Kaczmarek, A
. (2008). Podstawy neuropsychologiczne wpływu afektu pozytywnego na procesy poznawcze w
kontekście rozbudowy zasobów osobistych. W: A. Słapińska (red.) Pojęcie zmiany w teorii i praktyce
psychologicznej (s. 67-90). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Podstawy neuropsychologiczne wpływu afektu pozytywnego na
procesy poznawcze
Streszczenie
Wiele badań oraz propozycji teoretycznych wskazuje na to, że pozytywne stany afektywne pełnią ważną
funkcję adaptacyjną. Proces rozwoju, który prowadzi do innowacji w sposobie myślenia oraz działania
uruchamiany jest pod wpływem afektu pozytywnego. Uzasadnienie dla tej tezy wynika nie tylko z
obserwacji behawioralnych oraz poznawczych, lecz również z analiz na poziomie neurofizjologicznym.
SÅ‚owa kluczowe:
Afekt pozytywny, pozytywne emocje, twórczość, neuropsychologia, procesy poznawcze, zasoby
Wprowadzenie
Przeciwstawiając się powszechnym w przyrodzie procesom entropii, człowiek
nie dąży do homeostazy, rozumianej jako powrót do status quo ante po każdym
zachwianiu równowagi, zarówno w aspekcie biologicznym jak i psychicznym.
Człowiek w swej istocie jest systemem dynamicznym, którego główną zasadą jest
stałość rozwoju. Jak uważa Antonio Damasio (2005):  Wrodzone mechanizmy
regulacji nie mają na celu li tylko osiągnięcia nijakiego, neutralnego stanu między
życiem a śmiercią. Zadaniem homeostazy jest raczej zapewnienie stanu lepszego niż
neutralny, jaki my  istoty myślące i obficie wyposażone  nazywany dobrym
samopoczuciem (s. 34). Zamiast zasady stałości, lepiej można opisać człowieka na
wielu wymiarach z perspektywy zasady stałej zmienności, przy czym nie jest to
zmienność chaotyczna, lecz ukierunkowana. Podobny pogląd wyraża Kazimierz
Obuchowski (2004), jak również rozszerza go o spostrzeżenie, że mechanizmy
regulacji, które warunkują stałość rozwoju, same w sobie podlegają entropii, a przez
to muszą być rozwijane. Obaj wspomniani teoretycy, którzy czerpią z osiągnięć
neuropsychologii, dochodzą w swoich wywodach do wniosku, że rozwój zachodzi
pod wpływem pozytywnych stanów afektywnych. Pozytywne emocje nie są jedynie
wyrazem tego, że człowiek się rozwija. Analiza danych eksperymentalnych
dostarczyła wielu przesłanek do takiego wniosku, natomiast wiedza
neurofizjologiczna przyczyniła się do zrozumienia niektórych zależności, które
zachodzą na poziomie ludzkich zachowań i przeżyć.
Jakie zatem zmiany w procesach poznawczych zachodzą pod wpływem
pozytywnych stanów afektywnych bezpośrednio i jakie są ich długofalowe skutki o
charakterze rozwojowym? Jakie jest podłoże neurofizjologiczne tych zmian? W celu
odpowiedzi na te pytanie dokonany zostanie przegląd kilku teorii ukazujących wpływ
pozytywnych stanów afektywnych na przebieg procesów poznawczych. Opisana
zostanie Teoria Kod-Emocje Kazimierza Obuchowskiego, Teoria PoszerzajÄ…cej i
BudujÄ…cej Funkcji Pozytywnych Emocji zaproponowana przez BarbarÄ™ Fredrickson
oraz Teoria Dopaminowa Pozytywnego Afektu Alice Isen i współpracowników.
Opisywane teorie, choć często wychodzą z różnych założeń teoretycznych i tradycji
badawczych w podobny sposób przedstawiają funkcje pozytywnych emocji. Ich
wspólnym mianownikiem jest czerpanie z osiągnięć neuropsychologii w celu
wyjaśnienia zaobserwowanych zależności. Zazębianie się psychologii poznawczej,
1
psychologii emocji i neuropsychologii jest procesem, dzięki któremu wyłania się
pełniejszy i bardziej wiarygodny obraz funkcjonowania umysłu. Ponadto wiedza
neuropsychologiczna pozwala na formułowanie wielu interesujących hipotez
związanych z relacją między emocjami a poznaniem.
1. Stany afektywne - definicje
Jak zauważa Jerome Kagan (1997, s. 70), psychologia tym różni się od nauk
biologicznych, że w przypadku nauk przyrodniczych pierwszym etapem poznania jest
precyzyjny opis wyróżnionego zjawiska, określenie jego natury i właściwości
funkcjonalnych oraz powiÄ…zanie z innymi poznanymi zjawiskami. Dopiero po tym
etapie zostają utworzone pojęcia wyjaśniające. Trudno zachować taką procedurę
postępowania w przypadku poznawania zjawisk afektywnych, ponieważ z jednej
strony jest to obszar trudny do eksploracji, a z drugiej  istnieje pilne
zapotrzebowanie społeczne na wiedzę o emocjach oraz sposobach wykorzystania tej
wiedzy w celu rozwiązywania problemów praktycznych. W przypadku emocji kryteria
obiektywności spełniają jedynie ekspresja emocjonalna oraz zmiany fizjologiczne.
Natomiast przeżycia towarzyszące zjawiskom afektywnym są dostępne jedynie na
drodze introspekcji. Również reakcje ekspresyjne oraz fizjologiczne są trudne do
badania ze względu na ograniczenia współczesnych narzędzi pomiarowych. Dlatego
większość teorii stanów afektywnych musi opierać się na fragmentarycznym
materiale. Z tego może wynikać zamieszanie terminologiczne dotyczące takich pojęć,
jak emocje, nastrój, uczucie i afekt (por. Doliński, 2000).
Keith Oatley oraz Jennifer Jenkins (2003) wyróżniają następujące właściwości
emocji, najmniej kontrowersyjne w porównaniu z bardziej specyficznymi definicjami
emocji, których można doliczyć się aż dwudziestu dwóch (Van Brakel, za: Oatley,
Jenkins, 2003). Otóż emocje wywoływane są przez wartościowanie przez podmiot
zdarzeń jako istotnych dla realizacji jakiegoś ważnego celu. Emocja odczuwana jest
jako pozytywna, jeżeli zdarzenie sprzyja osiągnięciu celu, a jako negatywna, jeżeli
utrudnia. Proces wartościowania może przebiegać świadomie lub nieświadomie.
Emocje nadają priorytet jednemu lub kilku rodzajom działania. Doznawane są jako
odrębny typ stanu umysłowego, z którym występują zmiany somatyczne, akty
ekspresji oraz działania. Emocjom przypisuje się funkcję wywoływania
ukierunkowanych zmian w zakresie subiektywnego doświadczania, ekspresji
mimicznej, procesów poznawczych i zmian fizjologicznych (por. Levenson, 1998;
2
Frijda, 1998, s. 104; Doliński 2000). Pojęcie nastroju odnosi się do długotrwałego i
bezprzedmiotowego stanu afektywnego (Watson, Clark, 1998; Oatley, Jenkins,
2003). Nastrój swoją walencję (pozytywną lub negatywną) oraz intensywność. Pod
tym względem podobny jest do afektu z tą różnicą, że zawiera bardziej rozbudowany
komponent poznawczy w postaci oczekiwania kontynuacji odczuwanych stanów
zgodnych z walencją w przyszłości (Doliński, 2000). Uczucia stanowią rozbudowany
poznawczo świadomy aspekt emocji. Według metafory drzewa Damasio (2005)
uczucia stanowią najwyższe części jego korony. Są psychicznym odzwierciedleniem
bardziej podstawowych procesów emocjonalnych.
Afekt zajmuje centralne miejsce w strukturze analizowanych zjawisk.
Definiowany jest na dwa względnie różne sposoby. W ujęciu wąskim,  afekt jest
chwilową, pozytywną lub negatywną reakcją organizmu (wegetatywną, mięśniową,
doznaniowÄ…) na jakÄ…Å› zmianÄ™ w otoczeniu lub samym podmiocie. Za sprawÄ…
procesów neurohormonalnych powoduje on tendencję od/do spostrzeganego lub
pomyślanego obiektu, zbliżanie/oddalanie i bywa odczuwany jako
przyjemność/przykrość (Kolańczyk i in. 2004, s. 16). Przez chwilowość (od
milisekund do kilku sekund) należy rozumieć długość trwania reakcji po usunięciu
bodz
ca. W przypadku stałej obecności bodz
ca czas trwania afektu może utrzymywać
się relatywnie długo. Ta definicja odnosi się do tradycji wywodzącej się z badań
Murphy i Zająca (1994), ukazujących pierwszeństwo procesów emocjonalnych
względem poznania. W tych badaniach opierano się na minimalnych bodz
cach
zdolnych do pobudzenia systemu afektywnego. Siła oddziaływania bodz
ca była na
tyle mała (np. ultrakrótka ekspozycja obrazu emotogennego za pomocą
tachistoskopu), aby nie został on opracowany na poziomie świadomym.
Znacznie częściej (np. Isen, 2005, Cacioppo, Berntson, Larsen, Poehlmann,
Ito, 2005) stosuje się pojęcie  stan afektywny na określenie elementu wspólnego
grupy pojęć obejmującej zarówno opisany powyżej  minimalny afekt jak i emocje
oraz nastrój. Afekt jest wspólnym mianownikiem wielu różnych pojęć emocjonalnych,
które zawierają w sobie ocenę na wymiarze przyjemność  nieprzyjemność,
niezależnie od czasu ich trwania i intensywności. Stanowi wspólny rdzeń tych
stanów, stąd propozycja by określać go jako  afekt rdzeniowy (Russell, 2003).
3
2. System afektywny
Afekt powstaje jako rezultat aktywności struktur systemu nerwowego
odpowiedzialnych za przetwarzanie informacji w celu określenia ich właściwości
apetytywnych bÄ…dz
awersyjnych i motywowania do zbliżania lub unikania. Obecnie
konkurujÄ… ze sobÄ… dwa modele funkcjonalne systemu afektywnego. Model starszy
zakłada, że afekt jest wynikiem działania systemu, który ocenia bodz
ce na wymiarze
intensywności oraz walencji przykrość  przyjemność (Russell, 1980, 1999).
Jednakże coraz więcej danych empirycznych przemawia za tym, że układ nerwowy
przetwarza informacje równolegle w dwóch systemach, z których jeden czerpie
informacje o pozytywnych, a drugi o negatywnych właściwościach bodz
ca (Watson,
Wiese, Vaidya, Tellegen, 1999; Cacioppo, Berntson, 1999). Na poziomie
subiektywnym przemawia za tym proste doświadczenie introspekcyjne. Zgodnie z
teoriÄ… bipolarnÄ… w sytuacji ambiwalentnej (gdy ten sam obiekt posiada cechy
pożądane oraz awersyjne) powinniśmy odczuwać stan obojętności, ponieważ
pozytywność oraz negatywność równoważyłyby się wzajemnie. Jednak częstsze są
reakcje silnego napięcia, nacechowanego współwystępującym afektem pozytywnym
oraz negatywnym. Za odrębnością systemów przemawiają również badania, w
których osoby deklarowały ambiwalentne przeżycia (Larsen, McGaw, Cacioppo,
2001). Ponadto pewne grupy środków psychoaktywnych wykazują specyficzne
działanie na system afektywny, np. benzodiazepina stosowana jako środek
uspokajający wpływa na zmniejszenie efektów warunkowania w oparciu o karę (afekt
negatywny), lecz nie ma związku ze skutecznością pozytywnych wzmocnień
(Cacioppo, Berntson, 1999).
Istnieje wiele przesłanek do wniosku, że bodz
ce negatywne wywierają większy
wpływ na różne aspekty funkcjonowania niż bodz
ce pozytywne o takim samym
natężeniu (przegląd: Baumeister, Bratslavsky, Finkenauer, Vohs, 2001). Cacioppo i
Berntson (1999), przypuszczają, że ta zależność nazwana  negatywną
stronniczością (ang. negative bias) zachodzi w warunkach silnego pobudzenia. W
ten sposób człowiek unika ryzyka poniesienia poważnych strat kosztem braku
korzyści, co w perspektywie ewolucyjnej może stanowić warunek przetrwania. W
stanie niskiego pobudzenia emocjonalnego dominuje aktywność systemu
pozytywnego. Dzięki  pozytywnemu równoważeniu (ang. positive offset) podmiot jest
motywowany do eksploracji otocznia w poszukiwaniu możliwych korzyści. Podejmuje
4
działalność niejako  na kredyt przeżywając pozytywną aktywację, która może
dopiero zostać uzasadniona w wyniku eksploracji. Potwierdza się tutaj myśl zawarta
we wstępie, że człowiek w stanie homeostazy powinien doświadczać pozytywnego
afektu, a nie stanu obojętnego (Damasio, 2005). Jest to stan motywujący i
przygotowujący poznawczo do eksploracji otoczenia, jak i zapewne świata idei oraz
własnych możliwości, a w konsekwencji tego prowadzący do rozbudowy zasobów.
Próbuje się wykazać empirycznie, jakie powinny być wzajemne relacje między
pozytywnym i negatywnym afektem, aby ich wpływ na funkcjonowanie był optymalny.
Funkcjonowanie charakteryzujące się niepowtarzalnością, innowacyjnością,
elastyczność i dynamiczną stałością funkcjonowania zależy od proporcji afektu
pozytywnego do afektu negatywnego. W badaniach Fredrickson i Losady (2005)
obserwowano taki wzorzec, gdy przewaga pozytywnego afektu nad negatywnym
była nie mniej niż 2,9-krotna, lecz nie więcej niż 11-krotna. Wynika z tego, że pewien
poziom afektu negatywnego jest komponentem istotnym dla optymalnego
funkcjonowania. Z drugiej strony istnieją dane wskazujące, że nawet bardzo duża
przewaga pozytywnego afektu nad negatywnym nie musi prowadzić do zaburzeń
adaptacji w wymiarze psychicznym, fizjologicznym oraz behawioralnym (Friedman,
Schwarz, Haaga 2002). Ta kontrowersja wskazuje, że obszar optymalnych
wzajemnych proporcji oraz wartości bezwzględnych pozytywnego i negatywnego
afektu wymaga dalszej eksploracji.
3. Zmiany w funkcjonowaniu poznawczym wywołane emocjami pozytywnymi
3. 1. Teoria Kod-Emocje
Jedną z wcześniejszych propozycji teoretycznych ukazujących wpływ
pozytywnego afektu na procesy poznawcze sformułował Kazimierz Obuchowski
(2004) w ramach Teorii Kod-Emocje. Pojawia się w niej rozróżnienie na  emocję
pozytywną oraz  emocję negatywną . Emocja ujęta jest jako uprzedmiotowiona
reprezentacja świata wyrażająca się w kategoriach siły oraz znaku, która nie posiada
komponentu treściowego. Wyznacza tendencje do zbliżania lub unikania (2004, s.
232). Zgodnie z zaproponowanymi w poprzednich punktach podziałem, termin
 emocja używany jest w Teorii Kod-Emocje na oznaczenie pozytywnego i
5
negatywnego afektu1. Z kolei  kod umysłu to sposób, za którego pomocą podmiot
przetwarza napływające informacje. Podobne znacznie posiada pojęcie  modalność
przetwarzania (por. Oatley, Jenkins, 2003).
Wyróżnione zostały cztery poziomy kodów (Obuchowski, 2004, 2002). Kod
monokonkretny, najbardziej podstawowy i zarazem najwcześniejszy zarówno w
rozwoju filogenetycznym jak i ontologicznym, wykorzystywany jest w celu tworzenia
najprostszych związków między bodz
cami i reakcjami, które nie są zapośredniczone
w wyższych procesach psychicznych. Tworzy on nieprzetworzoną statystykę
doświadczenia. Dopiero wyższy kod polikonkretny pozwala na stworzenie obrazu
świata oraz organizację informacji w oparciu o deskryptywne funkcje języka. Na
przykład, umożliwia wyłonienie podgrup w grupie przedmiotów według ich
konkretnych cech: pojęcia  rybak, sieć, strzelba, myśliwy mogą zostać
zorganizowane na zasadzie łączności tematycznej (współwystępowania w pewnych
sytuacjach) jako pary  rybak  sieć oraz  myśliwy  strzelba . Organizacja materiału
według nadrzędnych kategorii (np. zawód: rybak, myśliwy) wymaga zastosowania
kodu hierarchicznego. Rezultatem operacji zachodzÄ…cych w oparciu o kod
hierarchiczny nie jest precyzowanie obrazu świata (czyli  sortowanie bezpośrednich
danych percepcyjnych), lecz elaboracja jego modelu na dowolnym wyższym
poziomie ogólności. Podstawą tego kodu są operacje na pojęciach abstrakcyjnych
organizowanych w struktury hierarchiczne.
Trzy opisane kody stanowiÄ… podstawÄ™ systemu poznawczego, jednak nie
tłumaczą przebiegu procesów twórczych, które wymagają procesów poznawczych
bardziej zaawansowanych niż liniowe rozwijanie hierarchii pojęć. Kod twórczy musi
zatem przebiegać według wyższych niż językowe zasad organizowania informacji.
Jedną z przesłanek do takiego wniosku mogą być introspekcyjne opisy przytaczane
przez wynalazców. Często dokonują oni wtórnej werbalizacji pomysłu, który pojawia
się umyśle w formie olśnienia lub wglądu trudnego do wyrażenia za pomocą słów.
Stąd przypuszczenie, że proces poznawczy przebiega według kodu nadjęzykowego.
Pod pojęciem kodu twórczego może kryć się po prostu  bardziej abstrakcyjny poziom
wiedzy pojęciowej (Nęcka, 2001, s. 80).
1
W dalszej części pracy używane będzie pojęcie  afekt wszędzie tam, gdzie Kaziemierz Obuchowski posługuje
się pojęciem  emocja w takim znaczeniu, w jakim pokrywa się ono ze zdefiniowanym w tej pracy pojęciem
 afektu .
6
Jaki jest udział procesów afektywnych w  przełączaniu kodów umysłu? Afekt
w Teorii Kod-Emocje rozumiany jest zgodnie z koncepcjÄ… Simonowa (za:
Obuchowski, 2004), jako proces kompensujÄ…cy deficyt lub wykorzystujÄ…cy nadmiar
informacji koniecznej do wykonania zadań, do których podmiot jest motywowany.
Deficyt informacji, czyli ilość niewystarczająca do podjęcia czynności
umożliwiających realizację zadań, wywołuje afekt negatywny. Pod jego wpływem
umysł przełącza się na kody konkretne i zaostrza procesy generalizacji, które
redukują deficyt informacyjny. Generalizacja umożliwia orientację szybszą, lecz mniej
adekwatnÄ…. Gdy zostanie wzbudzony silny afekt negatywny (np. w sytuacji
zagrożenia rozumianego tutaj jako zmiana w otoczeniu wymagająca nowych
informacji dla czynności zaradczych) umysł przestawia się z odbioru i analizy
bodz
ców na działanie. Stan taki może sprzyjać wykonywaniu zadań wymagających
kodów konkretnych, ponieważ pozwalają one na sprawne działanie w sytuacjach
rutynowych, natomiast w kontakcie z sytuacjami nowymi umożliwiają jedynie
zachowania reaktywne.
Równowagą dla występujących deficytów informacyjnych są procesy
poznawcze zachodzące pod wpływem afektu pozytywnego. Wzbudzany jest one
wtedy, gdy otoczenie spostrzegane jest jako obfitujące w informacje. Wywołuje
antycypacyjny proces hiperkompensacji, zarówno w sferze biologicznej
(gromadzenie rezerw energetycznych), jak i psychologicznej (np. rozwój
reprezentacji poznawczej świata). Pozytywny afekt sprzyja poszukiwaniu zachowań
nowych, dla których nie ma standardowych schematów działania. Motywacja
poszukiwania nowości opiera się na eksperymentowaniu w celu rozpoznania nowych
sposobów funkcjonowania podtrzymujących trwający stanu przyjemności.
PodsumowujÄ…c, wyraz
nie zaznacza się w Teorii Kod-Emocje wpływ
pozytywnego afektu na włączanie kodu umysłu umożliwiającego wnikliwą analizę
sytuacji, która nie ogranicza się do analizy obrazu świata, lecz pozwala wydobyć jego
ukrytą strukturę. Udział w tym procesie może mieć kod twórczy, który umożliwia
najbardziej masywne transformacje materiału poznawczego, a w konsekwencji
najbardziej innowacyjne modyfikacje modelu świata oraz własnego zachowania.
Pozytywny afekt uruchamia również procesy hiperkompensacyjne, czyli
rozbudowujÄ…ce zasoby.
7
3. 2. Badania eksperymentalne nad wpływem pozytywnego afektu na procesy
poznawcze
Pozytywny afekt tworzy taką organizację procesów poznawczych, która
sprzyja dokładniejszej analizie materiału neutralnego i pozytywnego (Isen, 2005).
Dzięki wyróżnieniu większej liczby cech możliwe staje się zarówno skoncentrowanie
na podobieństwach, jak i dostrzeganie różnic analizowanych pojęć. Usprawnienie
procesu spostrzegania różnic i podobieństw wpływa na poprawność procesów
kategoryzacyjnych.
Znane powszechnie choćby z treningów twórczości są zadania polegające na
tworzeniu jak największej liczby skojarzeń z podanym bodz
cem, np.  podaj przykłady
pojazdów . Osoby w pozytywnym stanie afektywnym oprócz podania typowych
elementów danej kategorii (np. samochód, rower, itp.) częściej generują odpowiedzi
takie jak:  winda, ruchome schody, czy deskorolka , które również pełnią funkcję
umożliwiającą przemieszczanie się. Afekt pozytywny prowadzi zatem do tworzenia
szerszego i bardziej zróżnicowanego zakresu skojarzeń. Również łatwiej tworzą
wspólne kategorie dla pozornie odległych semantycznie obiektów. Dzięki temu
efektowi, ludzie wprowadzeni w pozytywny stan afektywny, dostrzegają więcej
podobieństw i zależności w otaczającym ich świecie. Ponadto równie skuteczniej
spostrzegają różnice między pozornie podobnymi obiektami. Isen nazywa tę cechę
funkcjonowania poznawczego elastycznością procesów poznawczych.
Decydujące znaczenie dla przebiegu opisanych powyżej procesów posiada
wartość emocjonalna treści materiału. Powyższe ustalenia, jak wspomniano, dotyczą
materiału neutralnego i pozytywnego. W przypadku kategoryzacji materiału
negatywnego osoby wprowadzone w pozytywny stan afektywny i dążące do jego
utrzymania radzą sobie gorzej niż osoby w stanie neutralnym (Isen, 2005).
Pozytywny afekt prowadzi do zachowań nowatorskich lub twórczych (Isen,
2005). Osoby, u których wzbudzono pozytywny stan, osiągają lepsze wyniki w
testach odległych skojarzeń i lepiej rozwiązują  problem świecy . Jest to efekt, który
nie następuje pod wpływem negatywnych emocji oraz bezafektywnego pobudzenia,
które uaktywnia raczej reakcję dominującą. Zadań rutynowych nie wykonują z
większym zaangażowaniem, niż osoby pozostające w stanie neutralnym. Ich lepsze
wyniki nie są zatem skutkiem ogólnego wzrostu motywacji do wykonania zadania.
8
Choć opisane wyniki eksperymentów nie odnoszą się wprost do Teorii Kod-
Emocje, widać dużą zbieżność w zakresie kierunku zmian w funkcjonowaniu
poznawczy, za które odpowiedzialny jest pozytywny afekt. Elastyczność myślenia
zbieżna jest z rezultatami operacji poznawczych przebiegających według kodów
hierarchicznych. Potwierdza się również w wielu eksperymentach wpływ
pozytywnego afektu na włączanie kodu twórczego prowadzącego do wglądu.
3. 3. Teoria PoszerzajÄ…cej i BudujÄ…cej Funkcji Pozytywnych Emocji
Analizowane w poprzednim punkcie zależności opisują funkcje pozytywnego
afektu. W dużej mierze udało się udzielić ogólnej odpowiedzi i szczegółowych
konsekwencji na pytanie: jaką funkcję pełni pozytywny afekt? W najogólniejszym
ujęciu powoduje zbliżanie (w sensie behawioralnym oraz poznawczym) oraz tworzy
potencjał poznawczy, szerszą organizację procesów psychicznych. Jednakże do
tego nie ogranicza siÄ™ funkcja pozytywnych emocji. Pozytywne emocje Å‚Ä…czy
występowanie pozytywnego afektu. Ponadto posiadają one aspekt treściowy dla
poszczególnych emocji, który wyznaczają przyczyny emocji.
Długofalowym skutkiem przeżywania pozytywnych emocji jest rozbudowa
zasobów. Rożne pozytywne emocje wykorzystują potencjał pozytywnego afektu w
różny sposób. Fredrickson (1998, 2001) konceptualizuje opisane powyżej zjawiska w
kategoriach poszerzania aktualnego repertuaru myśli i zachowań (ang. momentary
thought-action repertoir). Pod wpływem pozytywnych emocji poszerza się zakres
uwagi, procesy poznawcze prowadzą do większej liczby i większej różnorodności
pomysłów, co prowadzi do bardziej nowatorskiego (twórczego) zachowania
(Fredrickson, Branigan, 2005). Ten aspekt ogólny pozytywnych emocji
wykorzystywany jest specyficznie dla poszczególnych emocji pozytywnych
(Fredrickson, 1998). Radość motywuje oraz tworzy potencjał poznawczy do zabawy
społecznej, intelektualnej i artystycznej. Sprzyja podejmowaniu, eksperymentowaniu i
ćwiczeniu nowych zachowań. Zadowolenie wykorzystuje ten sam potencjał
poznawczy w celu delektowania się bieżącą sytuacją i odniesionymi sukcesami.
Prowadzi do lepszego opracowania poznawczego nowych osiągnięć i lepszej
integracji nowych przeżyć z wcześniejszymi. Zainteresowanie prowadzi do
eksploracji świata (fizycznego oraz świata idei). Duma służy dzieleniu się
unikatowymi informacjami z otoczeniem społecznym.
9
Każde z tych zachowań prowadzi do rozbudowy zasobów osobistych
(Fredrickson, 1998, 2001). Pod wpływem emocji pozytywnych rozwijany jest
potencjał, który w przyszłości może pomóc w skutecznym radzeniu sobie z
trudnościami. Proces budowy zasobów zachodzi na poziomie fizjologicznym (np.
gromadzenie tkanki mięśniowej) (por. McEwen, Lasley, 2003), psychicznym (np.
wzrost odporności psychicznej) (Fredrickson, Tugade, Waugh, Larkin, 2003) oraz
społecznym (np. integracja sieci wsparcia).
Pozytywne emocje pozostają również w związku funkcjonalnym z
negatywnymi. Wycofują zmiany, które następują pod wpływem emocji negatywnych,
np. pobudzenie fizjologiczne (Fredrickson, Mancuso, Branigan, Taugade, 2000).
Wykorzystywane sÄ… przez osoby odporne psychicznie (ang. resilient) w celu
odzyskania równowagi oraz nadania sensu negatywnym zdarzeniom (Tugade,
Fredrickson, 2004). W sytuacji kryzysu mogą chronić przed objawami depresji.
Emocje takie jak wdzięczność, zainteresowanie i miłość sprawiają, że przebycie
kryzysu może doprowadzić do rozbudowy zasobów powyżej stanu początkowego
(Fredrickson, Tugade, Waugh, Larkin, 2003). Jak zostało nadmienione we wstępie,
po zachwianiu równowagi osoba nie tylko powraca do stanu homeostazy, lecz osiąga
wyższy poziom rozwoju (por. Obuchowski, 2004; Damasio, 2005).
4. Teoria dopaminowa pozytywnego afektu
We współczesnej neuropsychologii brakuje ogólnych teorii wyjaśniających
związek między mózgiem a zachowaniem. Powstają natomiast węższe modele
analizujące pewne problemy i wyjaśniające ograniczoną klasę zjawisk (Herzyk,
2002). Przykładem takiej teorii może być model warunkowania lęku Josepha Le
Doux (Herzyk, 2002, s. 18-27). Teoria dopaminowa pozytywnego afektu,
zaproponowana przez Ashby ego, Turkena oraz Isen (1999; Isen, 2004, 2005)
również odnosi się tylko do ograniczonego obszaru relacji między mózgiem a
poznaniem i afektem.
Ashby i współpracownicy proponują odwołać się do procesów
neurofizjologicznych, aby wyjaśnić wpływ pozytywnego afektu na zmiany w
procesach poznawczych, a w szczególności wzrost elastyczności myślenia oraz
twórczości. Zaproponowany model opiera się na poszukiwaniu wspólnych obszarów
mózgowych, które związane są funkcjonalnie z procesami poznawczymi i
afektywnymi. Taka metoda nie pozwala wykluczyć, że obserwowane zależności
10
między afektem pozytywnym a zmianami neurofizjologicznymi pozostają w pozornej
zależności przyczynowej, bądz
też istnieje między nimi związek przyczynowy
przebiegający w odwrotnym kierunku niż postulowany. Minimalną wartość swojej
teorii autorzy określają jako  umożliwienie stwierdzenia przynajmniej tego, że afekt
pozytywny można pogodzić z hipotetycznym procesem mózgowym (Isen, 2004, s.
285). Mimo tych ograniczeń, wiedza zgromadzona w ten sposób może wzbogacić
rezultaty analizy poznawczej oraz behawioralnej oferując modele wyjaśniające, jak
również dostarczając materiału do stawiania nowych hipotez.
Neuropsychologiczna teoria pozytywnego afektu i jego wpływu na poznanie
wywodzi się z badań nad uczeniem w oparciu o nagrodę. Otrzymanie nagrody na
ogół stanowi bodziec wywołujący pozytywny afekt. W badaniach eksperymentalnych
często wykorzystuje się nagrodę w celu wzbudzenia afektu, np. wręcza się badanym
drobny upominek lub wyraża pochwałę po wykonaniu wieloznacznego zadania (por.
Kaczmarek, Krawulska-Ptaszyńska, 2005). Głównym hormonem wydzielanym w
trakcie oczekiwania na nagrodÄ™ oraz w odpowiedzi na niÄ… jest dopamina (Kelley,
Berridge, 2002). Odczuwanie przyjemności spowodowane jest wydzielaniem
dopaminy w brzusznym polu nakrywki w pniu mózgu oraz wzrostem dostępności
dopaminy w jądrze półleżącym w podstawie przodomózgowia (Ashby i in. 1999;
Damasio, 2005). Prześledzenie połączeń części brzusznej nakrywki z innymi
strukturami mózgu wskazuje, które funkcje poznawcze powinny ulec zmianie pod
wpływem pozytywnego afektu. Przeanalizowane zostaną funkcje kory przedczołowej,
przedniego zakrętu obręczy, hipokampa oraz kory węchowej.
4. 1. Kora przedczołowa, zakręt obręczy i hipokamp
Pod wpływem pozytywnego afektu następuje projekcja dopaminy z
brzusznego pola nakrywki między innymi do kory przedczołowej oraz do przedniego
zakrętu obręczy (Ashby i in., 1999). Tego rodzaju oddziaływanie powinno sprzyjać
stymulacji funkcji, w które te struktury są zaangażowane. Kora przedczołowa stanowi
najmłodszy filogenetycznie obszar mózgu i umożliwia realizację najwyższych funkcji
integracyjnych. Otrzymuje wysoko przetworzone informacje z najważniejszych
struktur mózgu. Wzrost aktywności kory przedczołowej następuje w trakcie procesów
kategoryzacji, abstrahowania oraz zmiany perspektywy poznawczej (np. pod
wpływem zmiany warunków otrzymywania wzmocnień) (Miller, Freedmann, Wallis,
2002). Jest ona również bardzo silnie związana z ciałem migdałowatym przez co
11
uczestniczy w procesie wiązania pojęć z emocjami (Collins, za: Zagrodzka, 2002). O
roli kory przedczołowej w procesach poznawczych mogą świadczyć zmiany w
funkcjonowaniu osób z uszkodzeniami organicznymi, z tzw. zespołem płata
czołowego: między innymi zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, niezdolność
planowania i rozwiązywania zadań (Walsh, 2000). Kora przedczołowa
odpowiedzialna jest również za działanie pamięci operacyjnej (Ashby, Valentin,
Turken, 2002). Przy czym korzystny dla funkcjonowania pamięci operacyjnej jest
raczej umiarkowany wzrost pozytywnego afektu. Zbyt silne reakcje mogą powodować
podwyższenie poziomu dopaminy powyżej poziomu optymalnego (Ashby i in. 1999).
Zakręt obręczy posiada połączenia z innymi strukturami związanymi z
emocjami: z ciałem migdałowatym, z jądrem półleżącym oraz z korą przedczołową.
Pełni różnorodne funkcje związane z afektem, procesami poznawczymi oraz
motoryką. Wzrost jego aktywności następuje, gdy zaangażowana jest tzw. uwaga
wykonawcza, czyli system odpowiedzialny za monitorowanie rozbieżności między
celem oraz aktualnie realizowanym zadaniem (Posner, Rothbart, 1998). Przejawia
się on w trakcie wykonywania zadań selekcyjnych, np. polegających na określeniu
funkcji danego słowa ( młotek   wbijanie ), radzenia sobie z konfliktem
poznawczym (np. w trakcie wykonywania zadania Stroopa) oraz wykrywania błędów
(tamże). Przedni zakręt obręczy odgrywa również rolę w rozwoju jednostek
psychopatologicznychi: jego nadaktywność obserwuje się przy zaburzeniach
obsesyjno-kompulsywnych a obniżoną aktywność w schizofrenii (Yucel i in. 2003).
Może to skutkować obniżeniem dostrzegania rozbieżności (schizofrenia) lub
nadmiernym wyczuleniem (zaburzenia obsesyjno-kompulsywne) na różnice między
celami a wykonywanymi czynnościami (tamże).
Kolejną strukturą, na którą wywiera wpływ część brzuszna nakrywki jest
hipokamp. Bierze on udział w procesie konsolidacji śladów pamięci epizodycznej.
Ponieważ dopamina powoduje większe wydzielanie acetyloholiny w hipokamie, po
wzbudzeniu afektu pozytywnego następuje skuteczniejszy proces zapamiętywania.
Prowadzi to do lepszej konsolidacji śladów pamięciowych zdarzeń pozytywnych oraz
neutralnych (Ashby i in., 1999). Istnieją również powiązania ciała migdałowatego
zarówno z hipokampem, jak i z korą przedczołową.
Te powiązania mogą wyjaśniać szereg opisanych wcześniej zależności:
12
1. Dają poparcie dla tezy, że rozwój pozytywnych stanów afektywnych w toku
ewolucji mógł wynikać nie tylko z ich sygnalizującej funkcji. Już na poziomie
neurofizjologicznym można wyróżnić układy funkcjonalne świadczące o tym, że
pozytywny afekt może stymulować procesy poznawcze, w tym procesy twórcze.
Zwiększony zakres uwagi oraz sprawniejsze wykonywanie operacji poznawczych
może stanowić podstawę lepszej orientacji w otoczeniu. Biorąc pod wagę, że
przyczyną wzbudzenia pozytywnych stanów afektywnych jest pozytywna ocena
sytuacji (Cacioppo, Berntson, 1999), czyli na przykład odniesiona korzyść lub sygnał
dostępności nagrody, należy się spodziewać, że osoba, która będzie przeżywała
stany pozytywne może dokonać bardziej wnikliwej oceny tej sytuacji, jej
konsekwencji, oraz możliwości spożytkowania ewentualnych korzyści.
2. Z drugiej strony dane neurofizjologiczne wskazują na to, że intensywne
stany pozytywne mogą pełnić funkcję dezorganizującą przynajmniej dla niektórych
procesów; podobnie jak emocje negatywne, lecz w oparciu o inny mechanizm.
Przekroczenie poziomu optymalnego dopaminy w korze przedczołowej powoduje
zaburzenia w funkcjonowaniu pamięci operacyjnej. Zatem  wstępująca spirala
(emocje pozytywne Ä…ð korzyÅ›ci Ä…ð emocje pozytywne) opisana przez Fredrickson ma
pewien pułap, powyżej którego możemy spodziewać się utrudnień w funkcjonowaniu
(por. Fredrickson, Losada, 2005). Być może zasadniejsza byłaby metafora  coraz
szerszych kręgów , ponieważ dzięki pozytywnym emocjom dostrzegamy więcej
możliwości dostarczania sobie pozytywnych doznań, przy czym najważniejsze
wydaje się to, że proces ten prowadzi do rozbudowy zasobów i zagwarantowania
trwałego pozytywnego afektu o umiarkowanym nateżeniu, nie zaś jego skrajnych
nasileń. Podobnie jak w przypadku szkodliwego wpływu stresu na zdrowie
najbardziej niekorzystny jest przewlekły stres (gorszy niż stres krótkotrwały, choć
silniejszy  który może pełnić funkcję stymulującą organizm do rozwoju (McEwan,
Lasley, 2003), tak też zasadne jest komplementarne przypuszczenie, że najbardziej
korzystne efekty będą wiązały się ze stałą obecnością pozytywnego afektu a
niekoniecznie z występowaniem bardzo silnych epizodów.
3. Fredrickson postuluje, że funkcja zadowolenia (ang. contentment) polega
na wykorzystaniu elastycznej organizacji procesów poznawczych do integracji
nowych elementów z już istniejącą strukturą  ja . Związek pozytywnego afektu ze
stymulacją hipokampa może wspierać tę hipotezę. W tym przypadku osoba
13
 zbierająca myśli po dniu pełnym wrażeń , która przeżywa zadowolenie będzie mogła
skuteczniej usystematyzować zdarzenia łącząc je między sobą w kategorie i
włączając w już istniejące dzięki lepszej analizie materiału a następnie może
oczekiwać większej ich konsolidacji.
4. Ashby i współpracownicy (1999) dostrzegają jeszcze dwie daleko idące
konsekwencje wynikające z ich modelu. Otóż wraz z wiekiem poziom dopaminy w
mózgu zmniejsza się o około 7% co dziesięć lat (Gabrieli, za: Ashby, i in. 1999). Ten
proces może przynajmniej w części tłumaczyć często pojawiający się spadek
elastyczności poznawczej oraz kreatywności. Efekt ten może być kompensowany
poprzez trening funkcji poznawczych. Teoria Ashby i współpracowników wskazuje,
że naturalnemu obniżeniu poziomu dopaminy i konsekwencjom poznawczym można
przeciwdziałać dzięki wzbudzaniu pozytywnego afektu. W podobnej sytuacji są
osoby cierpiÄ…ce na chorobÄ™ Parkinsona. Spowodowana jest ona spadkiem produkcji
dopaminy przede wszystkim w substancji czarnej, lecz również w polu brzusznym
nakrywki, co prowadzi do zaburzeń motoryki oraz w mniejszym stopniu do zaburzeń
procesów poznawczych. Niewykluczone, że wzbudzanie afektu pozytywnego
stymulujące produkcję dopaminy może prowadzić w tej grupie osób, do pewnego
usprawnienia procesów poznawczych a nawet zmniejszenia objawów motorycznych.
4. 2. Kora węchowa
Część brzuszna nakrywki również powiązana jest dwukierunkowo z korą
węchową. Choć związek ten nie dotyczy modulacji procesów poznawczych, warto o
nim wspomnieć, ponieważ hipotezy wynikające z niego mogą okazać się przydatne
dla projektowania działań praktycznych. Można postawić dwie hipotezy w zależności
od kierunku wpływu (Ashby i in,, 1999).
Po pierwsze, skoro żaden inny pierwotny obszar sensoryczny nie posiada
bezpośrednich powiązań z częścią brzuszną nakrywki, należy przypuszczać, że
wrażenia węchowe są podstawowym (i zarazem najprostszym) sposobem
wywoływania pozytywnego afektu. Podobny efekt przewagi przyjemnych i
nieprzyjemnych bodz
ców węchowych nad wizualnymi i słuchowymi zaobserwowano
w zakresie aktywacji ciała migdałowatego (Royet i in., 2000) związanego z oceną
bodz
ców na wymiarze intensywności oraz walencji (Winston i in. 2005). Przyjemne
wrażenia węchowe powinny zatem pociągać za sobą wszystkie konsekwencje w
14
zakresie funkcjonowania poznawczego wynikajÄ…cego z pobudzenia wymienionych
struktur mózgowych.
Odkrycie to jest zgodne z introspekcyjnymi doświadczeniami zapewne
większości ludzi. Jednakże teoria dopaminowa oprócz tego, że daje
neurofizjologiczne uzasadnienie dla tego efektu, pokazuje, że w prosty sposób,
wdychając przyjemny zapach, możemy doprowadzić do korzystnych zmian w
funkcjonowaniu poznawczym. Nie wiemy, jaka może być siła i trwałość tego efektu.
Hipoteza ta wymaga dalszych badań. Problemem dla praktyki, który może ograniczyć
jej użyteczność jest to, jakie właściwości zapachu oceniane są jako pozytywne, po
jakim czasie ekspozycja na taki sam zapach przestanie wywoływać pozytywny afekt
(a być zacznie być odbierana negatywnie), itp.
W badaniach Susan Folkman i Judith Moskovitz (2000) brały udział osoby
opiekujące się śmiertelnie chorym partnerem. Z powodu nierozwiązywalnego
problemu przeżywali bardzo wysoki poziom negatywnego afektu. Jednakże mimo to,
relacjonowali nie niższy poziom afektu pozytywnego. Niektóre z
ródła pozytywnych
doznań miały dla nich charakter zmysłowy, np. widok pięknych kwiatów lub smaczny
posiłek. Podkreśla to wagę prostych doznań zmysłowych w procesie emocjonalnego
radzenia sobie ze stresem zorientowanego na wzbudzanie stanów pozytywnych.
Wnioski i podsumowanie
Kiedy człowiek może rozwijać się najbardziej twórczo? Zestawienie trzech
teorii (Teoria Kod-Emocje, Teoria PoszerzajÄ…cej i BudujÄ…cej Funkcji Pozytywnych
Emocji oraz Dopaminowa Teoria Pozytywnego Afektu) ukazuje dużą zbieżność w
zakresie przedstawianej funkcji pozytywnych stanów afektywnych. Przeanalizowany
materiał daje podstawy, by sądzić, że rozwój zachodzi sprawniej w warunkach
występowania pozytywnych stanów afektywnych. Pozytywny afekt stwarza potencjał
poznawczy umożliwiający większą elastyczność myślenia oraz lepsze wykonywanie
zadań wymagających kreatywności. W efekcie tym pośredniczy mechanizm
neuronalny systemu nagrody opierajÄ…cy siÄ™ na szlakach dopaminowych.
Wnikając głębiej w zagadnienie systemu nagrody można się zastanawiać nad
tym, w jaki sposób wpływa na poziom wykonania wzmocnienie sygnalizowane przez
afekt pozytywny oderwane od wykonywanego zadania. To zagadnienie jest
szczególnie istotne w przypadku sztucznej stymulacji systemu nagrody, które
15
następuje po zażyciu psychostymulantów i opiatów lub nikotyny i alkoholu (Kelley,
Bereridge, 2003; Samochowiec, Rogoziński, Hajduk, Skrzypińska, Arentowicz, 2001;
Zagrodzka, 2002). Można przypuszczać, że tego rodzaju stymulacja wpływa na
zaniechanie działań motywowanych poszukiwaniem nagrody aż do momentu
wzrostu popędu. W konsekwencji, choć za pośrednictwem afektu pozytywnego
zaktywizowany zostanie potencjał poznawczy, osłabiona zostanie motywacja do
działania. Rozwiązaniem takiej sytuacji może być wykorzystanie motywacji
negatywnej (uniknięcia karty), która wykorzysta wytworzony potencjał. Dodatkowo
warto nadmienić, że sztuczna stymulacja systemu nagrody za pośrednictwem
narkotyków skrajnie nasilających transmisje dopaminergiczne prowadzi do zmian
neuroadaptacyjnych w mózgu polegających na spadku ilości receptorów dopaminy.
To z kolei prowadzi do większego zapotrzebowania na bodz
ce powodujÄ…ce
produkcjÄ™ dopaminy (Zagrodzka, 2002).
Najpełniej pozytywny afekt może pełnić swą funkcję wspomagającą realizację
zadań w sytuacji oczekiwania na nagrodę. Za pośrednictwem pozytywnych emocji
oraz dróg dopaminowych zostaje wtedy uruchomiona droga usprawniająca
funkcjonowanie poznawcze i skuteczniejsze podejmowanie wysiłków zbliżających do
osiągnięcia celu. W ten sposób możemy szukać neurofizjologicznego uzasadnienia
dla hipotezy, że ocena sytuacji stresowej w kategoriach wyzwania, czyli sytuacji w
której można odnieść korzyść, wiąże się z poprawą instrumentalnego radzenia sobie.
Sprzyjać zdrowiu mogą czynniki osobowościowe, które nasilają pozytywny
afekt. Na przykład taką funkcję pełni poczucie koherencji w sytuacji codziennego
funkcjonowania a w szczególności wobec sygnału możliwej nagrody (Kaczmarek,
2006). W świetle przedstawionych danych, możliwe jest przypuszczenie, że między
poczuciem koherencji a przeżywaniem pozytywnego afektu może być dwustronna
zależność. Poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności mogą trwale nasilać
poziom pozytywnego afektu, a z drugiej strony wywołany pozytywny afekt może
zwrotnie sprzyjać takiej organizacji procesów poznawczych, w która będzie sprzyjała
wypracowywaniu komponentów poznawczych poczucia koherencji.
Podsumowując, wiele badań oraz propozycji teoretycznych wskazuje na to, że
pozytywne stany afektywne wykształciły się w toku ewolucji, ponieważ pełnią bardzo
ważną funkcję adaptacyjną. Prawdopodobnie nie są one niezbędne do przeżycia i
reaktywnego radzenia sobie w sposób stereotypowy z wyłaniającymi się problemami.
Jednakże proces rozwoju, a zwłaszcza taki, który prowadzi do innowacji w sposobie
16
myślenia oraz działania uruchamiany jest pod wpływem afektu pozytywnego.
Uzasadnienie dla tej tezy wynika nie tylko z obserwacji behawioralnych oraz
poznawczych, lecz również z analiz na poziomie neurofizjologicznym.
17
Literatura
Adolphs, R., Damasio, H., Tramel, D., Damasio, A. R. (1996). Cortical Systems for the
Recognition of Emotion in Facial Expressions. The Journal of Neuroscience, 16, 23,
s. 7678 7687.
Ashby, F. G., Isen, A. M., Turken, A, U. (1999). A Neuropsychological Theory of Positive
Affect and Its Influence on Cognition. Psychological Review, 106, 3, 529-550.
Ashby, F. G., Valentine, V. V., Turken, A. U. (2002). The effects of positive affect and arousal
on working memory and executive attention. W: S. Moore i M. Oaksford (red.),
Emotional Cognition: From Brain to Behaviour. Amsterdam: John Benjamins.
Cacioppo, J. T., Berntson, G. G. (1999). The affect system: Architecture and operating
characteristics. Current Directions in Psychological Science, 8, 133-137.
Cacioppo, J. T., Larsen, J. T., Smith, N. K., & Berntson, G. G. (2004). The affect system:
What lurks below the surface of feelings? In A. S. R. Manstead, N. H. Frijda, & A. H.
Fischer (Eds.), Feelings and emotions: The Amsterdam conference (pp. 223-242).
New York: Cambridge University Press.
Cacioppo, J. T., Berntson, G., G., Larsen, J. T., Poehlman, K. M., Ito, T. A. (2005).
Psychofizjologia emocji. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.) Psychologia
emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Damasio, A. R., (2005). W poszukiwaniu Spinozy. Radość, smutek i czujący mózg. Poznań:
Dom Wydawniczy REBIS.
Doliński, D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji. W: J. Strelau (red.) Psychologia.
Podręcznik Akademicki (s. 319-349). Tom II. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Folkman, S., Moskowitz, J. T. (2000). Positive affect and the other side of coping. American
Psychologist, 55, 644-653.
Fredrickson, B. L. (1998). What Good Are Positive Emotions? Review of General
Psychology, 2, 3, 300-319.
Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden-
and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56, 3, 218-276.
Fredrickson, B. L., Branigan, Ch. (2005). Positive Emotions Broaden the Scope of Attention
and Thought-Action Repertoires. Cognition and Emotion, 19, 313-332.
Fredrickson B. L., Losada M. F. (2005). Positive affect and the complex dynamics of human
flourishing. American Psychologist, 60, 678-686.
Fredrickson, B. L., Mancuso, R. A., Branigan, Ch., Tugade, M. M. (2000). The Undoing Effect
of Positive Emotions. Motivation and Emotion, 24, 4, s. 237-258.
Fredrickson, B. L, Tugade, M. M., Waugh, Ch. W., Larkin, G. R. (2003). What Good Are
Positive Emotions in Crises? A Prospective Study of Resilience and Emotions
Following the Terrorist Attacks on the United States on September 11th, 2001. Journal
of Personality and Social Psychology, 84, 2, 365-376.
Friedman, E. T. Schwarz, R. M., Haaga, D. A. F. (2002). Are the Very Happy Too Happy?
Journal of Happiness Studies, 3, s. 355 372.
Frijda, N. (1998). Emocje są funkcjonalne  na ogół. W: P. Ekman, R. Davidson (red.).
Natura Emocji (s. 102-111). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Herzyk, A. (2002). Neuropsychologiczne modele emocji. W: A. Herzyk, A. Borkowska (red.)
Neuropsychologia emocji. PoglÄ…dy, badania, klinika. Lublin: Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
18
Isen, A. M. (2004). Rola neuropsychologii w zrozumieniu korzystnego wpływu afektu
pozytywnego na zachowania społeczne i procesy poznawcze. W: J. Czapiński (red.).
Psychologia szczęścia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.
Isen, A. M. (2005). Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji. W: M. Lewis, J. M. Haviland-
Jones (red.) Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kaczmarek, A
., Krawulska-Ptaszyńska, A. (2005). Funkcje pozytywnych emocji w
perspektywie indywidualnej i społecznej. W: P. Orlik (red.) Magma uczuć. Poznań:
Wydawnictwo Instytutu Filozofii.
Kagan, J. (1997). Różnice między emocjami, nastrojami i cechami temperamentalnymi. W:
P. Ekman, R. Davidson (red.). Natura Emocji (s. 70-74). Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Kelly, A. E., Berridge, K. C. (2002). The Neuroscience of Natural Rewards: Relevance to
Addictive Drugs. The Journal of Neuroscience, 22, 9, s. 3306-3311.
Kolańczyk A., Fila-Jankowska, A., Pawłowska-Fusiara, M., Sterczyński, R. (2004). Serce w
rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu. Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Larsen, J. T., McGraw, A. P., Cacioppo, J. T. (2001). Can people feel happy and sad at the
same time? Journal of Personality and Social Psychology, 81, 684-696.
Levenson, R. W. (1998). Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji. W: P. Ekman, R.
Davidson (red.). Natura Emocji (s. 112-115). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
McEwen, B., Lasley, E. N. (2003). Allostatic Load: When Protection Gives Way to Damage.
Advances, 19, 1, s. 28-33
Miller, E. K., Freedman, D. J., Wallis, J. D. (2002). The prefrontal cortex: categories,
concepts and cognition. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological
Sciences, 357, s. 1123 1136.
Murphy, S. T., Zajonc, R. B. (1994). Afekt, poznanie i świadomość: rola afektywnych
bodz
ców poprzedzających eksponowanych w warunkach optymalnych i
suboptymalnych. PrzeglÄ…d Psychologiczny, 37, s. 261-299.
Oatley, K., Jenkins, J. M. (2003). Zrozumieć emocje. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Obuchowski, K. (2000). Człowiek intencjonalny, czyli o tym, jak być sobą. Poznań: Dom
Wydawniczy REBIS.
Obuchowski, K. (2004). Kody umysłu i emocje. A
ódz
: Wyższa Szkoła Humanistyczno-
Ekonomiczna w A
odzi.
Posner, M. I., Rothbart, M. K. (1998). Attention, self-regulation and consciousness.
Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 353, 1377, s.
1915-1927
Royet, J. P., Zald, D., Versace, R. Costes, N., Lavenne, F., Koenig, O., Gervais, R. (2000).
Emotional Responses to Pleasant and Unpleasant Olfactory, Visual, and Auditory
Stimuli: a Positron Emission Tomography Study. The Journal of Neuroscience,
20(20), s. 7752 7759
Russell, J. A. (1980). Circumplex model of affect. Journal of Personality and Social
Psychology, 39.
Russell, J. A. (2003). Core Affect and the Psychological Construction of Emotion.
Psychological Review, 110, 1, s. 145-172.
19
Russell, J. A., Feldman, B. L. (1999). Core affect, prototypical emotional episodes, and other
things called emotion: Dissecting the elephant. Journal of Personality and Social
Psychology, 76, 805-819.
Samochowiec, J. Rogoziński, D., Hajduk, A., Skrzypińska, A., Arentowicz, G. (2001).
Diagnostyka, mechanizm uzależnienia i leczenie uzależnienia od nikotyny.
Alkoholizm i narkomania, 3, s. 323-340.
Tugade, M. M. & Fredrickson, B. L. (2004). Resilient individuals use positive emotions to
bounce back from negative emotional experiences. Journal of Personality and Social
Psycholog, 86, 2, 320-333.
Walsh, K. (2000). Neuropsychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Watson, D., Clark, L. A. (1998). Zmienność nastroju: model schematyczny. W: P. Ekman, R.
Davidson (red.). Natura Emocji (s. 336-341). Gdańsk: GWP.
Watson, D., Wiese, D., Vaidya, J., Tellegen, A. (1999). The Two General Activation Systems
of Affect: Structural Findings, Evolutionary Considerations and Psychobiological
Evidence. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 5, s. 820-838.
Winston, J. S., Gottfried, J. A., Kilner, J. M., Dolan, R. J. (2005). Integrated Neural
Representations of Odor Intensity and Affective Valence in Human Amygdala. The
Journal of Neuroscience, 25(39), s. 8903 8907.
Yucel, M., Wood, S. J. Fornito, A., Riffkin, J., Velakoulis, D., Pantelis, Ch., (2003). Anterior
cingulate dysfunction: Implications for psychiatric disorders? Journal of psychiatry &
neuroscience, 28, 5, s. 350-354.
Zagrodzka, J. (2002). Mechanizmy emocji i zaburzeń afektywnych w świetle badań
neurobiologicznych. W: A. Herzyk, A. Borkowska (red.). Neuropsychologia emocji.
PoglÄ…dy, badania, klinika. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-
Skłodowskiej.
20