business Cycles. New York. W. W. Norton.
Hansen, Alvin. 1953. A Guide to Keynes. New York. McGraw-Hill.
Harris, Seymour, ed. 1948a. The New Economics. New York. Alfred A. Knopf.
Hayek, Friedrich A. 1939b. Profits, Interest and Investment. London. George
Routlege and Sons.
Hayek, Friedrich A. 1967b. Studies in Philosophy, Politics and Economics. Chi-
cago. University of Chicago Press.
Hayek, Friedrich A. 1967c [1935]. Prices and Production. II wydanie. New York.
Augustus M. Kelley.
Hazlitt, Henry. 1973 [1959]. The Failure of the  New Economics . II wydanie.
New Rochelle. New York. Arlington House.
Hazlitt, Henry. 1984. From Bretton Woods to World Inflation. Chicago. Henry
Regnery.
Hoppe, H. H. 1983. Kritik der kausalwissenschaftlichen Socialforschung. Opla-
den. Westdeutscher Verlag.
Hoppe, H. H. 1988. Praxeology and Economic Science. Auburn, AL. Mises Insti-
tute.
Hoppe, H. H. 1989a.  Banking, Nation States, and International Politics . The
Review of Austrian Economics 4, s. 55  87.
Hoppe, H. H. 1989d. Theory of Socialism an Capitalism. Norwell, MA. Kluwer.
Hutt, William H. 1977 [1939]. The Theory of Idle Resources. II wydanie. India-
napolis. Liberty Press.
Jevons, W. S. 1965. Theory of Political Economy. New York. Augustus M. Kelly.
Keynes, John Maynard. 1936. The General Theory of Employment, Interest and
Money. London. Macmillan.
Keynes, John Maynard, 2003. Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza.
Warszawa. PWN. Tłum. M. Kalecki, S. Rączkowski.
Menger, Carl. 1981. Principles of Economics. New York. New York University
Press.
Mises, Ludwig von. 1966 [1949]. Human Action: A Treatise on Economics. III
III
wydanie. Chicago. Henry Regnery.
Henry Regnery.
Mises, Ludwig von. 1971. Theory of Money and Credit. Irvington-on-Hudson.
Foundation for Economic Education.
Hans-Herman Hoppe, Misesowskie argumenty przeciwko Keynesowi 38
Mises, Ludwig von. 1978b. The Ultimate Foundation of Economic Science. Kan-
sas City. Sheed, Andrews, and McMeel.
Rothbard, Murray N. 1970 [1962]. Man, Economy and State. Los Angeles. Nash
Publishing.
Rothbard, Murray N. 1983a [1963]. Americas Great Depression. IV wydanie.
New York. Richardson and Snyder.