MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Barbara Siepracka
Prowadzenie obserwacji i pomiarów do celów
klimatologicznych 311[23].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Edyta Mosiądz
mgr in\
. Joanna Sznajder-Stworzyjanek
Opracowanie redakcyjne:
dr in\
. Barbara Siepracka
Konsultacja:
mgr in\
. Andrzej Kacperczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[23].Z2.02
 Prowadzenie obserwacji i pomiarów do celów klimatologicznych zawartego w programie
nauczania dla zawodu technik meteorolog.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Procesy klimatotwórcze a warunki lokalizacji posterunków
meteorologicznych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Promieniowanie słoneczne i usłonecznienie 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzające 21
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 23
4.3. Pomiary i obserwacje czynników klimatycznych 24
4.3.1. Materiał nauczania 24
4.3.2. Pytania sprawdzające 28
4.3.3. Ćwiczenia 29
4.3.4. Sprawdzian postępów 30
4.4. Mechanizm cyrkulacji atmosfery 31
4.4.1. Materiał nauczania 31
4.4.2. Pytania sprawdzające 34
4.4.3. Ćwiczenia 34
4.4.4. Sprawdzian postępów 35
4.5. Rodzaje i elementy map klimatycznych i ich zastosowanie w rolnictwie 36
4.5.1. Materiał nauczania 36
4.5.2. Pytania sprawdzające 43
4.5.3. Ćwiczenia 44
4.5.4. Sprawdzian postępów 46
5. Sprawdzian osiągnięć 47
6. Literatura 52
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o procesach kształtujących klimat
na Ziemi, rodzajach map klimatycznych oraz nabyciu umiejętności ich analizowania.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć ju\
opanowane, aby
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń będzie mógł kształtować podczas pracy
z poradnikiem,
- przykładowe scenariusze zajęć,
- przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania
 uczenia oraz środkami dydaktycznymi,
- ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego,
- literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[23].Z2
Podstawy klimatologii
311[23].Z2.01
Analizowanie czynników
wpływających na
zró\
nicowanie klimatu
311[23].Z2.02
Prowadzenie obserwacji
i pomiarów do celów
klimatologicznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 posłu\
yć się podstawowymi pojęciami z zakresu klimatologii, meteorologii,
agroklimatologii,
 stosować wzory i jednostki podstawowe w układzie SI,
 przeliczać jednostki ró\
nych wielkości fizycznych,
 wykonywać pomiary podstawowych wielkości fizycznych, jak: ciśnienie, temperatura,
prędkość wiatru, wilgotność,
 wyra\
ać i obliczać parametry wielkości opisujących klimat,
 sporządzać zestawienia tabelaryczne i rysować diagramy,
 sporządzać wykresy liniowe, słupkowe, diagramy kołowe,
 posługiwać się dokumentacją techniczną,
 posługiwać się instrukcjami do wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych,
 organizować stanowisko pracy do wykonywania ćwiczeń laboratoryjnych,
 przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\
arowej i ochrony
środowiska,
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 oceniać własne mo\
liwości w działaniach indywidualnych i zespołowych,
 stosować zasady współpracy w grupie,
 uczestniczyć w dyskusji i prezentacji,
 stosować specjalistyczne programy komputerowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
 scharakteryzować procesy kształtujące klimat Ziemi,
 zaplanować cykliczne prowadzenie obserwacji zjawisk pogodowych oraz pomiarów
meteorologicznych do celów klimatologicznych,
 określić warunki lokalizacji stacji pomiarowych,
 dobrać przyrządy i instrumenty do pomiaru parametrów klimatu,
 wykonać pomiary prędkości i siły wiatru,
 wykonać pomiary usłonecznienia,
 wykonać pomiary i prowadzić obserwacje wielkości zachmurzenia,
 określić wpływ cyrkulacji powietrza na kształtowanie się klimatu,
 scharakteryzować cyrkulację pasatową, monsunową, zwrotnikową,
 określić obszary działania prądów strumieniowych,
 scharakteryzować elementy mapy klimatycznej,
 zastosować oznaczenia na mapach klimatycznych,
 posłu\
yć się mapami klimatycznymi,
 posłu\
yć się mapami klimatologicznymi topografii względnej i bezwzględnej,
 posłu\
yć się programami komputerowymi do opracowania wyników pomiarów,
 przygotować wyniki badań meteorologicznych z okresu wieloletniego na potrzeby
opracowań klimatologicznych,
 zgromadzić dane do celów klimatologicznych ze stacji tradycyjnych oraz posterunków
automatycznych,
 określić zmiany klimatu na podstawie ciągów danych oraz map klimatycznych,
 sporządzić mapę klimatyczną,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas
prowadzenia obserwacji oraz wykonywania pomiarów meteorologicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Procesy klimatotwórcze a warunki lokalizacji posterunków
meteorologicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Na kształtowanie klimatu Ziemi decydujący wpływ mają procesy zachodzące
w atmosferze. W mniejszej skali, swoje oddziaływania wykazują równie\
procesy zachodzące
w litosferze, hydrosferze, kriosferze oraz biosferze.
Podstawowymi procesami klimatotwórczymi są:
 obieg ciepła,
 obieg wody,
 krą\
enie powietrza.
Głównym z
ródłem energii cieplnej dla Ziemi jest krótkofalowe promieniowanie Słońca.
Promieniowanie to jest częściowo pochłaniane, rozpraszane, odbijane podczas przejścia przez
atmosferę. Pozostała jego część jest pochłaniana przez powierzchnię Ziemi i zamieniana na
energię cieplną [6]. Dopływ energii słonecznej jest zró\
nicowany i zale\
y od:
 czasu trwania oświetlenia (w okresie roku i doby),
 wysokości Słońca nad horyzontem.
Oba te parametry są uwarunkowane ruchem Ziemi wokół własnej osi oraz ruchem
obiegowym wokół Słońca.
Efektem obiegu ciepła na Ziemi jest zró\
nicowanie temperatur powietrza. Wymianie
cieplnej towarzyszą procesy:
 przewodnictwo cieplne,
 promieniowanie,
 konwekcja,
 turbulencja.
Procesem decydującym o intensywności procesów klimatotwórczych jest obieg wilgoci,
gdzie w zamkniętym cyklu funkcjonują procesy: parowania, konwekcji, kondensacji,
tworzenia się chmur, powstawania opadów oraz mechanizmy spływu i wsiąkania wody.
Geograficzny rozkład wilgotności powietrza jest związany z wielkością parowania
(wysokością temperatury) oraz z intensywnością adwekcji (przenoszenia) pary wodnej. Du\
e
znaczenie odgrywa orografia terenu i jego wysokość nad poziomem morza. Obrazem
rozkładu wilgotności powietrza mo\
e być geograficzny rozkład średnich, rocznych wysokości
opadów. Obiegi ciepła i wilgoci łączy ogólna cyrkulacja atmosfery [2].
Ogólna cyrkulacja atmosfery obejmuje trójwymiarowe aspekty przepływu energii od
podło\
a do górnych granic troposfery oraz od równika ku biegunom. Klimatotwórcza rola
cyrkulacji jest bezpośrednio związana z rozkładem ciśnienia atmosferycznego. Na podstawie
analiz map rozkładu ciśnienia i kierunków ruchów mas powietrza, stwierdzono, \
e występują
du\
e zbie\
ności tych rozkładów dla pory letniej i zimowej. Analizując ogólną cyrkulację
atmosfery pod względem rozkładu ciśnień wyró\
nia się:
 równikową bruzdę wysokiego ciśnienia,
 strefy pasatów sięgające od równika do szerokości 30� na obu półkulach. Są to stabilne
wiatry całoroczne, północno  wschodnie na półkuli północnej i południowo  wschodnie
na półkuli południowej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
 podzwrotnikowe strefy wysokiego ciśnienia, występujące w szerokościach od 30��40� na
obu półkulach,
 strefy wiatrów zachodnich pomiędzy 40��60� na obu półkulach,
 strefy niskiego ciśnienia szerokości umiarkowanych, występujące wzdłu\
równole\
ników
60��65� na obu półkulach,
 strefy wy\
ów polarnych (wy\
e okołobiegunowe).
Fronty atmosferyczne
Na granicach stykających się mas powietrza tworzą się fronty atmosferyczne
rozdzielające masy powietrza ró\
niące się temperaturą i wilgotnością (strefy przejściowe).
Fronty atmosferyczne ze względu na sposób przemieszczania się klasyfikuje się na:
 front ciepły tworzy się gdy przesuwająca się masa powietrza ciepłego (l\
ejszego) napotka
na swej drodze masę chłodniejszą (cię\
szą), wtedy l\
ejsza i cieplejsza masa unosi się nad
cię\
szą (rys. 1),
Rys. 1. Front atmosferyczny ciepły [44, s. 111]
 front chłodny (zimny) powstaje gdy przesuwająca się masa powietrza chłodnego
(cię\
szego) wypiera ku górze masę powietrza ciepłego (l\
ejszego) (rys. 2),
Rys. 2. Front atmosferyczny chłodny [44, s. 111]
 gdy front chłodny (zazwyczaj przemieszczający się szybciej) dogoni front ciepły,
utworzony zostaje front zokludowany (rys. 3). Cieplejsze powietrze zostaje wyparte ku
górze i nie styka się z powierzchnią gruntu. Przy powierzchni ziemi stykają się masy
powietrza o podobnych właściwościach [44].
Rys. 3. Przekrój przez front zokludowany [44, s. 111]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Oprócz wymienionych wy\
ej stref ciśnienia i kierunków wiatru, na powierzchni Ziemi
istnieją równie\
komórki powietrza transportujące masy powietrza w pionie. Powietrze
unoszące się w ni\
ach okołorównikowych przenoszone jest w szerokości podzwrotnikowe,
gdzie osiada w występujących tam wy\
ach. Powietrze unoszące się w ni\
ach szerokości
umiarkowanych przenoszone jest ku biegunom i osiada w występujących tam wy\
ach.
Klimatotwórcza rola ogólnej cyrkulacji atmosfery tkwi w mechanizmie południowego
transportu ciepła i wilgoci od równika, gdzie jest ich nadmiar, ku biegunom, gdzie obserwuje
się widoczny ich niedosyt. Od podanego wy\
ej modelu ogólnej cyrkulacji atmosfery
występują odchylenia. Najbardziej wyraz
ne są cyrkulacje monsunowe, występujące na
kontakcie oceanu i kontynentu. Są one związane z ró\
nym tempem i intensywnością
ogrzewania się i ochładzania powierzchni kontynentu i oceanu. W okresie zimy nad
kontynentami tworzą się stacjonarne wy\
e przenoszące suche i wychłodzone powietrze nad
ocean (pora sucha). W okresie lata nad relatywnie chłodną powierzchnią oceanu równie\

powstają wy\
e transportujące wilgotne masy powietrza nad kontynent. Przynoszą one
intensywne opady umo\
liwiające rozwój rolnictwa i uprawy. Cyrkulacja monsunowa
największą rolę odgrywa w Azji południowo-wschodniej. W skali lokalnej dobowe zmiany
kierunku wiatru noszą nazwę bryzy, która występuje nad morzem, jeziorami i większymi
rzekami [10].
Badania meteorologiczne i klimatologiczne prowadzone są przez Światową Organizację
Meteorologiczną (World Meteorological Organisation WMO), zaś w Polsce wiodącą rolę
odgrywają słu\
by Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW) oraz wy\
sze
uczelnie, instytuty naukowe (PAN, WAT, IMUZ i in.). Dla łatwiejszej interpretacji
i określenia prognozy pogody WMO wprowadziła standardowe metody i przyrządy
pomiarowe oraz określiła czas, w którym te pomiary są wykonywane, czyli czas uniwersalny,
jednoczesny na całym świecie.
Podstawowym zadaniem Działu Słu\
by Obserwacyjno-Pomiarowej jest merytoryczne,
administracyjne oraz finansowe zarządzanie siecią stacji i posterunków hydrologicznych oraz
meteorologicznych. Sieć ta dostarcza podstawowych danych hydrologicznych
i meteorologicznych wykorzystywanych w statutowej działalności Instytutu i udostępnianych
innym instytucjom [48].
Nowoczesna meteorologia posługuje się danymi, które pochodzą z globalnych systemów
pomiarowych, państw członków Światowej Organizacji Meteorologicznej.
Synoptycy wykorzystują dane z:
 naziemnych sieci meteorologicznych (stacje synoptyczne, stacje klimatologiczne,
posterunki meteorologiczne i opadowe),
 sieci radarów meteorologicznych,
 sieci wykrywania i lokalizacji wyładowań atmosferycznych,
 stacji odbioru danych z satelitów meteorologicznych,
 stacji wykonujących pionowe sonda\
e atmosfery (aerologiczne).
Korzystają one równie\
z danych pochodzących ze stacji meteorologicznych
zainstalowanych na statkach i w samolotach. Do przetworzenia bardzo du\
ej ilości danych
niezbędne są systemy przetwarzania i modelowania matematycznego. Dlatego te\
komputery
meteorologiczne, obok wojskowych, dysponują największą na świecie mocą obliczeniową
[3].
W pierwszym etapie obliczane są modele globalne (dla całego globu)  w światowych
centrach prognostycznych, a następnie modele regionalne (np.: dla Europy). Wyniki tych
modeli trafiają do modeli lokalnych, takich jak liczony w Polsce model COSMO-LM
i stanowią jeden z elementów, jaki synoptyk wykorzystuje do sporządzenia
średnioterminowej (do 14 dni) i krótkoterminowej (24�48 godz.) prognozy pogody oraz
ostrze\
eń przed groz
nymi zjawiskami meteorologicznymi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Zarządzanie pogodą, to stałe śledzenie prognoz i ostrze\
eń, a tak\
e podejmowanie
działań zgodnych z przewidywanymi jej zmianami. Niezbędne jest równie\
podejmowanie
działań pozwalających na przygotowanie ludzi, przemysłu i gospodarki na wypadek
wystąpienia groz
nych zjawisk naturalnych [17, 45].
W Polsce sieć obserwacyjno  pomiarowa zlokalizowana jest głównie w dorzeczu Górnej
Wisły. Obejmuje cztery województwa, 11 dorzeczy i 9 zbiorników wodnych. Jest to obszar
o powierzchni 45 597 km2. Najni\
szym punktem pomiarowym poło\
onym na wysokości
140 m n.p.m. jest Zawichost, najwy\
szym  1991 m n.p.m. Kasprowy Wierch.
DSOP (Dział Słu\
by Obserwacyjno - Pomiarowej) odpowiada za jakość i wiarygodność
pozyskiwanych z obserwacji i pomiarów danych hydrologicznych i meteorologicznych oraz
ich terminowe przekazywanie w trybie operacyjnym i historycznym. Prowadzi serwis
aparatury pomiarowej i urządzeń pomocniczych. Zobowiązany jest do prowadzenia
modernizacji wyposa\
enia posterunków i stacji poprzez wprowadzanie nowoczesnych metod
pozyskiwania i opracowywania danych hydro i meteorologicznych [13].
Rodzaje stacji i posterunków
Stacje wykonujące pomiary meteorologiczne, nale\
ące do sieci kierowanej przez IMGW,
dzielą się na:
1. Stacje meteorologiczne prowadzą cogodzinne pomiary i obserwacje elementów
meteorologicznych dla słu\
b prognozy pogody oraz zabezpieczenia transportu lotniczego.
Wyposa\
one są w precyzyjną i nowoczesną aparaturę i obsługiwane przez etatowy
personel o wysokich kwalifikacjach zawodowych.
2. Posterunki obserwacyjno-pomiarowe prowadzą pomiary i obserwacje w trzech
podstawowych okresach czasu z przyrządów rejestrujących. Uzyskane materiały są
podstawowym z
ródłem opracowań pozwalających na określenie elementów
meteorologicznych.
3. Posterunki opadowe prowadzą jedynie obserwacje opadów atmosferycznych, których
pomiar wykonuje się raz na dobę o godz. 7 rano.
3. Posterunki agrometeorologiczne wykonują przede wszystkim obserwacje dla celów
gospodarki rolnej i wodnej. Na posterunkach agrometeorologicznych są wykonywane
obserwacje fenologiczne, stanu wilgotności gleby, stanu roślin uprawnych, terminów
prac polowych i inne.
Oprócz wymienionych istnieją stacje specjalne, do których nale\
ą obserwatoria
meteorologiczne (np. Śnie\
ka, Kasprowy Wierch), obserwatoria i stacje agrometeorologiczne,
posterunki hydrologiczne, ewaporometryczne i inne [2, 21].
Stacja meteorologiczna
Stacja meteorologiczna to zestaw kilkunastu czujników monitorujących stan warunków
klimatycznych na zewnątrz obiektu i w jego wnętrzu.
Na zewnątrz mierzone są:
 kierunek wiatru,
 prędkość wiatru,
 temperatura powietrza,
 wystąpienie opadu,
 natę\
enie promieniowania słonecznego,
 wilgotność powietrza.
Czujnik temperatury zewnętrznej jest osłonięty przed bezpośrednim promieniowaniem
słonecznym. Czujniki kierunku wiatru i opadów są rozmieszczone w ten sposób, aby nie
cieniowały czujnika mierzącego promieniowanie słoneczne. Stacja meteorologiczna (rys. 4)
powinna być umieszczona nad pomieszczeniem i skierowana czujnikiem światła na południe.
W pobli\
u stacji nie powinny znajdować się wysokie obiekty, które cieniując mogłyby
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
fałszować odczyty z czujnika światła, a tak\
e prędkości i kierunki wiatru, co w konsekwencji
prowadziłoby do niepoprawnej pracy komputera klimatycznego [17, 71].
Rys. 4. Przykładowe stacje meteorologiczne [71]
Urządzenia nale\
y umieścić w miejscu reprezentatywnym dla klimatu całej okolicy.
Obserwacje meteorologiczne muszą być między sobą porównywalne, a więc na obszarze
Polski ustalono jednakowe terminy, w jakich będą wykonywane pomiary. Na stacjach
meteorologicznych pomiary są wykonywane w godzinach: 00, 03, 06, 09, 12, 15, 18 i 21 przy
czym cztery z nich są głównymi terminami synoptycznymi: 00, 06, 12 i 18 GMT. Na
posterunkach meteorologicznych obserwacje wykonuje się w trzech terminach: 07, 13 i 19
(w lecie) oraz 8, 12, 18 (w zimie) [21, 46].
Rozmieszczenie stacji meteorologicznych sieci państwowej IMGW w Polsce przedstawia
rysunek 5.
Rys. 5. Rozmieszczenie stacji meteorologicznych sieci państwowej IMGW w Polsce [74]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Ze względu na cel obserwacji stacje meteorologiczne dzieli się na: synoptyczne,
aerologiczne, klimatyczne, agrometeorologiczne, lotnicze, aktynometryczne [8, 11].
W skali światowej rozró\
nia się: stacje naziemne, zainstalowane na powierzchni Ziemi,
statki pogody, zakotwiczone na stałe lub na określony czas w wybranym punkcie oceanu,
przekazujące drogą radiotelegraficzną wyniki obserwacji oraz stacje automatyczne, pracujące
bez obsługi na terenach trudno dostępnych, gromadzące lub przekazujące dane drogą radiową.
Pomiarami meteorologicznymi objęty jest zespół parametrów fizycznych powietrza,
wody atmosferycznej oraz gleby, do których nale\
ą:
 temperatura powietrza (na ró\
nych wysokościach nad poziomem gruntu) i gleby (na
ró\
nych głębokościach), a tak\
e wody (w zbiornikach wodnych),
 ciśnienie powietrza (przy powierzchni Ziemi, ale tak\
e jego pionowy rozkład),
 wilgotność powietrza (jej pionowy rozkład wraz z powierzchniową warstwą gruntu),
 kierunek i prędkość wiatru (na ró\
nych wysokościach),
 składowe bilansu promieniowania i bilansu cieplnego,
 widzialność, przez
roczystość i zanieczyszczenie powietrza,
 parametry charakteryzujące wymianę wody między atmosferą, a powierzchnią Ziemi
takie jak: opady atmosferyczne (we wszystkich stanach skupienia wody), osady oraz
parowanie z powierzchni gruntu i wód.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz procesy klimatotwórcze?
2. Czy potrafisz wymienić fronty atmosferyczne i ich wpływ na kształtowanie się klimatu?
3. Jakie zadania spełnia Dział Słu\
by Obserwacyjno-Pomiarowej?
4. Jak klasyfikuje się stacje meteorologiczne?
5. Jakie warunki musi spełniać lokalizacja stacji meteorologicznej?
6. Jakie znasz rodzaje posterunków meteorologicznych?
7. Jaką funkcję pełnią posterunki meteorologiczne?
8. Jak działa sieć obserwacyjno-pomiarowa?
9. Jakie znasz standardowe pomiary meteorologiczne?
10. Jaki jest harmonogram obserwacji i pomiarów meteorologicznych?
11. Jakiej aparatury pomiarowej u\
ywa się do pomiarów meteorologicznych?
12. Jaki jest zakres obserwacji meteorologicznych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz cechy klimatu na wskazanym przez nauczyciela obszarze. Na podstawie
diagramów klimatycznych przedstawionych w zadaniu przyporządkuj odpowiednio stacji A
lub B wymienione poni\
ej cechy i uzupełnij poni\
szy tekst.
1. Określ nazwy typów klimatu, w których poło\
one są odpowiednio stacje A i B.
Stacja klimatyczna A: ...............................................
Stacja klimatyczna B: ...............................................
2. Przyporządkuj stacjom A i B odpowiednią wartość amplitudy rocznej temperatury
powietrza: 12�C, 3�C, 20�C, 37�C, 43�C.
Amplituda roczna temperatury powietrza stacji A: .....................
Amplituda roczna temperatury powietrza stacji B: .....................
3. Klimat stacji cechuje przewaga opadów konwekcyjnych, wynikających z silnego
nagrzania podło\
a w okresie letnim.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Stacja & & .
4. Stacja o wy\
szej średniej rocznej temperaturze powietrza.
Stacja & & .
5. Klimat o cechach charakterystycznych dla tej stacji występuje na Wyspach Brytyjskich.
Stacja & & .
Rysunek do ćwiczenia 1 [58, s. 5]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić pojęcia: suma rocznych opadów, roczna amplituda temperatury powietrza,
ciśnienie atmosferyczne, średnia temperatura roczna,
2) określić oznaczenia występujące na mapie klimatycznej,
2) określić na mapie klimatycznej świata rejon, na którym znajdują się wymienione
w ćwiczeniu tereny,
3) przeanalizować zmiany klimatyczne na przedstawionych diagramach,
4) rozwiązać problemy występujące w ćwiczeniu, uzupełniając wykropkowany tekst,
5) zaprezentować wyniki pracy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- mapa klimatyczna świata,
- diagramy klimatyczne,
- literatura zgodna z ćwiczeniem [20, 44].
Ćwiczenie 2
Określ poło\
enie geograficzne na mapie Europy określonych stacji klimatycznych:
Valentia, Warszawa, Kursk, Orenburg. Połącz te miasta linią koloru czerwonego. Ustal,
według jakiego kryterium wybrano te stacje klimatyczne? Umieść w tabeli dane klimatyczne
miejscowości umieszczonych na mapie, temperaturę i opady rejestrowane w tych stacjach.
Wykonaj wykres przedstawiający przebieg temperatur i opadów wzdłu\
52� szer. geogr. N
Tabela do ćwiczenia 2 [67]
Wyszczególnienie Temp. II  �C Temp. VII  Opad I  cm Opad VII 
�C cm
Valentia  morze
Warszawa
Kursk
Orenburg  ląd
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Mapa do ćwiczenia 2 [67]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić pło\
enie geograficzne wybranych stacji meteorologicznych, korzystając
z przygotowanych przez nauczyciela materiałów,
2) zaznaczyć poło\
enie stacji meteorologicznych na konturowej świata, ustalić kryterium
wyboru,
3) scharakteryzować rozkład i kierunki zmian temperatury w okresie zimy i lata,
4) wyszukać dane klimatyczne miejscowości umieszczonych na mapie oraz temperaturę
i opady rejestrowane w tych stacjach,
5) skorzystać z programu Excel i wykonać wykres liniowo-kolumnowy (z dwoma osiami
 y ) przebiegu temperatury: zima  linia niebieska, lato  linia czerwona i opadów: zima
 słupek niebieski, lato  słupek czerwony,
6) dokonać analizy wykresu,
7) zapisać wnioski w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [20, 44],
- komputer z programem Excel,
- mapa konturowa świata,
- wybrane dane klimatyczne miejscowości umieszczonych na mapie,
- tabela do wykresu  przebieg temperatur i opadów wzdłu\
52� szer. geogr. N.
Ćwiczenie 3
Narysuj wykresy na podstawie danych z wybranych stacji klimatycznych.
Dane klimatyczne wybranej stacji do ćwiczenia 1.
Czeluskin (77�43' N, 104�18' E)
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Temp.
-31,3 -29,7 -28,5 -22,6 -11,2 -2,8 0,8 0,6 -2,9 -10,3 -22,6 -27,4
(�C)
Opad
21 15 8 10 15 15 25 26 12 10 18 12
(mm)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Warszawa (52�13 N, 21�02 E)
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Temp.
-2,9 -2,0 1,8 7,6 13,8 16,8 18,6 17,2 13,3 7,8 2,3 -1,3
(�C)
Opad
35 26 32 40 48 60 84 72 44 37 38 38
(mm)
Szanghaj (31�12' N, 121�26' E)
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Temp.
3,2 4,1 8,0 13,5 18,8 23,1 27,1 27,0 22,8 17,4 11,3 5,8
(�C)
Opad
50 59 83 93 93 176 145 142 127 71 52 37
(mm)
Ajn Salah (27�12' N, 2�2' E)
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Temp.
13,3 16,1 20,0 25,0 28,9 35,0 36,7 35,8 32,8 26,7 19,1 14,4
(�C)
Opad
0,6 0,9 0,2 2 1 0,1 0 0,2 0,5 2 0,3 2
(mm)
Kisangani (0�26 N, 25�14 E)
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Temp. (�C) 25,7 25,4 26,1 26,2 25,8 25,2 24,5 24,7 25,1 25,2 25,2 25,1
Opad (mm) 53 84 178 157 137 114 132 165 183 218 198 84
Mapa do ćwiczenia 1 [69]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wskazać na mapie poło\
enie przydzielonej stacji zgodnie z danymi w tabeli,
2) wykonać analizę danych z tabeli,
3) narysować na papierze milimetrowym wykres klimatyczny określonej stacji,
4) zaznaczyć stację na mapie świata,
5) wykonać analizę wykresu,
6) zwrócić uwagę na:
- najcieplejszy miesiąc i jego średnią temperaturę,
- najzimniejszy miesiąc i jego średnią temperaturę,
- ró\
nice temperatur w roku (roczna amplituda temperatur),
- długość trwania lata klimatycznego,
- wielkość opadów w ciągu roku i ich zmiany w poszczególnych miesiącach,
7) zaznaczyć zasięg stref klimatycznych, równie\
na półkuli południowej (pamiętając, \
e
strefy układają się symetrycznie względem równika), na podstawie zebranych danych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
8) wyjaśnić związek między rozmieszczeniem stref klimatycznych na Ziemi a jej
oświetleniem w ciągu roku,
9) zapisać wnioski w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 mapy klimatyczne świata,
 dane klimatyczne określonych stacji,
 literatura zgodna z ćwiczeniem [21, 46],
 kserokopie materiałów,
 papier milimetrowy A4, flamastry.
Ćwiczenie 4
Określ ró\
nice między klimatem a pogodą poprzez analizę tekstów.
1. Dnia 6 grudnia w Warszawie świeciło Słońce, a temperatura powietrza wynosiła 9�C,
wiał suchy, porywisty wiatr. Zazwyczaj o tej porze roku średnia temperatura tego
miesiąca wynosi 3�4�C i występują opady deszczu ze śniegiem. Dziś niebo jest
bezchmurne i brak nawet m\
awki. Takie anomalie pogodowe ostatnio często się zdarzają.
Klimat tej części Polski o tej porze roku podlega wpływom kontynentalnym, zima jest
dłu\
sza i chłodniejsza - szczególnie na wschodzie.
2. Zwiedzałem ten piękny region Hiszpanii latem i muszę przyznać, \
e było to najcieplejsze
lato w moim \
yciu. Termometr wskazywał 30�C w cieniu, chwilami upał był dla mnie,
bądz
co bądz
mieszkańca północy, nie do wytrzymania. Prze\
yłem te\
dzień, kiedy na
termometrze było 49,9�C. Moi hiszpańscy przyjaciele twierdzili, \
e nie powinienem
narzekać. Wprawdzie w Andaluzji, a zwłaszcza w Sewilli  najcieplejszym mieście
Hiszpanii  bywa bardzo gorąco, ale dzięki poło\
eniu nad morzem i naturalnym
zbiornikom wilgoci, jakimi są rzeki, upały łatwiej znieść ni\
na wysuszonej Mesecie
Kastylijskiej. Wszystko to prawda, ale dałbym du\
o, byleby było troszkę chłodniej albo
przynajmniej spadł deszcz i orzez
wił powietrze. Tymczasem na Nizinie Andaluzyjskiej,
która stanowi przewa\
ającą część obszaru regionu, natura skąpi opadów. W niektórych
miejscach zdarza się 260 dni bez deszczu, a na przylądku Gata, w najbardziej na wschód
poło\
onej prowincji Andaluzji Almerii, roczny opad nie przekracza 130 mm [39].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć pojęcia pogody i klimatu,
2) przeanalizować otrzymany tekst,
3) określić ró\
nice między tymi pojęciami i podkreślić je w wybranym tekście:
 na czerwono  cechy pogody,
 na zielono  cechy klimatu.
3) zapisać ró\
nice między pojęciami w tabeli,
4) wyszukać w literaturze podobne teksty i przeprowadzić ich analizę,
5) zapisać wnioski do zeszytu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
POGODA KLIMAT
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- mapa klimatyczna Europy,
- literatura zgodna z ćwiczeniem [11, 39],
- tekst do analizy,
- flamastry, zeszyt.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić procesy klimatotwórcze?
1
1

2) wymienić fronty atmosferyczne oraz ich podział?
1
1

3) wyjaśnić proces biegu ciepła w atmosferze?
1
1

4) wyjaśnić obieg wilgoci w atmosferze?
1
1

5) wyjaśnić zadania Działu Słu\
by Obserwacyjno-Pomiarowej?
1
1

6) scharakteryzować warunki lokalizacji stacji meteorologicznej?
1
1

7) sklasyfikować stacje meteorologiczne i ich lokalizację?
1
1

8) określić rodzaje posterunków meteorologicznych i scharakteryzować
ich funkcje? 1
1

9) wyjaśnić przykład sieci obserwacyjno-pomiarowej
i scharakteryzować lokalizację poszczególnych punktów pomiaru? 1
1

10) określić standardowe pomiary meteorologiczne?
1
1

11) określić harmonogram obserwacji i pomiarów meteorologicznych?
1
1

12) przedstawić zakres obserwacji meteorologicznych?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2. Promieniowanie słoneczne i usłonecznienie
4.2.1. Materiał nauczania
Usłonecznienie to czas dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do
powierzchni Ziemi. Zale\
ne jest ono od długości dnia i wielkości zachmurzenia ogólnego
nieba [5, 60].
Insolacja (nasłonecznienie)  oddziaływanie promieniowania słonecznego zarówno na
Ziemię jako całość, jak równie\
na poszczególne elementy powłoki ziemskiej: atmosferę,
litosferę, hydrosferę, jak równie\
na pojedyncze elementy środowiska, np. blok skalny.
Usłonecznienie mierzy się jako sumę dobową operacji Słońca, sumę miesięczną lub sumę
roczną. Usłonecznienie dobowe zale\
y od następujących czynników:
 długości dnia, która określa usłonecznienie maksymalnie mo\
liwe (Um), czyli czas od
momentu wschodu Słońca do momentu jego zachodu,
 zachmurzenia, które ogranicza mo\
liwość dotarcia promieni słonecznych do
powierzchni,
 zespołu czynników topograficznych, który mo\
e powodować zacienienie terenu przez
znajdujące się w otoczeniu miejsca pomiarów wyniosłości terenowych lub własne cechy
powierzchni jak nachylenie i ekspozycja zboczy.
Usłonecznienie rzeczywiste (Ur) jest wyra\
one w godzinach i ich częściach dziesiątych
oraz stanowi wynik pomiarów heliograficznych. Usłonecznienie względne (Uw) określa,
w jakim procencie maksymalnie mo\
liwego czasu usłonecznienia (Um) odnotowano na danej
stacji występowanie usłonecznienia rzeczywistego. Mo\
na obliczyć ze wzoru:
Uw = (Ur/Um) (usłonecznienie wyra\
one w ułamku)
lub
Uw = (Ur/Um) � 100% [w procentach] [61]
Usłonecznienie względne w sposób najbardziej poglądowy charakteryzuje działanie
czynnika meteorologicznego w kształtowaniu usłonecznienia; niweluje ono wpływ zmiennej
długości dnia, jednak w małym stopniu informuje o rzeczywistej (bezwzględnej) zmienności
długości czasu operacji Słońca.
Usłonecznienie miesięczne stanowi sumę usłonecznienia dobowego zmierzonego
w danym miesiącu, usłonecznienie roczne - odpowiednio sumę roczną.
W skali roku (usłonecznienie roczne) ka\
dy punkt na powierzchni Ziemi teoretycznie
powinien posiadać taką samą wartość usłonecznienia. Poniewa\
mo\
na przyjąć, \
e średnia
refrakcja atmosferyczna jest jednakowa w skali globu, strata (zmniejszenie się)
usłonecznienia  zimą (krótszy dzień) jest dokładnie rekompensowana wzrostem
usłonecznienia w okresie  lata (dłu\
szy dzień) [40, 46].
Heliograf to przyrząd do pomiaru usłonecznienia. Jednym z najpopularniejszych typów
heliografów jest heliograf Campbell-Stockesa (rys. 6). Jest to szklana kula o średnicy
ok. 10 cm, spełniająca rolę soczewki skupiającej promienie słoneczne. Na metalowym
półpierścieniu umieszczonym w odległości ogniskowej znajduje się tekturowy pasek, na
którym w miarę przemieszczania się Słońca jest wypalany przez promienia słoneczne ślad.
Sumowanie długości śladów wypalonych na pasku informują o łącznej długości czasu,
kiedy promienie słoneczne bezpośrednio docierały do powierzchni Ziemi, a więc o liczbie
godzin usłonecznienia rzeczywistego [61].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Ustawia się go poziomo w miejscu nieosłoniętym, orientując go na kierunek północ-
-południe oraz na szerokość geograficzną miejsca pomiaru. Pasek na przyrządzie zmienia się
raz na dobę, wcześnie rano lub póz
nym wieczorem (po zachodzie lub przed zachodem
Słońca).
Heliografy Campbell-Stockesa rozpoczynają notować usłonecznienie dopiero od
momentu, w którym natę\
enie promieniowania słonecznego jest równe i przekracza
0.3 cal/cm-2/min (209W/m-2). Nie odnotowują usłoneczniena tu\
po wschodzie i przed
zachodem Słońca, gdy wysokość Słońca jest mniejsza od 3�. W wysokich szerokościach
powoduje to zdecydowane zafałszowanie wyników pomiarów zimą, gdy\
okres, w którym
wysokość Słońca jest ni\
sza od 3� mo\
e być długi. Jednocześnie heliografy tego typu notują
usłonecznienie równie\
wtedy, gdy przy większych wysokościach Słońca niebo jest
przesłonięte chmurami wysokimi lub cienką warstwą chmur średnic). Dokładność pomiarów
heliografu C-S mieści się w granicach około 0,1 godz. (6 min.).
Rys. 6. Heliograf Campbell  Stockesa [61]
Inne typy heliografów notują czas promieniowania słonecznego na papierze
światłoczułym lub stosuje się w nich elementy fotoelektryczne jako czujniki pomiarowe zaś
wynik pomiaru zapisuje rejestrator elektryczny [61].
Temperatura powietrza
Temperatura powietrza jest jednym z wa\
niejszych elementów pogody. Jest ona
wielkością fizyczną określającą stopień nagrzania ciała. Temperaturę określa się w stopniach
skali termometrycznej:
Skala Celsjusza  0� temperatura powodująca chemicznie topnienie czystego lodu,
a temperaturę wrzenia wody chemicznie czystej przy ciśnieniu 760 mm Hg jako 100�.
Jednostka podstawowa setna część odległości między punktami 0� i 100�.
Skala Fahrenheita  temperaturze topnienia lodu odpowiada punkt 32�F, a temperaturze
wrzenia wody punkt 212� F. Odległość między tymi punktami podzielono na 180 części.
Przelicznik na �C
5
o o
t C = �" (t F - 32 )
�" -
�" -
�" -
9
,
9
o o
t F = �" t C + 32
�"
�"
�"
5
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Skala Kelwina (bezwzględna skala temperatury)  0�K to temperatura, w której ustaje
ruch cieplny cząsteczek ( 273,16�C). Kelwin jest 1/273 częścią temperatury punktu
potrójnego wody (odpowiada temp. 0,01�C). Jeden stopień tej skali jest równy jednemu
stopniowi skali Celsjusza. W praktyce przyjmuje się, \
e 0 K =  273,16�C a 0�C=273,16 K.
Przelicznik
o
TK = t C + 273
o
t C = TK - 273
-
-
-
Rodzaje termometrów
1. Cieczowe  nale\
ą do najczęściej u\
ywanych na stacjach meteorologicznych. W Polsce
w termometrach cieczowych stosowana jest głównie rtęć ze względu na to, \
e nie jest
przezroczysta, nie zwil\
a szkła i krzepnie w temperaturze  38,9oC, a wrze
w temperaturze 357oC. Przy ni\
szych temperaturach stosowany jest alkohol etylowy [68,
77].
2. Oporowe  wykorzystano w nich związek oporu elektrycznego przewodników
i półprzewodników ze zmianami temperatury oraz zdolność powstania siły
termoelektrycznej w obwodzie zło\
onym z tych materiałów, których spojenia mają ró\
ną
temperaturę. Zasada działania tego przyrządu polega na wykorzystaniu zmian oporu
drutu platynowego przy zmianie temperatury powietrza. Bateria jest z
ródłem prądu,
a miernik oporu jest wykalibrowany tak, aby wskazywał temperaturę. Termometry te
stosowane są coraz częściej ze względu na du\
a dokładność pomiaru i mo\
liwość
ciągłego zapisu temperatury.
3. Termoelektryczne  składają się z dwóch metali (bimetal) o wyraz
nie ró\
niących się
współczynnikach rozszerzalności cieplnej. Przykładem przyrządu, w którym stosowany
jest bimetal jest termograf. Przyrząd ten słu\
y do ciągłej rejestracji temperatury
powietrza. Odkształcenie bimetalu, w wyniku zmian temperatury powietrza, przenoszone
jest przez system dz
wigni na ramię z zamontowanym na końcu piórkiem wypełnionym
tuszem. Wielkość temperatury powietrza rejestrowana jest na specjalnym pasku papieru
(termogramie), który zakłada się na bęben poruszany mechanizmem zegarowym.
Stosowane są termografy tygodniowe i dobowe [72].
4. Termometr stacyjny  słu\
y do pomiaru aktualnej temperatury powietrza, ustawiony
pionowo w klatce meteorologicznej jest jednocześnie elementem składowym
psychrometru Augusta. Zakres mierzonych temperatur wynosi od  38� C do +50� C,
a najmniejsze działki na skali termometru wynoszą 0,2� C.
5. Termometry ekstremalne to:
 maksymalny  połączenie kapilary ze zbiorniczkiem jest wyraz
nie zwę\
one,
z powodu umieszczenia w kapilarze cienkiego pręcika szklanego. Podczas wzrostu
temperatury ciecz termometryczna rozszerza się, wytwarzając dostatecznie wysokie
ciśnienie umo\
liwiające przemieszczenie się cieczy do kapilary. Podczas obni\
ania
się temperatury następuje przerwanie słupka cieczy w miejscu przewę\
enia,
w kapilarze pozostaje tyle cieczy termometrycznej, ile jej wydostało się ze
zbiorniczka w czasie wystąpienia najwy\
szej temperatury,
 minimalny  cieczą termometru jest alkohol, który wolno reaguje na zmiany
temperatury, stąd zbiorniczek tego termometru ma widełkowaty i wydłu\
ony kształt,
zapewniający większą powierzchnię. W zbiorniczku jest zanurzony oznakowany
kontrastową barwą pręcik. Termometr na stanowisku pomiarowym jest umieszczony
w pozycji poziomej. Wzrost temperatury i związane z nim przemieszczanie się
cieczy w górę skali nie wywiera wpływu na poło\
enie pręcika. Spadek temperatury
natomiast powoduje, \
e pręcik przesuwa się wraz z meniskiem cieczy w dół kapilary.
Pręcik zatrzymuje się w miejscu wskazanym przez najni\
szą temperaturę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
6. Termograf to przyrząd, którego częścią reagującą na zmiany temperatury jest tu płytka
bimetaliczna. Zapis odbywa się na pasku papierowym zwanym termogramem.
Dobową sumę promieniowania całkowitego (suma promieniowania bezpośredniego
i rozproszonego) obliczamy na podstawie zmodyfikowanego wzoru Blacka:
T = I~ (0,18 + 0,73 s/so) [cal cm-2]
gdzie:
T  suma promieniowania całkowitego [cal/cm2],
s i so  powierzchnia [cm2],
I~ promieniowanie w poszczególnych miesiącach dla ró\
nych szerokości
geograficznych [cal/cm2].
Odstępstwo od obowiązujących jednostek układu SI jest w tym wypadku koniecznością.
Wszystkie wzory empiryczne do obliczania parowania (w tym obowiązujące w projektowaniu
melioracyjnym), w których uwzględnia się promieniowanie całkowite, mają sens liczbowy
tylko wówczas, gdy promieniowanie wyra\
one jest w cal lub kcal. Sumę dekadową uzyskamy
mno\
ąc otrzymaną wartość przez 10 lub 11 (w ostatniej dekadzie lutego 8 lub 9), natomiast
sumę miesięczną obliczamy mno\
ąc otrzymane T przez liczbę dni w miesiącu [75].
Kąt padania promieni słonecznych w ró\
nych szerokościach geograficznych
Kąt padania promieni słonecznych zale\
y od dnia, w którym chcemy go zmierzyć oraz od
półkuli, na której się znajdujemy [64]. Ogólny wzór na dni równonocy.
 21 marca i 23 września, gdy Słońce jest w zenicie nad równikiem obliczamy ze wzoru
ą=90�-Ć
Półkula północna:
 22 czerwca, gdy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Raka  ą = 90�-Ć+23�27'
 22 grudnia, kiedy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Kozioro\
ca ą = 90�-Ć-23�27'
Półkula południowa:
 22 czerwca, gdy słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Raka  ą = 90�-Ć-23�27'
 22 grudnia, gdy Słońce jest w zenicie nad Zwrotnikiem Kozioro\
ca ą=90�-Ć+23�27'
gdzie:
Ć  oznacza szerokość geograficzną,
ą  oznacza kąt padania promieni słonecznych na dany punkt Ć,
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zdefiniujesz usłonecznienie?
2. Jakie znasz rodzaje usłonecznienia?
3. Od czego zale\
y usłonecznienie dobowe?
4. W jaki sposób obliczamy dobową sumę promieniowania całkowitego?
5. Jak zdefiniować pojęcia: usłonecznienie rzeczywiste, względne i mo\
liwe?
6. Jaka jest budowa i zasada działania heliografu Campbela-Stokesa?
7. Jakie znasz rodzaje termometrów? Omów ich zastosowanie.
8. Jaka jest zasada działania termometru cieczowego?
9. Jakie znasz skale termometryczne?
10. Jak obliczyć kąt padania promieni słonecznych w ró\
nych szerokościach geograficznych?
11. Jaka jest ró\
nica między usłonecznieniem, a nasłonecznieniem?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie l
Oblicz parametry dotyczące promieniowania słonecznego:
1) kąty padania promieni słonecznych o godz. 12 czasu miejscowego w dniach 21.03, 23.09
i 22.12 dla: a) Gdyni (i) = 54,50, b) Krakowa (i) = 50,00. Określ kierunek
geograficzny[18],
2) kąt nachylenia zbocza, na które padają promienie słoneczne pod kątem prostym w dniu
22 vi i 23 ix w południe czasu miejscowego w okolicach Wrocławia (i) = 51. Określ
kierunek geograficzny,
3) długość dnia na równiku, 300 i 600 szerokości geograficznej północnej w dniach 21.03,
22.06 i 22.12,
4) usłonecznienie względne w dniach 15.06 i 15.12 w Gdańsku (i) = 54,50 i Zakopanem
(i) = 49,50, gdy usłonecznienie rzeczywiste wynosiło w obu przypadkach 6 godzin,
5) bilans promieniowania krótkofalowego poziomej powierzchni l ha: a) suchej gleby
piaszczystej, b) pola ziemniaków, gdy kąt padania promieni słonecznych wynosił:
a) 130�, b) 46�, a współczynnik przezroczystości atmosfery pm: a) 0,29, b) 0,62,
6) ile kalorii w ciągu 10 minut w południe 22.06, otrzymały wskutek absorpcji
promieniowania bezpośredniego, poło\
one w rejonie Rzeszowa (i = 50�) pokryte trawą
zbocza południowe i północne o nachyleniu a) 5�, b) 40�?
7) wysokość Słońca nad horyzontem w miejscowości le\
ącej na 40 stopniu szerokości
geograficznej północnej w dniach rozpoczynających astronomiczne pory roku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w poradniku dla ucznia czy podane w zadaniu wielkości mają jednostki zgodne
z układem SI,
2) przeanalizować treść zadania,
3) zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,
4) wykonać obliczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],
- kalkulator.
Ćwiczenie 2
W której miejscowości: Zakopanem czy Gdańsku, usłonecznienie względne będzie
większe podczas bezchmurnego dnia czerwcowego i grudniowego, gdy usłonecznienie
rzeczywiste w obu miejscowościach i obu miesiącach jest takie same?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,
3) wykonać obliczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [61]
- kalkulator.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić definicję usłonecznienia?
1
1

2) wymienić czynniki decydujące o usłonecznieniu dobowym?
1
1

3) określić sposób obliczenia dobowej sumy promieniowania całkowitego?
1
1

4) określić pojęcia: usłonecznienie rzeczywiste, względne i mo\
liwe?
1
1

5) wyjaśnić budowę i zasadę działania heliografu Campbela-Stokesa?
1
1

6) sklasyfikować rodzaje termometrów?
1
1

7) scharakteryzować zastosowanie termometrów?
1
1

8) scharakteryzować budowę i zasadę działania jednego z wybranych
1
1

termometrów?
9) wymienić skale termometryczne?
1
1

10) określić przeliczniki skal?
1
1

11) wyjaśnić zasadę obliczania kąta padania promieni słonecznych w ró\
nych
1
1

szerokościach geograficznych?
12) określić przyczyny zmniejszenia ilości energii promieniowania słonecznego
1
1

docierającego do powierzchni Ziemi?
13) wyjaśnić ró\
nicę między usłonecznieniem a nasłonecznieniem?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.1. Pomiary i obserwacje czynników klimatycznych
4.3.1. Materiał nauczania
Zachmurzenie
Stopień pokrycia nieba chmurami nazywa się zachmurzeniem. Określa się je bez u\
ycia
przyrządów (wizualnie), podając jego wielkość w skali od 0 do 8 (skala 9-stopniowa) albo od
0 do 10 (skala 11-stopniowa) lub określając procentowo, jaka część nieba pokryta jest przez
chmury, przyjmując 0 na oznaczenie nieba bezchmurnego. Przy pełnej charakterystyce
zachmurzenie podaje się dodatkowo rodzaje chmur i wysokość ich podstawy.
Tabela 1. Symbole zachmurzenia na mapie synoptycznej [65]
Tabela 2. Liczba klucza i ułamek pokrycia nieba chmurami [75]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Większe zachmurzenie występuje zwykle nad oceanami ni\
nad lądami (wyjątkiem jest
strefa równikowa). Na mapach klimatycznych średnie zachmurzenie oznacza się izonefami
(tab. 1) [65]. Zachmurzenie wyra\
amy w oktantach, tj. w ósmych częściach całego sklepienia
nieba i notujemy liczbami klucza (tab. 2). Przyrządem pomiarowy określającym
zachmurzenie jest oko, dlatego dokonując pomiaru w ten sposób nale\
y pamiętać, \
e jest on
mało dokładny [74].
Pomiar parametrów wiatru
Wiatr jest ruchem powietrza. Przypisany mu jest wektor o określonej wielkości (prędkość
wiatru) i zwrocie (kierunek wiatru). Stan, w którym powietrze znajduje się w bezruchu
określa się mianem ciszy. Kierunek wiatru jest to kierunek, z jakiego wiatr wieje. Określenie
 wiatr zachodni oznacza, \
e wiatr wieje z kierunku zachodniego. W praktyce obserwacyjnej
kierunek wiatru powinien być określony z dokładnością nie mniejszą ni\
10� (miary kątowej,
współrzędne azymutalne). Jeśli kierunek wiatru mierzony jest względem nieruchomego
punktu na powierzchni Ziemi, to jest kierunkiem rzeczywistym. Jeśli pomiar kierunku wiatru
prowadzony jest przez przyrząd znajdujący się w ruchu względem powierzchni Ziemi
(znajdujący się na statku, samolocie, innym obiekcie ruchomym) taki kierunek jest
kierunkiem wiatru pozornego [79].
Prędkość wiatru określa drogę, jaką w jednostce czasu powietrze przebywa względem
przyrządu pomiarowego. Jeśli przyrząd pomiarowy jest w momencie pomiaru nieruchomy
względem punktu na powierzchni Ziemi, przyrząd będzie mierzył prędkość wiatru
rzeczywistego, jeśli przyrząd znajduje się na obiekcie poruszającym się względem
powierzchni Ziemi (statek, samolot, wózek, itp.) mierzona będzie prędkość wiatru pozornego.
Jednostką prędkości wiatru są metry na sekundę (m/s). Dopuszczalną wielkością są równie\

węzły (w, [1w = Mm/h] lub [1w H" 0.5m/s]).
Przyrządy do pomiaru prędkości i kierunku wiatru
Przyrządy słu\
ące do pomiaru parametrów wiatru mo\
na podzielić na:
 wiatromierze stacjonarne, czyli instalowane na stałe w wyznaczonych miejscach (na
masztach, powy\
ej pokładu pelengowego),
 wiatromierze ręczne, które na statkach morskich, stanowią wymagany przepisami
element wyposa\
enia dodatkowego,
Wiatromierze stacjonarne najczęściej mają dwa odrębne czujniki:
 czujnik mierzący prędkość wiatru (rys. 7),
 czujnik mierzący kierunek wiatru (rys. 7).
Rys. 7. Czujniki wiatromierza stacjonarnego. Lewy (z czaszami)  czujnik pomiaru prędkości wiatru,
prawy  czujnik kierunku wiatru (brzechwa) [60]
Czujniki wiatromierzy stacjonarnych najczęściej zamieniają mierzone wielkości
prędkości i kierunku wiatru na wielkości elektryczne (napięcie, częstotliwość prądu
zmiennego, liczby impulsów prostokątnych), które są przekazywane drogą kablową do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
urządzenia odbiorczego znajdującego się wewnątrz pomieszczeń stacji meteorologicznej.
W nim są dekodowane i przedstawiane za pomocą wskaz
ników wychyłowych lub
wyświetlaczy cyfrowych [60].
Najprostsze układy pomiaru prędkości wiatru to układy czaszowe (rys. 7). Posiadają
3 lub 4 czasze, dokładnie wywa\
one, osadzone na obrotowej, ło\
yskowanej osi. W czasie
działania wiatru powstające ró\
nice ciśnienia na wypukłej i wklęsłej części czasz
doprowadzając do powstania siły wprawiającej w ruch obrotowy układ czasz. Prędkość
obrotów czasz zamieniana jest na wielkość elektryczną Generowane przez czujnik prędkości
wiatru impulsy są zliczane w jednostce czasu (np. co 1 s) przez układ pomiarowy. Jeśli np. do
obrotu układu czasz o 360� wiatr musi przebyć względem czasz np. 60 cm, ka\
dy obrót
czaszy o 360� generuje 1 impuls, układ zliczył w ciągu sekundy 3 impulsy, to:
1 impuls na 1 obrót czasz: 3 impulsy � 0.6 m = 1.8m/s (prędkość wiatru).
Odpowiedni układ przeliczający, najczęściej przetwornik analogowo-cyfrowy, sterujący
jednocześnie wyświetlaczem cyfrowym, dokonuje operacji obliczeniowych i wyświetlacz
pokazuje określoną przez sterownik wartość. W przypadku pomiaru częstotliwości, napięcia,
oporu lub innej wartości elektrycznej, stosuje odpowiednio inne układy analizująco-zliczające
i odpowiednie, dostosowane do tych urządzeń urządzenia wizualizujące (od wskaz
ników
wychyłowych po monitory) [60].
Czujniki kierunku wiatru najczęściej konstruowane są jako  oś z brzechwą . Na
pionowej osi, przymocowany jest element poprzeczny (horyzontalny), na którego jednym
z końców znajduje się brzechwa (element pionowy o niewielkiej powierzchni), na drugim 
obcią\
enie, równowa\
ące masę brzechwy. W przypadku działania wiatru, na powierzchni
brzechwy powstają ró\
nice ciśnień, w wyniku której pojawia się moment skręcający.
Brzechwa stabilizuje swoje poło\
enie względem wiatru, gdy ró\
nice ciśnienia na obu jej
powierzchniach bocznych wyrównują się. Jest to sytuacja, gdy brzechwa ustawia się zgodnie
z kierunkiem wiatru (równoległe do kierunku przepływu powietrza). W tym przypadku
przeciwny do poło\
enia brzechwy koniec elementu horyzontalnego wskazuje kierunek,
z którego wieje wiatr. Orientacja względem początku układu odniesienia jest zamieniana na
wielkość elektryczną, która w układzie pomiarowym zostaje dekodowana i wizualizowana.
Wiatromierze nie zawierające \
adnych części ruchomych, działają na zasadzie pomiaru
ró\
nic ciśnienia występujących na 4 (na ogół, niekiedy 5 lub 6) rurkach Pittota, których
wyloty są odpowiednio odchylone. Tam, ró\
nice ciśnienia, proporcjonalne do kierunku
i prędkości wiatru względem ka\
dego z wylotów rurek Pittota, zamieniane na wielkości
elektryczne (przetwornik analogowo-cyfrowy), a następnie są przeliczane przez
wyspecjalizowany mikroprocesor i wizualizowane. Obecnie dość często na statkach spotyka
się równie\
wiatromierze ultradz
więkowe. Przykłady niektórych układów wiatromierzy
przedstawiają rys. 8 i 9.
Rys. 8. Układ czujników i zespół mierników wiatromierza jachtowego [60]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Czujnik kierunku i prędkości wiatru znajdują się w tym samym bloku, na wytyku (\
ółta,
ugięta rurka). Z wtyku wyprowadzony jest kabel wielo\
yłowy, zakończony wtykiem,
słu\
ącym do połączenia z następnym odcinkiem kabla, doprowadzającego sygnał do
mierników (w szarej obudowie). Prawy miernik  prędkość wiatru pozornego, mierniki lewy
i środkowy  wskaz
nik i sektorowe kąta wiatru pozornego.
Rys. 9. Czujnik prędkości wiatru (3.czaszowy) i miernik prędkości i kierunku wiatru [60]
Kierunek wiatru za pomocą czujnika (rys. 9) oznaczony jest przez świecenie diody
półprzewodnikowej na obwodzie ró\
y wiatrów. Przyrząd konstruowany dla stacji lądowych,
na których istnieje mo\
liwość stałego zorientowania czujnika kierunku wiatru względem
stron świata, stąd geograficzne oznaczenia kierunków N, NE, E [79].
Przyrządy ręczne to proste i niewielkie urządzenia pozwalające na pomiar prędkości
wiatru. Dzielą się one na:
 anemometry,
 anemotachometry.
Anemometr mierzy średnią prędkość wiatru [60]. Zlicza on drogę wiatru przebytą
względem przyrządu. W najprostszym przypadku zapisuje się stan licznika przyrządu przed
pomiarem, następnie trzymając przyrząd w ręku uruchamia się licznik na określony czas (100
lub 60s) i po upływie tego czasu wyłącza. Następnie odczytuje się stan licznika po pomiarze.
Od stanu licznika po pomiarze odejmuje się stan licznika przed pomiarem; otrzymana wartość
stanowi drogę powietrza względem przyrządu. Dzieląc tą wielkość przez czas pomiaru
uzyskujemy średnią (100 sekundową lub 60 sekundową) prędkość wiatru. Tak działa na
przykład anemometr Robinsona [60].
Pewną odmianą anemometrów są anemometry całkujące (np. anemometr całkujący
Rosemillera rys. 10). W tych przyrządach znajduje się mechanizm zegarowy, który wraz
z rozpoczęciem pomiaru uruchamia się i wyłącza pomiar automatycznie po 100 s.
Jednocześnie wewnątrz przyrządu znajduje się mechaniczny układ całkujący, liczący wartość
średniej prędkości wiatru.
Rys. 10. Anemometr całkujący Rosemillera [60]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Anemotachometr mierzy chwilową prędkość wiatru (rys. 11). Jego konstrukcja oparta
jest na napędzanej przez wirujące czasze osi pionowej obracającej niewielki magnes,
wzbudzający prąd wirowy w znajdującej się pod magnesem aluminiowej tarczy, która skręca
się o kąt proporcjonalny do prędkości wirowania magnesu. Pod wpływem działania wiatru
przyrząd wskazuje aktualną prędkość wiatru. Przyrządy skalowane są w m/s lub w węzłach.
Niekiedy dodatkowo posiadają pomocniczą skala Beauforta [60].
Rys. 11. Anemotachometr [60]
W czasie pomiaru prędkość wiatru odczytuje się w tym miejscu skali, wokół którego
strzałka przyrządu znajduje się najczęściej (odpowiada to w przybli\
eniu średniej prędkości
wiatru). Za pomocą anemotachometru mo\
na określić maksymalną prędkość wiatru
w porywach, czego nie mo\
na dokonać korzystając z anemometrów.
Obserwacje wiatru
Pomiar kierunku i prędkości wiatru powinien być wykonywany za pomocą określonych
przyrządów (np.: wiatromierzy, anemometrów, itp.). Tylko w wyjątkowych sytuacjach mo\
na
zastąpić go w części lub w całości obserwacją. Standardy wykonywania obserwacji
meteorologicznych wymagają, aby podawana w depeszach SHIP (lub SYNOP) oraz
zapisywane w dziennikach obserwacyjnych prędkość wiatru była średnią 10min. Dopuszcza
się równie\
przekazywanie w depeszy i notowanie w dziennikach obserwacyjnych średnich
100 lub 60 s, lecz fakt taki musi być wyraz
nie zaznaczony w uwagach zawartych
w Dzienniku Obserwacji. Wartość średniej prędkości wiatru powinna być zaokrąglona do
pełnych m/s, zgodnie z obowiązującymi zasadami zaokrąglania [46].
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak określa się zachmurzenie?
2. Jakie znasz rodzaje i symbole zachmurzenia?
3. Jak zdefiniujesz pojęcie wiatru?
4. Jakie parametry fizyczne określają wiatr?
5. Jakie przyrządy słu\
ą do pomiaru prędkości średniej i chwilowej wiatru?
6. Jak działa wiatromierz?
7. Jak zmierzysz prędkości średnią wiatru za pomocą anemometru?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz metodą graficzną parametry wiatru rzeczywistego, gdy na statku płynącym
kursem 235� z prędkością 12m/s określono prędkość wiatru pozornego na 7 m/s, a kąt
kursowy wiatru na 125� prawej burty. Jaka będzie siła wiatru?
Rysunek do ćwiczenia 1 [67]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) określić parametry wiatru rzeczywistego i pozornego,
3) zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,
4) wykonać obliczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],
- kalkulator.
Ćwiczenie 2
Oblicz za pomocą diagramu parametry wiatru rzeczywistego, gdy na statku płynącym
kursem 125� z prędkością 9,5 m/s w określono prędkość wiatru pozornego na 12 m/s, a kąt
kursowy wiatru na 040�. Jaka będzie to siła wiatru?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rysunek do ćwiczenia 2 [67]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) określić parametry wiatru rzeczywistego i pozornego,
3) zapisać w zeszycie wzory obliczeniowe,
4) wykonać obliczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [44, 49],
- kalkulator.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czym jest zachmurzenie?
1
1

2) wymienić jednostkę zachmurzenia?
1
1

3) wymienić rodzaje i symbole zachmurzenia?
1
1

4) zdefiniować pojęcie wiatru?
1
1

5) przedstawić, jakie parametry fizyczne opisują wiatr?
1
1

6) wymienić jednostki, w których mierzymy parametry wiatru?
1
1

7) dobrać przyrządy do pomiaru prędkości średniej i chwilowej wiatru?
1
1

8) wyjaśnić zasadę działania wiatromierza?
1
1

9) wyjaśnić zasadę pomiaru prędkości średniej wiatru za pomocą
anemometru? 1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.4. Mechanizm cyrkulacji atmosfery
4.4.1. Materiał nauczania
Promienie słoneczne docierające do Ziemi, powodują, \
e obszary równikowe
i zwrotnikowe otrzymują więcej energii słonecznej, ni\
obszary w średnich szerokościach
geograficznych i obszary polarne. Do obszarów międzyzwrotnikowych dociera więcej
promieniowania ni\
są one w stanie wypromieniować w formie ciepła, podczas gdy obszary
polarne wypromieniowują więcej ni\
same otrzymują [71]. Ta dysproporcja w nagrzaniu
powierzchni Ziemi jest podstawą funkcjonowania mechanizmów cyrkulacji atmosfery
i krą\
enia wody w oceanach.
Rys. 12. Ogólna cyrkulacja atmosfery [69]
Ziemia obraca się wokół swojej osi. Oś ta jest nachylona pod stałym kątem do
płaszczyzny orbity, po której Ziemia obiega Słońce. Poza tym istnieje zró\
nicowanie
w rozkładzie lądów i mórz na kuli ziemskiej  na półkuli północnej jest więcej obszarów
lądowych, ni\
na półkuli południowej (rys. 12.). Ogólna cyrkulacja atmosfery składa się
z trzech komórek (rys. 13), zarówno dla półkuli północnej i południowej. Są to:
Rys. 13. Uproszczony model ogólnej cyrkulacji atmosfery [69]
1. Komórka Hadleya  w niskich szerokościach geograficznych powietrze przemieszcza się
w kierunku równika. Ogrzewając się, podnosi się do góry i odpływa w kierunku
biegunów w górnych partiach troposfery  opada w okolicy zwrotników. Taka komórka
cyrkulacyjna decyduje o cechach klimatów  od równikowego po podzwrotnikowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
2. Komórka Ferrela  komórka ta, nazwana tak przez Farrela w XIX wieku, ma du\
e
znaczenie w kształtowaniu się ró\
nych procesów pogodowych w umiarkowanych
szerokościach geograficznych. W komórce tej powietrze przemieszcza się w kierunku
bieguna blisko powierzchni Ziemi, skręcając nieco na wschód, a odpływa w stronę
równika w wy\
szych partiach troposfery, skręcając na zachód.
3. Komórka polarna  powietrze unosi się, rozdziela i kieruje w stronę biegunów. Nad
obszarami okołobiegunowymi powietrze opada - tworzą się wy\
e polarne. Przy
powierzchni Ziemi powietrze przemieszcza się na zewnątrz układów wysokiego
ciśnienia. Dlatego wiatry wiejące przy powierzchni ziemi w tej komórce cyrkulacyjnej to
głównie wiatry wschodnie (okołobiegunowa strefa wiatrów wschodnich).
Siła Coriolisa wywołuje odchylenie kierunku ruch powietrza w prawo (na półkuli
północnej), dlatego krą\
enie powietrza w trzech omówionych wy\
ej komórkach
cyrkulacyjnych tak\
e podlega odchyleniu [15]. Jest to powodem występowania trzech
głównych stref wiatru dolnego na ka\
dej z półkul:
 strefa występowania wschodnich pasatów w obszarze międzyzwrotnikowym,
 strefa przewa\
ających wiatrów zachodnich w umiarkowanych szerokościach
geograficznych,
 strefa występowania wiatrów wschodnich w obszarach polarnych.
Równikowy pas ciszy
Równikowy pas ciszy to obszar poło\
ony w sąsiedztwie równika, gdzie spotykają się
pasaty z obu półkul. Jest to tzw. międzyzwrotnikowa strefa zbie\
ności (MSZ). Obszar ten
charakteryzuje się gorącą, wilgotną pogodą i słabymi wiatrami. W strefie tej rosną główne
tropikalne lasy deszczowe. Poło\
enie MSZ zmienia się w ciągu roku. W styczniu występuje
ona nieco na północ od równika, natomiast w lipcu nieco na południe od równika.
Końskie szerokości
Końskie szerokości to obszar występujący pomiędzy rejonem oddziaływania pasatów
i rejonem o przewa\
ających wiatrach zachodnich. W tym obszarze wiatry są zwykle słabe lub
występuje cisza. Jego nazwa pochodzi z okresu częstego transportowania koni \
aglowcami
z Europy do Indii Zachodnich i do Ameryki. Brak wiatru powodował wydłu\
enie podró\
y
i wiele koni musiano wyrzucić za burtę, gdy\
brakowało dla nich po\
ywienia i wody [55].
Strefy ciśnienia
Trójkomórkowy model cyrkulacji atmosfery wią\
e się z następującymi strefami
ciśnienia:
 międzyzwrotnikowa (równikowa) strefa obni\
onego cienienia - wią\
e się
z występowaniem wstępujących ruchów powietrza w obszarze MSZ. Wznoszenie się
ciepłego powietrza w obszarze okołorównikowym wywołuje tworzenie się w atmosferze
obszaru niskiego ciśnienia. Powietrze wznosząc się, jednocześnie ochładza się i tworzą
się chmury dające opady deszczu.
 podzwrotnikowa strefa podwy\
szonego cienienia  jest związana z występowaniem
zstępujących ruchów powietrza w obszarze tzw. końskich szerokości. W okolicach
zwrotników powietrze ochładza się i opada, co wywołuje formowanie się w atmosferze
układów wysokiego cienienia. Występuje tu bezchmurna pogoda i niewielkie opady.
Opadające powietrze jest ciepłe i suche, co ułatwia tworzenie się w tych regionach
pustyń.
 strefa obni\
onego ciśnienia szerokości umiarkowanych  niskie cienienie wią\
e się
z występowaniem frontu polarnego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
 strefa podwy\
szonego cienienia poło\
ona w okolicach okołobiegunowych - wysokie
cienienie związane jest występowaniem zimnego, gęstego powietrza w obszarach
polarnych.
Cyrkulacja atmosferyczna cechuje się sezonowością w przebiegu rocznym. Do opisu
cyrkulacji atmosferycznej w ró\
nych skalach wykorzystuje się m.in. typologie cyrkulacji. Od
kilkunastu lat stosowany jest te\
jako wskaz
nik wektor wiatru geostroficznego. Przy wyborze
i dalszym wykorzystaniu istniejących ju\
typologii wa\
ne jest określenie analizowanej skali.
Przeprowadzając przegląd metod typologii cyrkulacji atmosferycznej, [14] autor dokonał
podziału na typologie w makroskalii  typologie w skalach lokalnej i regionalnej. Wśród
typologii w skalach lokalnej i regionalnej autor ten określił podział na subiektywne
i obiektywne systemy klasyfikacji [25]. Do ostatniej grupy zaliczył klasyfikację typów
cyrkulacji dla Polski, zaproponowany przez Lityńskiego (1969) [23]. Przedstawił on system
klasyfikacyjny uwzględniający trzy parametry: wskaz
nik cyrkulacji strefowej, wskaz
nik
cyrkulacji południkowej i wartość ciśnienia atmosferycznego w Warszawie. Wskaz
niki
cyrkulacji atmosferycznej obejmują obszar 40�60 stopni szerokości geograficznej północnej
i 0�35 stopni długości geograficznej wschodniej. Ka\
dy z tych trzech parametrów podzielił
na równoprawdopodobne trzy klasy, z czego wynika, \
e klasyfikacja Lityńskiego liczy 27
typów cyrkulacji. Kalendarz cyrkulacji nad Polską według tej typologii został opublikowany
dla okresu 1951�1999 [29 32].
Przed określeniem wskaz
ników częstości zdefiniowano: typ podobny do danego, typ
ró\
ny i typ zdecydowanie ró\
ny. Oddzielnego zdefiniowania wymagają te określenia, gdy
odnoszą się do typów reprezentujących wyraz
ny, określony kierunek adwekcji (24 z 27
istniejących typów), oddzielnego, gdy do typów charakteryzujących brak wyraz
nej adwekcji
(grupa typów cyrkulacji zerowej obejmująca pozostałe 3 typy). Definicje dla typów
reprezentujących wyraz
ny kierunek adwekcji.
Typ podobny do danego to taki, który:
 reprezentuje ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do tej samej klasy i sąsiedni kierunek
adwekcji,
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do tej samej klasy i brak wyraz
nej adwekcji (będzie to
typ z grupy typów cyrkulacji zerowej),
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do sąsiednich klas i taki sam kierunek adwekcji.
Typ ró\
ny to taki, który reprezentuje:
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do tej samej klasy i kierunek adwekcji ró\
niący się
o kąt 90�,
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do sąsiedniej klasy i sąsiedni kierunek adwekcji;
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do sąsiedniej klasy i brak wyraz
nej adwekcji (będzie to
typ z grupy typów cyrkulacji zerowej),
 ciśnienie atmosferyczne nale\
ące do przeciwnej klasy i ten sam kierunek adwekcji.
Zagadnienie typów cyrkulacji jest jednak bardzo istotne we współczesnej klimatologii,
zarówno samych zasad typologii, jak i częstości pojawiania się poszczególnych typów.
Aczkolwiek nie ma ścisłego związku typu pogody z typem cyrkulacji (to znaczy, \
e przy
danym typie cyrkulacji pogoda mo\
e być ró\
na), to jednak wpływ cyrkulacji na pogodę jest
znaczny i określony jej charakter warunkuje z du\
ym prawdopodobieństwem m.in. warunki
termiczne i opadowe [26, 37, 38].
Prowadzone na stacjach synoptycznych pomiary ciśnienia atmosferycznego słu\
ą na
bie\
ąco do kreślenia map synoptycznych, a dane archiwalne do opracowania typów
cyrkulacji, a tak\
e ró\
nego rodzaju wskaz
ników W ogólnej cyrkulacji powietrza
zró\
nicowanie ciśnienia w kierunku poziomym jest nieporównywalnie mniejsze od zmian
zachodzących z wysokością. Spadek ciśnienia w warunkach standardowych wynosi 1 hPa co
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
8 m, tzn. 12,5 hPa na 100 m, tymczasem poziomy gradient ciśnienia najczęściej osiąga kilka
hektopaskali na 100 km (kilkanaście w cyklonach zwrotnikowych). Z porównania tego
wynika, \
e zmiany ciśnienia w poziomie są kilka tysięcy razy mniejsze od zmian
zachodzących z wysokością. Okazują się one jednak wystarczające, aby stać się przyczyną
cyrkulacji atmosferycznej[33].
4.4.1. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki jest mechanizm cyrkulacji atmosfery?
2. Jaki jest skład modelu komórki cyrkulacyjnej?
3. Jakie znasz fronty atmosferyczne?
4. Jakie znasz strefy ciśnienia?
5. Jakie znasz typy adwekcji?
6. Jak definiujemy adwekcję?
7. Jak zdefiniujesz cyrkulację zerową?
8. Jak określić rozkłady częstości między typami adwekcji?
9. W jakim rejonie świata występuje pas ciszy i czym się charakteryzuje?
10. W jakim rejonie świata występują końskie szerokości?
4.4.2. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na rysunku przedstawiono krą\
enie mas powietrza w troposferze. Rozpoznaj układy
baryczne i wiatry. Określ ich nazwy i zapisz we wskazanym miejscu [18].
1& & & & & & & & & & & & &
2& & & & & & & & & & & & &
3& & & & & & & & & & & & &
4& & & & & & & & & & & & ....
5& & & & & & & & & & & & &
6& & & & & & & & & & & & &
7& & & & & & & & & & & & &
8& & & & & & & & & & & & &
9& & & & & & & & & & & & &
10& & & & & & & & & & & & ..
11& & & & & & & & & & & & ..
Rysunek do ćwiczenia 1 [18, s. 20]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić pojęcia: cyrkulacja powietrza, fronty atmosferyczne, wiatr,
2) rozpoznać układy baryczne i wiatry na schemacie,
3) przeanalizować cechy rozpoznanych wiatrów,
4) zinterpretować otrzymane wyniki,
5) zanotować wnioski w zeszycie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [21, 27],
- arkusze z treścią zadań.
Ćwiczenie 2
Na podstawie opisu rozpoznaj rodzaj wiatru:
a) powstaje nad morzem w niskich szerokościach geograficznych w wyniku gwałtownego
obni\
enia ciśnienia,
b) okresowo zmienny, wiejący latem z morza na ląd, zimą z lądu w kierunku morza,
c) spada z wierzchołków pasm górskich z du\
ą prędkością, jest porywisty, ciepły i suchy,
d) chłodny i gwałtowny występujący na wybrze\
u dalmatyńskim.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wyjaśnić pojęcia: cyrkulacja powietrza, fronty atmosferyczne, wiatr,
2) przeanalizować cechy wiatru,
3) rozpoznać rodzaj wiatru,
4) zanotować wyniki w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tekst do analizy,
- literatura [21, 27].
4.4.3. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić mechanizm cyrkulacji atmosfery?
1
1

2) przedstawić skład modelu komórki cyrkulacyjnej?
1
1

3) sklasyfikować fronty atmosferyczne?
1
1

4) wyjaśnić procesy zachodzące na froncie ciepłym i chłodnym?
1
1

5) wymienić strefy ciśnienia?
1
1

6) wymienić typy adwekcji?
1
1

7) zdefiniować wybrany typy adwekcji?
1
1

8) określić wskaz
nik częstości?
1
1

9) określić rozkłady częstości między typami adwekcji?
1
1

10) określić równikowy pas ciszy?
1
1

11) określić końskie szerokości?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.5. Rodzaje i elementy map klimatycznych i ich zastosowanie
w rolnictwie
4.5.1. Materiał nauczania
Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi wykonanym na płaszczyz
nie w zmniejszeniu,
czyli skali, z zastosowaniem odwzorowania kartograficznego, symboli kartograficznych
i generalizacji. Cechą mapy jest wymierność, czyli mo\
liwość odczytywania z mapy
rzeczywistych wymiarów przedmiotów oraz ich poło\
enia na Ziemi. Uzyskuje się ją dzięki
zastosowaniu reguł matematycznych przy konstrukcji mapy. Reguły te zawarte są w skali
i odwzorowaniu kartograficznym. Skala i siatka kartograficzna, będąca efektem
odwzorowania kartograficznego siatki geograficznej, stanowią matematyczną podstawę
(osnowę) mapy. Kolejną cechą mapy jest czytelność jej treści. Decydują o niej generalizacja,
czyli wybór i uogólnienie przedstawianych przedmiotów i zjawisk geograficznych oraz
zastosowanie znaków umownych. Dzięki znakom kartograficznym mo\
na przedstawić
przedmioty i zjawiska nawet takie, które nie mają wizualnego obrazu (np. klimat) lub są zbyt
małe w zastosowanym zmniejszeniu.
Zmniejszeniu i odwzorowaniu kartograficznemu nie podlega rzeczywista powierzchnia
Ziemi z ukształtowaniem pionowym, lecz jej obraz rzutowany na powierzchnię odniesienia
(rys. 14). Powierzchnią odniesienia w przypadku map o du\
ej skali jest powierzchnia
elipsoidy ziemskiej, a dla map małoskalowych - kuli ziemskiej. O stopniu zmniejszenia tego
obrazu powierzchni Ziemi informuje skala mapy. Jest to liczba wyra\
ająca stosunek długości
określonego odcinka na mapie do jego długości przedstawionej na powierzchni odniesienia.
Rys. 14. Rzutowanie pionowego ukształtowania powierzchni Ziemi
na powierzchnię odniesienia [27. s. 47]
Na podstawie skali mapy mo\
emy odczytać odległości pomiędzy punktami, ale nie
rzeczywiste odległości tylko odległości między rzutami tych punktów. Wielkość zmniejszenia
powierzchni oblicza się, podnosząc do kwadratu liczbę określającą wielkość zmniejszenia
odległości. Na mapie skala mo\
e być zapisana w postaci:
 skali liczbowej, np. 1:100000,
 skali mianowanej 1 cm  l km,
 podziałki liniowej, czyli odcinka podzielonego na części odpowiadające określonym
odległościom rzeczywistym.
Ze względu na skalę, rozró\
niamy mapy: wielkoskalowe  o skali większej ni\
1:200000
i małoskalowe - o skali mniejszej ni\
1:1000000. Mapy o skalach pośrednich zaliczane są do
średnioskalowych.
Informacje o przedmiotach (zjawiskach) geograficznych i ich cechach są treścią mapy.
Poszczególne elementy treści mapy ukazane są za pomocą znaków umownych (symboli
kartograficznych). Stosowane na mapie oznaczenia wraz z odpowiednimi objaśnieniami
zawiera legenda mapy. Czytanie mapy i pracę z nią ułatwiają równie\
wykresy pomocnicze,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
dane liczbowe, wykresy, przekroje, tablice itp. Uzupełniają one, wyjaśniają i wzbogacają
treść mapy.
Rys. 15. Generalizacja treści mapy na przykładzie map tego samego
obszaru w ró\
nych skalach [27, 53]
Jedną z cech map jest to, \
e ich treść zawiera tylko wybrane informacje, zgodne
z tematem i przeznaczeniem mapy. Jednocześnie obraz jest uogólniony, to znaczy pominięto
w nim szczegóły nieistotne lub niemieszczące się w skali mapy. Dokonany wybór
i uogólnienie przedstawionych na mapie obiektów i zjawisk nazywa się generalizacja mapy.
Dzięki generalizacji zwiększa się czytelność mapy. Uwzględnia ona bowiem ilość informacji,
która mo\
e być przedstawiona na jednostce powierzchni mapy w określonej skali,
i mo\
liwość jej odczytania przez u\
ytkownika. Im mniejsza skala mapy, tym mniej
szczegółów mo\
e być przedstawionych na mapie w sposób czytelny (rys. 15). Wybór
prezentowanych informacji wynika z przeznaczenia mapy i jej tematu. Mapy szczegółowe są
wykonane w du\
ych skalach, które umo\
liwiają przekazanie du\
ej ilości informacji,
natomiast mapy przeglądowe wykonuje się w skalach poni\
ej 1:1 mln, pozwalających objąć
arkuszem mapy większy obszar. Przede wszystkim jednak wybór treści mapy zale\
y od jej
tematu. Inne treści będą przedstawione na mapie ogólnogeograficznej, a inne na mapie
tematycznej, np. klimatycznej czy gospodarczej.
Mapy klimatyczne
Mapa klimatyczna przedstawia przestrzenny rozkład jednego lub kilku elementów
meteorologicznych na określonym obszarze. Ka\
da mapa umo\
liwia zorientowanie się, jakie
warunki klimatyczne lub pogodowe występują na danym obszarze [53, 54].
Na mapach klimatycznych przestrzenny rozkład poszczególnych elementów i zjawisk
meteorologicznych na określonym obszarze przedstawia się metodą graficzną, polegającą na
wykreślaniu na mapie izarytm (izolinii), to znaczy linii łączących punkty o tej samej wartości
elementu lub częstości wystąpienia danego zjawiska. Wyró\
nia się następujące izarytmy:
- izoterma  linia o jednakowej wartości temperatury,
- izoamplituda  linia o jednakowej wartości amplitudy temperatury,
- izobara  linia o jednakowej wartości ciśnienia,
- izohieta  linia o jednakowej wartości opadu,
- izotacha  linia o jednakowej wartości prędkości wiatru,
- izonefa  linia o jednakowej wartości zachmurzenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- izohumida  linia o jednakowej wartości wilgotności względnej,
- izoatma  linia o jednakowej wartości parowania,
- izofena (izofana)  linia na o jednoczesnym wystąpieniu określonej fazy fenologicznej
np. daty zakwitnięcia jakiejś rośliny.
Interpolacja graficzna
Izarytmy kreśli się przy pomocy interpolacji graficznej, to jest w oparciu o zało\
enie
liniowego wzrostu wartości rozpatrywanego elementu w określonym kierunku. Praktycznie
sprowadza się to do połączenia liniami prostymi najbli\
szych miejscowości w kierunku
spadku lub wzrostu danego elementu. Następnie dzieli się odcinki pomiędzy punktami na tyle
równych części, ile wynosi ró\
nica pomiędzy wartościami elementu w tych miejscowościach
i znajduje się na odcinkach punkty, przez które będzie przebiegać izarytma oraz kreśli się
przez nie linie ciągłe (rys. 16).
Podczas wyznaczania izarytm nale\
y pamiętać, \
e:
1) muszą one być tak prowadzone, aby wartości elementu z jednej strony izarytmy były
mniejsze, a z drugiej strony większe od wartości reprezentowanej przez wykreśloną linię;
2) izarytmy nie mogą się przecinać i w zasadzie nie mogą się załamywać pod kątem
(wyjątek stanowią izobary załamujące się w miejscach przejścia linii frontu).
3) izarytmy muszą wykazywać du\
ą bezwładność, tzn. przebieg izarytmy determinuje
w du\
ej mierze przebieg izarytm sąsiednich.
4) przy ustalaniu przebiegu ka\
dej izarytmy nale\
y zwracać uwagę na charakter podło\
a
(hipsometrię, rodzaj powierzchni itp.).
Rys. 16. Sposób wykreślania izoterm na podstawie interpolacji graficzne [69]
Na mapę, przy poszczególnych stacjach meteorologicznych (oznaczonych kółeczkami)
wpisujemy wartość temperatury powietrza, np. średnią miesięczną temperaturę maja.
Następnie ustalamy wartości, dla których kreślone będą izotermy. Na rys. 16 izotermy
przedstawione są w odstępach co 1� C. Wykreślenie ich najlepiej jest zaczynać od izotermy
najni\
szej (lub najwy\
szej), W naszym przykładzie izotermą o najni\
szej wartości jest
izoterma 11,0� C. W celu dokładnego wyznaczenia punktów na mapie o wartości temperatury
11,0� C, dzielimy odcinek między dwiema sąsiednimi stacjami na tyle równych części, ile
wynosi ró\
nica w dziesiątych częściach stopnia między wartościami temperatury w tych
stacjach. W ten sposób znajdujemy punkt, w którym temperatura wynosi 11,0� C. Podobnie
postępujemy przy następnych odcinkach, łączących najbli\
sze (tylko najbli\
sze) stacje.
Znalezione punkty o wartości 11,0� łączymy linią ciągłą i otrzymujemy szukaną izotermę.
Następne izotermy o wartościach 12,0� i 13,0� wykreślany podobnie. Przebieg izoterm łatwo
zrozumieć, je\
eli na całej mapie widać wzrost temperatury w określonym kierunku.
Wówczas, im dalej w określonym kierunku, tym izotermy będą wy\
sze. Często jednak mamy
do czynienia z obszarami zamkniętymi, które w porównaniu z otoczeniem są cieplejsze (np.
doliny czy kotliny) lub chłodniejsze (np. góry lub wyodrębnione wy\
yny). Wówczas izotermy
trzeba tak prowadzić, aby otaczały one z kilku lub ze wszystkich stron taki wyodrębniony
obszar. W ten sposób powstają na mapie tzw.  zatoki lub  wyspy , otoczone jedną lub
więcej izotermami. Je\
eli w środku  wyspy jest obszar cieplejszy, to im bli\
ej środka, tym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
z wy\
szymi izotermami mamy do czynienia, a je\
eli zimniejszy (np. góry)  to na odwrót,
innymi słowy, środek  wyspy ciepłej musi pozostawać po cieplejszej stronie najwy\
szej
otaczającej go izotermy, a środek  wyspy" zimnej - po chłodniejszej stronie najni\
szej
otaczającej go izotermy (rys. 17A i B) [69]
Rys. 17. Prawidłowy (A) i nieprawidłowy (B) przebieg izoterm [69]
Przy wykreślaniu izoterm wzdłu\
doliny ciągnącej się pomiędzy chłodniejszymi
wzniesieniami (np. dolina Wisły i Sanu) popełnia się często błąd polegający na tym, \
e
wzdłu\
doliny, zamiast dwu jednakowych izoterm, które powinny oddzielać cieplejszy obszar
w środku (a więc obszar poło\
ony po cieplejszej stronie obu tych izoterm) od chłodniejszych
obszarów na zewnętrz, prowadzi się tylko jedną izotermę, jak widać to na rysunku 39B (to
oznaczałoby, \
e po obu stronach izotermy 12� powinno być chłodniej, co jest sprzeczne
z zało\
eniami wykreślania izoterm). Równie\
przy wykreślaniu izoterm trzeba zwracać
uwagę na wpływ podło\
a, które mo\
e spowodować charakterystyczne wygięcia izoterm. Tak
na przykład, je\
eli chcemy przeprowadzić izotermę w rejonie gdzie występuje większe
jezioro, to w miesiącach wiosennych i letnich, na skutek ochładzającego wpływu jego wód,
temperatury w rejonie jeziora będą ni\
sze ni\
w sąsiednich okolicach i dlatego izotermy
trzeba tak wygięć, by jezioro pozostało po ich stronie chłodniejszej (rys. 18A). Natomiast
jesienią jest cieplej nad jeziorem i dlatego izotermy dla miesięcy jesiennych trzeba wygięć
w kierunku odwrotnym, tzn. tak, by jezioro pozostało po ich stronie cieplejszej (rys. 18B).
Rys. 18. Prawidłowy przebieg izoterm w rejonie większego jeziora: A  wiosną i latem, B  jesienią [69]
Podobnie deformujący wpływ na przebieg izoterm wywierają prądy morskie. Prądy
ciepłe powodują wygięcie izoterm w kierunku obszarów chłodniejszych (np. wyraz
ne
wygięcie izoterm w kierunku północno-wschodnim wzdłu\
Golfsztromu), natomiast prądy
chłodne  w kierunku obszarów cieplejszych (np. wygięcie izoterm w kierunku południowo-
zachodnim wzdłu\
zimnego Prądu Labradorskiego). Przykłady te uwidaczniają nam, jak
bardzo trzeba uwzględniać wpływy rzez
by i pokrycia terenu oraz charakteru podło\
a na
temperaturę przy wykreślaniu izoterm. Dotyczy to jednak tylko tzw. izoterm na poziomie
rzeczywistym, tzn. takich, które zostały wykreślone na podstawie rzeczywistych (nie
zredukowanych) średnich temperatur obliczonych dla poszczególnych stacji
meteorologicznych. Mapy tak wykonane pozwalają prześledzić rzeczywisty przebieg
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
temperatury powietrza np. w danym kraju czy regionie. Pokazują szczególnie wpływ orografii
na rozkład temperatury powietrza.
W celu wyeliminowania wpływu wysokości na wartość temperatury powietrza tworzone
są tak\
e mapy zawierające izotermy zredukowane do poziomu morza. Redukcji dokonujemy
w ten sposób, \
e średnie rzeczywiste temperatury ka\
dej stacji podwy\
szamy do takiej
temperatury, jaką miałaby dana stacja, gdybyśmy je obni\
yli do poziomu morza. Średni
pionowy gradient temperatury powietrza wynosi ok. 0,6�C na ka\
de 100 m ró\
nicy
wysokości.
Wykreślanie izoterm na poziomie morza jest łatwiejsze ni\
izoterm rzeczywistych, gdy\

nie musimy uwzględniać wpływu ukształtowania terenu i podło\
a. Dzięki wyeliminowaniu
tych wpływów, mapy takie pokazują obraz rozkładu temperatur zale\
nie od szerokości
geograficznej, rozkładu prądów morskich, oraz na kontynentach od odległości od oceanów
i mórz, a zarazem umo\
liwiają odkrycie obszarów anormalnie ciepłych i anormalnie zimnych.
Mają, więc one du\
e znaczenie teoretyczne. Są one wa\
ne ze względów praktycznych, gdy\

umo\
liwiają na podstawie interpolacji na określenie średniej temperatury dla ka\
dego punktu,
którą następnie bardzo łatwo przeliczyć na średnią temperaturę rzeczywistą, je\
eli tylko
znamy wysokość danego punktu nad poziomem morza [51].
Analiza i interpretacja map klimatycznych
Pierwszym zadaniem ucznia jest zapoznanie się z treścią danej mapy i ze wszystkimi
objaśnieniami, zawartymi w legendzie mapy. Następnie dopiero nale\
y przystąpić do
odczytania dla wybranej miejscowości na mapie \
ądanej wartości klimatycznej, np. średniej
temperatury. Aby taką wartość prawidłowo ocenić, trzeba najpierw zorientować się, między
jakimi izotermami dana miejscowość jest poło\
ona i w jakich odległościach od nich, co
mo\
na oszacować na podstawie interpolacji na oko. Je\
eli dana miejscowość znajduje się
w obrębie  zatoki lub  wyspy (ob. wy\
ej), to trzeba najpierw prześledzić przebieg izoterm
sąsiednich i stwierdzić, czy w miarę zbli\
ania się do  wyspy następują kolejno coraz to
wy\
sze izotermy (wtedy w obrębie  wyspy mamy obszar cieplejszy od okalającej ją
izotermy), czy te\
coraz to ni\
sze (wtedy w obrębie  wyspy jest chłodniej). Je\
eli natomiast
dana miejscowość poło\
ona jest pomiędzy izotermą a krawędzią mapy, to po zorientowaniu
się czy znajduje się ona po cieplejszej, czy te\
po chłodniejszej stronie najbli\
szej izotermy,
trzeba z kolei oszacować mo\
liwie najbardziej zbli\
oną wartość temperatury dla tej
miejscowości przyjmując, \
e druga z kolei izoterma (wy\
sza lub ni\
sza) znajduje się poza
obrębem mapy. Przy tym zało\
eniu mo\
na równie\
dokonać  ekstrapolacji na oko, oceniając,
czy dana miejscowość le\
y bli\
ej ostatniej izotermy na mapie (np. 20,0oC), czy te\
bli\
ej
krawędzi mapy, poza które winna przebiegać izoterma następna (np. 21,0�C) [69].
Agrometeorologiczna osłona rolnictwa
Klimat stanowi jedną z charakterystycznych cech fizyczno-geograficznych terenu,
wpływając na działalność gospodarczą człowieka, rozmieszczenie przemysłu, komunikacji
i inne. W klimatologii zestawia się wyniki obserwacji meteorologicznych za okres wieloletni,
przeprowadza ich analizę przy zastosowaniu na szeroką skalę metod statystycznych,
graficznych i kartograficznych. Mapy klimatyczne informują o kształtowaniu się istotnych dla
rolnictwa zjawisk klimatycznych, mających znaczenie strategiczne (długookresowe)
w odró\
nieniu od danych pogodowych, które mo\
na wykorzystać do działań operacyjnych
(bie\
ących). Agroklimat pozwala generować ró\
norodne mapy agroklimatyczne (temperatura,
sumy opadów, usłonecznienie) na podstawie bazy danych numerycznego modelu terenu oraz
algorytmów, według których dane te są przetwarzane. Agroklimat umo\
liwia określenie
działania wybranych czynników klimatycznych, które z danymi glebowymi, ekonomicznymi
mogą być u\
yte do planowania produkcji rolnej [76].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Agrometeorologia to nauka badająca wpływ warunków meteorologicznych,
klimatycznych i częściowo hydrologicznych na procesy produkcji rolniczej, ogrodniczej
i leśnej, zwłaszcza na rozwój roślin uprawnych [16].
System składający się z sieci obserwacyjnej, centrów gromadzenia i przetwarzania
danych, środków łączności z odbiorcami informacji (rolnikami) to agrometeorologiczna
osłona rolnictwa. Niezale\
nie od rozwiązań techniczno-organizacyjnych, wszystkie jego
elementy muszą istnieć oraz działać w sposób niezawodny. Zadania pomiarowe spełniają
automatyczne, zdalnie sterowane stacje agrometeorologiczne. Naziemne stacje
meteorologiczne wykonują przy u\
yciu instrumentów standardowych i ponad standardowych
określony zestaw pomiarów. Istotne znaczenie ma terminarz dokonywanych pomiarów
i obserwacji. W przypadku stacji pracujących na potrzeby prognoz pogody dokonuje się
8 oznaczeń parametrów atmosfery, co 3godz., począwszy od godziny 00 GMT (średni czas
Greenwich). W polskich warunkach, gdzie obowiązuje czas środkowoeuropejski, pierwszy
pomiar przypada na godzinę 01 a dalsze wykonywane są w odstępach trzygodzinnych.
W ostatnich latach dokonały się zmiany w zakresie podstawowych pomiarów
meteorologicznych, poprzez sprowadzanie pomiarów do pełnej automatyzacji i ciągłości.
Precyzyjne dane gromadzone są na nośnikach komputerowych pamięci masowych i od razu
przetwarzane. Fakt ten ma znaczenie nie tylko dla synoptyki i klimatologii, lecz tak\
e dla
monitoringu warunków produkcji rolnej. W rolnictwie pomiary meteorologiczne atmosfery
łączone są z pomiarami warunków glebowych. Typową stacja agrometeorologiczną
przedstawia rys. 19.
Rys. 19. Schemat automatycznej stacji agrometeorologicznej [83]
W jej budowie występuje dowolna liczba niezale\
nych sensorów współpracujących
z odpowiednim blokiem sterującym, zawierającym pamięć elektroniczną. Blok sterujący
uruchamia pomiar określonego parametru i zapisuje wynik w pamięci urządzenia Istnieje
mo\
liwość zaprogramowania odpowiedniego przedziału czasowego pobierania próbek oraz
formy agregacji wyników (średnia, suma, ekstremum, itp.) Dane z bloku odczytuje się na
komputerze jako system informacyjny dla nowoczesnego rolnictwa. Przykładem innego
automatycznego systemu pomiarowego jest zestaw o nazwie WEATHER MONITOR II
(rys. 45). Słu\
y on do automatycznego pomiaru takich parametrów jak temperatura
(zewnętrzna, wewnętrzna, temperatura punktu rosy i tzw. odczuwalna), wilgotność względna,
suma opadów, ciśnienie atmosferyczne, prędkość i kierunek wiatrów. W aparaturze ka\
dy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
parametr śledzony jest z uwzględnieniem wartości ekstremalnych. Oprócz stacji naziemnych
istotnym elementem współczesnej meteorologii są badania teledetekcyjne przy pomocy
radarów, sonarów i radiometrów. Zadania, które spełnia sieć radarów, to informowanie
o powstawaniu groz
nych zjawisk pogodowych (tornada, tajfuny, huragany) oraz o strefach
zachmurzenia i wynikających z tego mo\
liwościach opadów.
Rys. 20. Monitor i schemat instalacji zestawu WeatherMonitor II firmy Davis [83]
Wa\
ną funkcję w meteorologii spełniają równie\
sztuczne satelity Ziemi, wyposa\
one
w przyrządy telemetryczne, monitorujące ka\
dy punkt o tej samej porze dnia i nocy oraz ten
sam obszar. Na rys. 21 przedstawiono schemat aktualnie pracujących satelitów
meteorologicznych.
Rys. 21. Rozmieszczenie satelitów pogodowych na orbitach okołoziemskich [83]
Za pomocą wiadomości dostarczanej z przekazu satelitarnego określamy wpływ
warunków świetlnych, termiki oraz składu atmosfery na procesy \
yciowe.
W ostatnich latach najbardziej dynamicznie rozwija się kierunek badań dotyczących
matematycznego modelowania relacji pogoda  roślina, pozwalający na tworzenie narzędzi
prognostycznych, wykorzystywanych w praktyce rolniczej. Model pogoda  roślina,
umo\
liwia podejmowanie decyzji zarówno technologicznych, rynkowych jak i strategicznych,
dotyczących kreowania polityki rolnej. Niezbędnym warunkiem rozwoju i wdra\
ania tej
koncepcji jest rozwój badań oraz stworzenie infrastruktury obejmującej niezbędne
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
wyposa\
enie dla sieci stacji monitorujących przebieg warunków meteorologicznych
w odpowiedniej skali [83].
Stacja taka działa w sposób ciągły i mo\
e być zaprogramowana do rejestracji ka\
dego
parametru meteorologicznego, z dowolną częstotliwością. Dzięki automatyce w sieci mo\
na
zainstalować niezbędną ilość stacji, taką aby zapewniła maksimum reprezentatywności
pomiarów dla określonych obszarów. Dobrą praktyką jest zintegrowanie specjalistycznych
urządzeń agrometeorologicznych z ogólną siecią meteorologiczną. Rezultaty pomiarów
trafiają do centrów gromadzenia i przetwarzania drogą radiową lub poprzez sieć telefoniczną.
Dane, które zbiera centrum przetwarzania podlegają weryfikacji, zapisaniu w bazie danych
i następnie obróbce cyfrowej na u\
ytek zaleceń agrometeorologicznych. System
przetwarzania generuje wyniki, w zakresie 3 kategorii:
 ostrze\
enia o pogodowych zjawiskach szkodliwych, mogących spowodować powa\
ne
straty w produkcji. Będą to ostrze\
enia o przymrozkach, nadchodzących ulewnych
opadach, gradobiciach itp.. Odrębną kategorię stanowią dane, które mogą być
wykorzystywane przy podejmowaniu decyzji organizacyjnych i technologicznych.
Typowym przykładem z tego zakresu jest informacja o spodziewanej prędkości
i kierunku wiatru, niezwykle istotna w przypadku aplikacji środków ochrony roślin,
pozwalająca uniknąć ska\
eń środowiska czy zniszczenia sąsiednich plantacji,
 informacje o zapasach wody pozimowej w glebie, zasobach ciepła w okresie wegetacji
oraz zasobach wody u\
ytecznej pod plantacjami roślin,
 wyniki obliczeń uzyskanych z wykorzystaniem modeli matematycznych.
Dzięki danym pozyskanym dla ich obsługi, mo\
liwe jest prognozowanie rozwoju
i warunków meteorologicznych roślin, w ró\
nych okresach czasowych. Najczęściej prognozy
określają terminy wznowienia wegetacji roślin po okresie zimowym, daty pojawienia się
wa\
niejszych faz i czasu ich trwania. Znajomość tempa rozwoju roślin stwarza mo\
liwość
zaplanowania prac w gospodarstwie, zakupu środków produkcji, precyzyjnego sformułowania
umów na zlecane usługi, określenia terminów i wielkości dostaw produktów rolnych do
punktów skupu. Modelowaniu podlegają tak\
e zjawiska związane z inwazyjnością chorób
i szkodników, która to w du\
ym stopniu zale\
y od przebiegu warunków pogodowych.
Właściwością modeli prognostycznych jest to, \
e ich sprawdzalność wzrasta w miarę
zaawansowania technologii. Dzięki nim uzyskujemy coraz wy\
szą trafność przewidywań,
a błąd prognozy spada poni\
ej 10 %. Korzyści z istnienia systemu mogą odnosić tak\
e
instytucje administracyjne, usługowe, handlowe i techniczne pracujące na rzecz rolnictwa,
bądz
z nim związane. Ostatnie ogniwo systemu to przekaz informacji dla odbiorców. W tym
względzie mo\
liwych jest wiele rozwiązań, z tym, \
e największe perspektywy istnieją przed
systemem elektronicznym na bazie Internetu. Internet nie tylko zapewnia najprostszy sposób
przesyłu, ale jednocześnie daje szansę dostępu do ściśle wyspecyfikowanych danych oraz ich
interaktywne wykorzystanie. Nale\
y podkreślić, \
e efektywne wykorzystanie informacji
z systemu elektronicznego nie zale\
y tylko od jego naukowej, technicznej i organizacyjnej
sprawności. Niezwykle wa\
nym jest te\
odpowiednie przygotowanie odbiorców. Wprawdzie
część danych i zaleceń mo\
na wykorzystać bezpośrednio, część z nich jednak wymaga
uwzględnienia dalszych warunków kształtujących procesy produkcyjne.
4.5.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Zdefiniuj pojęcie mapy.
2. Jakie znasz składniki mapy?
3. Jakie cechy posiada mapa?
4. Jakie znasz rodzaje map klimatycznych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
5. W jaki sposób wykreślamy izolinie, np. izotermy?
6. Czym zajmuje się agrometeorologia?
7. Jaki obraz przedstawiają mapy agroklimatyczne?
8. Do jakich celów wykorzystujemy mapy agroklimatyczne?
9. O czym informuje nas model agroklimatu?
10. Jaka jest zale\
ność doboru upraw od warunków klimatycznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na mapie Atlantyku wykreśl przebieg izoterm rzeczywistych dla określonego miesiąca
(w obrębie Atlantyku i jego obrze\
y), na podstawie średnich temperatur. Na podstawie
wykreślonych izoterm, oblicz drogą interpolacji, jakie są średnie temperatury w trzech
punktach na mapie A, B, C, dla których nale\
y równie\
wyznaczyć ich współrzędne
geograficzne.
Rysunek do ćwiczenia 1 [81]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić pojęcia: izoterma, średnia temperatura powietrza, rzeczywista temperatura,
współrzędne geograficzne,
2) narysować na mapie Atlantyku przebieg izoterm,
3) odwzorować na papierze milimetrowym ich przebieg oraz poło\
enie punktów A, B, C,
4) stosując metodę interpolacji obliczyć średnie temperatury dla wybranych punktów,
5) określić poło\
enie geograficzne punktów A, B, C,
6) zaprezentować wyniki pracy,
7) zapisać wnioski w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [1, 18],
- filmy dydaktyczne dotyczące prowadzenia obserwacji,
- papier milimetrowy format A4,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
- przybory do rysowania.
Ćwiczenie 2
Na otrzymanej planszy przeprowadz
interpolację i narysuj izolinie o wartościach 4,0, 5,0,
6,0, 7,0, 8,0.
Rysunek do ćwiczenia 2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić pojęcie interpolacji,
2) obliczyć odległości miedzy między wyznaczonymi punktami,
3) podzielić na odcinki jednostkowe,
4) zinterpolować izolinie o określonych wartościach,
5) zinterpretować otrzymane wyniki,
6) zapisać wnioski w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura dotycząca procesu interpolacji,
 przyrządy kreślarskie.
Ćwiczenie 3
Wska\
nazwy regionów Polski, które charakteryzują się cechami klimatu
utrudniającymi lub ułatwiającymi uprawę roślin pod względem:
a) długości okresu wegetacji,
b) rocznej sumy opadów,
c) nasłonecznienia,
d) optymalnych temperatur,
e) prędkości wiatrów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić elementy klimatu sprzyjające rozwojowi rolnictwa,
2) określić elementy klimatu utrudniające rozwój rolnictwa,
3) dokonać analizy mapy klimatycznej Polski,
4) wskazać na mapie Polski regiony o zró\
nicowanych warunkach klimatycznych dla
rozwoju rolnictwa,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
5) scharakteryzować agrometeorologiczną osłonę rolnictwa,
6) zapisać wnioski do zeszytu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z ćwiczeniem [16, 83],
- mapa gospodarcza, przyrodnicza, klimatyczna Polski.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie mapy?
1
1

2) scharakteryzować składniki mapy?
1
1

3) wymienić cechy mapy?
1
1

4) scharakteryzować rodzaje map klimatycznych?
1
1

5) wymienić elementy mapy klimatycznej?
1
1

6) zdefiniować pojęcie izolinii?
1
1

7) wymienić rodzaje izolinii?
1
1

8) scharakteryzować zasadę interpolacji izolinii?
1
1

9) wyjaśnić pojęcie agrometeorologii?
1
1

10) wyjaśnić jaki obraz przedstawiają mapy agroklimatyczne?
1
1

11) określić zastosowanie mapy agroklimatycznej?
1
1

12) wyjaśnić na czym polega agrometeorologiczna osłona rolnictwa?
1
1

13) scharakteryzować wpływ warunków klimatycznych na rodzaje
1
1

upraw?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 35 min.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Do procesów towarzyszących wymianie cieplnej nale\
ą
a) przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, krą\
enie powietrza.
b) przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, turbulencja.
c) przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, ciśnienie.
d) przewodnictwo, promieniowanie, konwekcja, czynniki geograficzne.
2. Stacja meteorologiczna mo\
e być umieszczona
a) w dowolnym miejscu.
b) w pobli\
u wysokich obiektów.
c) na obiektach nie zasłoniętych przez inne budynki.
d) na terenach o dobrej widoczności.
3. Ciśnienie mierzymy
a) areometrem.
b) heliografem.
c) termometrem.
d) barometrem.
4. Front ciepły tworzy się gdy
a) przesuwająca się masa powietrza ciepłego unosi się ku górze nad masę powietrza
chłodnego.
b) gdy front chłodny dogoni front ciepły i cieplejsze powietrze zostaje wyparte ku górze
i nie styka się z powierzchnią gruntu.
c) przesuwająca się masa powietrza ciepłego wypiera ku górze masę powietrza
chłodnego.
d) gdy front ciepły dogoni front chłodny i zimniejsze powietrze zostaje wyparte ku
górze i nie styka się z powierzchnią gruntu.
5. Termometry mierzące temperatury ekstremalne to termometry
a) zawierające alkohol.
b) cieczowe.
c) stacyjne.
d) termoelektryczne.
6. Na stacjach meteorologicznych pomiarów dokonuje się
a) raz na dzień.
b) w określonych godzinach (równych odstępach czasu).
c) raz na miesiąc.
d) trzy razy dziennie.
7. Usłonecznienie to
a) oddziaływanie promieniowania słonecznego na powierzchni Ziemi.
b) czas odpływu promieniowania słonecznego do atmosfery.
c) czas dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi.
d) czas dopływu słonecznego do poszczególnych elementów środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
8. Termograf słu\
y do pomiarów
a) wilgotności powietrza.
b) ciśnienia atmosferycznego.
c) temperatury powietrza.
d) kierunku wiatru.
9. Kąt padania promieni słonecznych na ró\
nych szerokościach geograficznych zale\
y
a) od poło\
enia geograficznego (półkuli, na której go mierzymy) oraz temperatury.
b) od dnia i poło\
enia geograficznego (półkuli, na której go mierzymy).
c) od dnia i temperatury powietrza.
d) od dnia i ciśnienia atmosferycznego.
10. Wzór na kąta padania promieni słonecznych zawiera
a) szerokość geograficzną.
b) temperaturę.
c) ciśnienie.
d) nasłonecznienie.
11. Punkt rosy to temperatura
a) w której para wodna zaczyna parować.
b) w której para wodna zaczyna się skraplać.
c) w której para wodna ma postać stałą.
d) w której para wodna nie zmienia stanu skupienia.
12. Temperatura topnienia lodu wynosząca 32� wyra\
ona jest w skali
a) Fahrenheita.
b) Celsjusza.
c) Kalwina.
d) Moscha.
13. Symbol zachmurzenia na mapie synoptycznej oznacza
a) niebo zachmurzone.
b) niebo słoneczne.
c) małe zachmurzenie.
d) brak zachmurzenia.
14. Przyrząd do pomiaru średniej prędkości wiatru to
a) termometr.
b) barometry.
c) anemometr.
d) heliograf.
15. Równikowy pas ciszy to obszar, na którym spotykają się pasaty z obu półkul
w sąsiedztwie
a) południka 0.
b) zwrotnika Kozioro\
ca.
c) równika.
d) zwrotnika Raka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
16. Końskie szerokości to obszar występujący pomiędzy rejonem występowania pasatów
i rejonem o przewa\
ających wiatrach
a) zachodnich.
b) wschodnich.
c) południowych.
d) północnych.
17. Klimatologia to nauka o klimacie, czyli warunkach
a) terytorialnych, na którym go obserwujemy.
b) atmosferycznych, charakterystycznych dla jakiegoś miejsca na kuli ziemskiej
i zale\
nych od czynników geograficznych.
c) wilgotności gleb, na których występuje.
d) ciśnienia i temperatury występujących w określonym czasie.
18. Izoterma to linia łączący punkty o tych samych wartościach
a) ciśnienia.
b) wilgotności.
c) temperatury.
d) warunkach nasłonecznienia.
19. Generalizacja mapy zwiększa jej
a) czytelność.
b) powiększenie.
c) skalę.
d) obraz siatki kartograficznej.
20. Model agroklimatu informuje nas o kształtowaniu się istotnych dla rolnictwa zjawisk
a) usłonecznienia.
b) cyrkulacji powietrza.
c) frontów atmosferycznych.
d) pogodowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Prowadzenie obserwacji i pomiarów do celów klimatologicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
21. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
6. LITERATURA
1. Atlas geograficzny. PPWK, Warszawa-Wrocław 1983
2. Bac S., Rojek M.: Meteorologia i klimatologia. PWN, Warszawa, 1981
3. Garnier B.J.: Podstawy klimatologii. IMGW, Warszawa 1996
4. Górski T., Zaliwski A.: Model Agroklimatu Polski. Pamiętnik Puławski, zeszyt
130/I:2002:251-260. IUNG, Puławy, 2002
5. Jaszczuk S. Vademecum Geografia. Wyd. GREG, Kraków, 2002
6. Ko\
uchowski K.: Meteorologia i klimatologia. PWN, Warszawa, 2005
7. Kaczorowska Z.: Pogoda i klimat. WSiP, Warszawa 1998
8. Kaszewski B. M.: Przegląd metod typologii cyrkulacji atmosferycznej. Cz. I. i II
Typologie w mikroskali. Wiad. IMiGW, 1989, 1990
9. Kędziora A.: Podstawy agrometeorologii, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
1999
10. Kop J., Kucharska M., Szkurłat E.: Geografia. Zadania i testy. PWN, Warszawa, 1995
11. Kossowska-Cezak U. Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Wstęp do
meteorologii i klimatologii. PWN, Warszawa 1998
12. Kossowska-Cezak U., Martyn D., Olszewski K., Kopacz-Lembowicz M.: Meteorologia
i klimatologia. PWN, Warszawa 2000
13. Ko\
uchowski K.: Meteorologia i klimatologia. WN PWN, Warszawa, 2005
14. Lityński J.: Liczbowa klasyfikacja typów cyrkulacji i typów pogody dla Polski, Prace
PIHM, 1969
15. Lorenc H.: Klimat Polski.2000 Fakty i niepewności. IMGW, Warszawa 2001
16. A
ykowski B.: Podstawy klimatologii stosowanej, SGGW, Warszawa 1999
17. Markowska D.: Ziemia, Podręcznik geografii fizycznej dla szkoły średniej, WSiP,
Warszawa, 1999
18. Martyn D.: Klimaty kuli ziemskiej. PWN, Warszawa 2000
19. Modzelewska B. Pielowsk E.: Podstawy geografii fizycznej. SOP, 1995
20. Prawdzic K.: Meteorologia i Klimatologia Morska. AR Szczecin., 1990.
21. Stankowski W.: Geografia fizyczna z geologią, WSiP, 1990
22. Szymborscy S. i K.: Wszechświat. PW Wiedza Powszechna, Warszawa 1985
23. Świat w liczbach 2000/2001, WSiP S.A. 2001
Adresy internetowe
24. http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=119423
25. http://matura.newsweek.pl/pliki/matura_2006/geo_p_2006.pdf
26. http://ocean.am.gdynia.pl/student/meteo1/uslonecz.html
27. http://ocean.wsm.gdynia.pl/student/meteo1/wiatr_pom1.html
28. http://pl.wikipedia.org/wiki/Klimat.
29. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stopie%C5%84_baryczny
30. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wz%C3%B3r_na_k%C4%85t_padania_promieni_s%C5%82
onecznych
31. http://pl.wikipedia.org/wiki/Zachmurzenie
32. http://prawo.money.pl/d/prawo/akty-prawne/zalacznik/DU2004-135-
1444_pliki/DU2004-135-1444_zal6.ht
33. http://scholaris.pl/Portal?refId=87EKHYYT036334K3W3H22801
34. http://scholaris.pl/Portal?secId=przed_12_17&mlt_docview=G8QT73C44K74U18A0N2
JMI65
35. http://www.atmosphere.mpg.de/enid/Service/PL_4ec.html
36. http://www.bezan.com.pl/?m=meteo&p=chmury
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
37. http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=2144
38. http://www.imgw.katowice.pl/Abc/beaufort.html
39. http://www.ipm.iung.pulawy.pl/PBZ1708/pbz1708pl.htm#ModelAgroklimatu
40. http://www.math.montana.edu/~nmp/materials/ess/atmosphere/expert/activities/circulatio
n
41. http://www.meteo.daniec.org/2/19_1_zachmurzenie.html
42. http://www.meteo.uni.wroc.pl/?page=dydak&sub=lic
43. http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=494
44. http://www.wis.pk.edu.pl/s-
1/hydrologia/dydaktyka/meteo/cw/Jednostki%20cisnienia.doc.
45. http://www.wspirr.edu.pl/sylabusy/meteo.html
46. http://www.zazi.iung.pulawy.pl/Documents/MA_Mapy_pl.html
47. strona internetowa National Weather Service, Southern Regional Headquarters  US
48. http://www.fotosik.pl/pokaz_obrazek/9c3986a042afd882.html
49. http://www.wsa.edu.pl/baza/pobierz/AgroMeteorologia.pdf
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53