74 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
BankowoĘ elektroniczna
w europejskich systemach
bankowych: Finlandia
Tomasz Chojecki, Anna Matysek
Wprowadzenie we zastosowanie nowoczesnych rozwiązał technologicz-
nych w dzia"alnoĘci bankowej. W artykule poĘwiconym
Pojawienie si nowoczesnych technologii informatycz- rozwojowi bankowoĘci elektronicznej (e-banking)1 auto-
no-komunikacyjnych znalaz"o odzwierciedlenie na rzy chcą zaprezentowa dotychczasowe doĘwiadczenia
wielu obszarach gospodarki. RóŻnorodnoĘ systemów i osiągnicia krajów europejskich zdobyte w tej dzie-
gospodarczych, warunków prawnych, ekonomicznych
i spo"ecznych spowodowa"a, Że adaptacja tych rozwią-
1
Pojcie bankowoĘ elektroniczna jest pojciem stosunkowo m"odym i wzbu-
zał w krajach europejskich pomimo zbliŻonego po-
dza wiele kontrowersji w Ęwiecie nauki. Na potrzeby tego opracowania
ziomu dostpu nie przebiega"a w sposób jednolity. przyjto szeroką definicj bankowoĘci elektronicznej, rozumianej jako forma
Ęwiadczenia us"ug bankowych, polegającą na umoŻliwieniu klientowi
Mia"o to konsekwencje w póęniejszym rozwoju i kon-
dostpu do jego rachunku za poĘrednictwem komputera bądę innego urządze-
kurencyjnoĘci ca"ych krajów, ich poszczególnych sek-
nia elektronicznego i "ącza telekomunikacyjnego. Elektroniczne formy
torów gospodarczych, w tym równieŻ sektora us"ug dostpu są zatem traktowane jako swoiste, elektroniczne kana"y dystrybucji
us"ug bankowych.
bankowych. Jednym z waŻniejszych wyzwał, stojących
Zobacz szerzej: A. Jurkowski: BankowoĘ elektroniczna. Materia"y i Studia, nr
przed europejskimi sektorami bankowymi jest w"aĘci-
125, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2001.
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 75
dzinie oraz ich wp"yw na dzia"alnoĘ banków i proces eksportowych oraz reform związanych z procesem
Ęwiadczenia us"ug. przystąpienia do Unii Europejskiej.
Finlandia jest niewątpliwe jednym z europejskich Przyczyn dynamicznego rozwoju gospodarki fił-
pionierów wykorzystania zaawansowanych technologii skiej w latach 1994-2000 naleŻy upatrywa przede
w wielu procesach gospodarczych. Paradoksalnie, wszystkim w g"bokich zmianach w strukturze ca"ej go-
punktem zwrotnym w kszta"towaniu si gospodarki spodarki, a w szczególnoĘci eksportu. Polega"y one za-
fiłskiej by" g"boki kryzys początku lat 90., który ca"ko- sadniczo na przekszta"ceniu gospodarki opartej na su-
wicie odmieni" kierunek wspó"czesnego rozwoju Fin- rowcach (resource-based economy) w gospodark opar-
landii. Zmiany te mia"y istotny wp"yw równieŻ na ca"y tą na wiedzy (knowledge-based economy), której pod-
system bankowy, powodując, Że fiłskie banki dziki staw stanowią technologie informacyjne i komunika-
umiejtnemu przystosowaniu do zmieniających si re- cyjne sektor ICT2 (Information and Communication
aliów ekonomicznych oraz rosnącej ĘwiadomoĘci infor- Technology sector). SpoĘród kluczowych czynników
macyjnej spo"eczełstwa sta"y si liderami w wyko- determinujących przekszta"cenia strukturalne gospo-
rzystaniu nowoczesnych technologii w procesie Ęwiad- darki wskazuje si przede wszystkim na:
czenia us"ug finansowych. - g"boki kryzys gospodarczy z początku lat 90.,
W celu kompleksowego ujcia opisywanego za- którego bezpoĘrednią konsekwencją by"o za"amanie
gadnienia w artykule zaprezentowane zostaną kolejno: si tradycyjnego wzorca handlu zagranicznego Fin-
dane na temat gospodarki fiłskiej istotne z punktu landii3,
widzenia funkcjonowania banków, zasadnicze infor- - liberalizacj rynków kapita"owych na początku
macje o fiłskim sektorze bankowym, jego strukturze i lat 80. i wynikający z niej nap"yw inwestycyjnego kapi-
cechach, czynniki mające wp"yw na rozwój elektro- ta"u zagranicznego jako kluczowego czynnika sprzyja-
nicznych us"ug bankowych, historia oraz stan obecny jącego rozwojowi gospodarki Finlandii,
dzia"alnoĘci banków na tym obszarze, a takŻe konse- - dynamiczny wzrost wydatków na badania i roz-
kwencje przyjtego kierunku rozwoju dla ca"ego sekto- wój (research and development expenditures R&D)
ra bankowego. zapoczątkowany w latach 80. BezpoĘrednim stymulato-
rem wzrostu wydatków R&D by"a stabilna i konse-
kwentna orientacja rządu na polityk rozwoju techno-
Gospodarka Finlandii t"o dla rozwoju logicznego kraju. Nawet w okresie kryzysu gospodar-
systemu bankowego czego nie ograniczono wydatków na badania i rozwój,
a rząd w konsekwencji przyjtej polityki wspierania
Funkcjonowanie systemu bankowego zaleŻy od kszta"- rozwoju technologicznego kraju tworzy" warunki
towania si licznych czynników ekonomicznych, sprzyjające rozwojowi innowacyjnoĘci4.
prawnych i spo"ecznych. Dlatego teŻ analiza wspó"cze-
snego kierunku rozwoju systemu bankowego (tj. banko-
2
Udzia" sektora ICT we wzroĘcie gospodarczym Finlandii wynosi" w okresie
woĘci elektronicznej) zostanie poprzedzona prezenta-
(w punktach procentowych): 1975-1990 0,3; 1990-1995 0,5; 1995-1999 2.
cją podstawowych danych makroekonomicznych Por. Finland: Selected Issues. IMF Country Report, No. 01/215, November
2000; definicja sektora ICT: zob. The ICT Sector in the Nordic Countries 1995-
istotnych z punktu widzenia funkcjonowania banków.
2000. Statistics Denmark, December 2001.
Sytuacja gospodarcza Finlandii w ciągu minionej
3
Gospodarka Finlandii opiera si w zdecydowanej mierze na eksporcie (export-b-
dekady charakteryzowa"a si duŻą zmiennoĘcią (zob.
ased economy). Kryzys gospodarczy początku lat 90. i za"amanie si handlu zagra-
nicznego ze Związkiem Radzieckim jako g"ównym odbiorcą zmusi"o przed-
tabela 1). Wp"yw na kszta"towanie si zasadniczych
sibiorstwa do przestrzennej i przedmiotowej (oparcie na sektorze ICT) reorganiza-
wskaęników makroekonomicznych wywar" przede
cji handlu zagranicznego i poszukiwania nowych czynników konkurencyjnoĘci na
wszystkim kryzys gospodarczy z początku lat 90. (ma- rynku midzynarodowym. V. Vihril: Bank and the Finnish Credit Cycle 1986-
1995. Bank of Finland Studies E:7, 1997, s. 37-41; zob. takŻe R. Hjerppe, P. Mkel,
jący odzwierciedlenie m.in. w gwa"townym wzroĘcie
I.B. Voipio: Finland as a member of European Union first experience. Government
bezrobocia z 3,2% w 1990 r. do 16,6% w 1994 r., jak
Institute for Economic Research Discussion Papers, No. 180, Helsinki 1999, s. 22-32.
4
równieŻ w ujemnym wzroĘcie gospodarczym w latach
Finland: Selected Issues, op. cit., s. 7; wydatki R&D w relacji do PKB kszta"to-
wa"y si na nastpującym poziomie: 1985 r. 1,6%; 1990 r. 1,9%; 1995 r.
1991-1993). Od 1994 r. wskaęniki gospodarcze zacz"y
2,3%; 2000 r. 3,4%, dane Statistics Finland. Szerzej zob. P. Forsman: The
si stopniowo poprawia, co by"o efektem zmian struk-
electronic equipment industry and Finland s transformation into a high-tech
turalnych w gospodarce, poprawy sytuacji na rynkach
economy. Bank of Finland Bulletin, No. 3, Vol. 73, 2000, s. 11.
Tabela 1 Podstawowe dane makroekonomiczne Finlandii (%)
Wskaęniki 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Zmiana PKB -6,3 -3,3 -1,1 4,0 3,8 4,0 6,3 5,3 4,1 5,6 0,7
Inflacja 4,1 2,6 2,2 1,1 1,0 0,6 1,2 1,4 1,2 3,4 2,6
Bezrobocie 6,6 11,7 16,3 16,6 15,4 14,6 12,7 11,4 10,2 9,8 9,1
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych Statistics Finland.
76 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
Ramka Instytucje rynku finansowego w Finlandii
" Bank Centralny Finlandii (czĘ Europejskiego Systemu Ban- - fundusze podwyŻszonego ryzyka (venture capital funds)
ków Centralnych) - banki inwestycyjne
" Banki depozytowe (depozytowo-kredytowe, oszczdnoĘciowe, " Instytucje inwestycyjne:
spó"dzielcze) - fundusze inwestycyjne (mutual funds)
" Pozosta"e instytucje kredytowe: - instytucje zarządzające aktywami (asset management companies)
- banki hipoteczne - dealerzy papierów wartoĘciowych
- specjalne instytucje kredytowe (special credit institutions) " Instytucje ubezpieczeniowe
- instytucje finansowe " Gie"da Papierów WartoĘciowych w Helsinkach (HEX)
- wydawcy kart kredytowych (credit card companies) " Fiłski Centralny Depozyt Papierów WartoĘciowych (Finnish
" Instytucje rynku kapita"owego: Central Securities Depository)
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie: Finnish financial markets 2001, The Finnish Bankers Association, September 2001, s. 17.
Na szczególne podkreĘlenie zas"uguje fakt, iŻ prze- udzielania kredytów i gwarancji, emisji papierów
miany gospodarczej Finlandia dokona"a dziki inicjaty- wartoĘciowych i obrotu nimi, obs"ugi walutowej,
wom rządu oraz fiłskich przedsibiorstw (wykorzystu- us"ug maklerskich, us"ug leasingu finansowego i
jących dynamicznie nap"ywający kapita" zagraniczny)5. rozliczeł pieniŻnych. OkreĘlenie w ustawie czyn-
noĘci wykonywanych przez banki pozwoli"o na li-
kwidacj zasady oddzielania funkcji wype"nianych
System bankowy Finlandii struktura, cechy, przez odmiennych poĘredników finansowych (func-
sytuacja finansowa tional separation)7.
Koncentracja sektora bankowego jako kolejna ce-
Fiłski system bankowy stanowi zasadniczą czĘ ryn- cha fiłskiego systemu bankowego stanowi efekt nasi-
ku finansowego Finlandii (zob. ramka). Jego elementem lających si tendencji w zakresie konsolidacji i interna-
podstawowym i dominującym są banki depozytowe, cjonalizacji rynków finansowych. Zapoczątkowa" je
których silna pozycja wynika z przewaŻającej roli de- kryzys sektora bankowego na początku lat 90.8, którego
pozytów bankowych jako formy oszczdzania, zarówno skutkiem by"a g"boka reorganizacja sektora bankowe-
wĘród gospodarstw domowych, jak i przedsibiorstw6. go, prowadząca przede wszystkim do obniŻenia kosz-
Kszta"t i funkcje systemu bankowego w Finlandii tów dzia"ania banków. Koncentracja sektora banków
są uwarunkowane czynnikami o charakterze prawnym depozytowych w Finlandii stanowi równieŻ konse-
(mającymi ęród"a w obowiązujących aktach prawnych), kwencj realizacji trzeciego etapu unii walutowej i
historycznym (wynikającymi z przyjtego kierunku znajduje odzwierciedlenie w tendencjach konsolidacyj-
rozwoju systemu bankowego) i organizacyjnym. Za nych prowadzących do powikszania instytucji finan-
podstawowe cechy wspó"czesnego systemu bankowego sowych (co charakteryzuje europejskie sektory banko-
w Finlandii uznaje si: we)9. Zarówno kryzys bankowy, jak i przystąpienie
- uniwersalny charakter banków depozytowych, Finlandii do unii monetarnej jako determinanty pro-
- wysoką koncentracj sektora bankowego, cesów konsolidacyjnych znalaz"y wyraz w zmieniają-
- nasilenie si powiązał bankowo-ubezpieczeni- cej si liczbie oraz wartoĘci transakcji fuzji i przej
owych (bancassurance). (mergers and acquisitions M&A) w fiłskim sektorze
Uniwersalny charakter funkcjonowania banków bankowym. Malejącej liczbie transakcji towarzyszy
zosta" zdeterminowany w akcie prawnym, na podsta- wzrost ich wartoĘci10.
wie którego funkcjonują banki w Finlandii (The Credit
7
Institution Act z 1994 r.). Konstrukcj aktu prawnego Por. J. Vesala: Technological Transformation and Retail Banking Competi-
tion: Implications and Measurement, Bank of Finland Studies E:20, 2000, s. 26.
oparto na regule banku uniwersalnego (universal bank
8
Szczegó"owa analiza kryzysu bankowego zob. B. Drees, C. Pazarbasioglu: The
principle), zgodnie z którą banki depozytowe jako jedy-
Nordic Banking Crises. Pitfalls in Financial Liberalization? IMF Occasional Pa-
ne instytucje finansowe w Finlandii są uprawnione do per, No. 161, April 1998.
9
A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman: Recent Developments in the Finnish
gromadzenia Ęrodków finansowych w formie depozy-
Banking Sector. Bank of Finland Discussion Papers, No. 15, 2000, s. 13; pod-
tów. JednoczeĘnie mogą Ęwiadczy us"ugi z zakresu:
stawowe kierunki przekszta"ceł europejskiego sektora bankowego analizuje
m.in. W.R. White: The coming transformation of continental European ban-
king? BIS Working Papers, No. 54, June 1998.
5 10
Podobnej konwersji gospodarki dokonano m.in. w Irlandii, gdzie zasadni- Liczba transakcji fuzji i przejĘ w fiłskim sektorze bankowym i ich wartoĘ
czym czynnikiem w przeciwiełstwie do Finlandii by"y midzynarodowe w kolejnych dwuletnich okresach przedstawia"a si nastpująco: 1991-1992
przedsiwzicia Finland: Selected Issues, op.cit., s. 3. 51 transakcji o wartoĘci 0,9 mld USD; 1993-1994 16 transakcji o wartoĘci 1,0
6
Banki depozytowe odgrywają takŻe rol podstawowego kredytodawcy gospo- mld USD; 1995-1996 7 transakcji o wartoĘci 1,2 mld USD; 1997-1998 7
darstw domowych (na koniec 2000 r. udzia" banków depozytowych jako do- transakcji o wartoĘci 4,3 mld USD zob. International Banking and Financial
starczyciela kredytu szacowano na 89%), dane Statistics Finland. Market Developments. BIS Quarterly Review , August 1999, s. 40.
^
,
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 77
Tabela 2 Sytuacja ekonomiczna banków depozytowych w Finlandii
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Koszty operacyjne (mld euro) 2,6 2,8 2,6 2,2 1,9 2,0 1,9 2,0*
Przychody (mld euro) 3,8 3,8 3,5 3,6 3,4 3,7 3,7 4,4*
Wspó"czynnik poziomu kosztów 0,68 0,74 0,74 0,61 0,56 0,54 0,51 0,49
Zysk operacyjny (mld euro) -1,5 -1,1 -0,5 0,6 1,0 1,3 1,4 2,2*
Suma bilansowa (mld euro) 117 107,5 106 104 110 116 128 127,5
ROE (%) -25,9 -20,3 -9,6 11,8 17,7 12 19 28
ROA (%) -1,35 -1,01 -0,48 0,56 0,92 1,21 1,28 1,72*
* dane szacunkowe
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie: A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman, op. cit., s. 23; Annual Report, Financial Supervision Authority (z lat 1996,
1997, 1998, 1999, 2000); Bank Profitability: financial statements of banks, OECD, Paris 1999.
Analiza czynników oddzia"ujących na procesy czĘciej jest Euribor14 lub tzw. prime rate15, oraz mar-
konsolidacyjne pozwala wyróŻni trzy kolejne fazy Ży ustalanej indywidualnie dla kaŻdego klienta. Przyj-
przekszta"ceł fiłskiego sektora bankowego: konsolida- ta metoda okreĘlania wysokoĘci stóp procentowych
cja wewntrzna11, obejmująca jedynie fiłskie instytu- uniemoŻliwia bankom zmian jej wysokoĘci w termi-
cje finansowe, konsolidacja zewntrzna (związana z na- nach innych, niŻ wynika to ze zmian wysokoĘci stopy
p"ywem kapita"ów zagranicznych inwestowanych w odniesienia16.
fiłski sektor bankowy) oraz formowanie si konglome- Zmieniająca si sytuacja gospodarcza Finlandii
ratów finansowych i grup bankowo-ubezpieczeni- znalaz"a odzwierciedlenie w kondycji finansowej ban-
owych. Rezultatem przekszta"ceł fiłskiego sektora ków depozytowych. WielkoĘ sektora banków depozy-
bankowego jest skoncentrowanie dzia"alnoĘci banko- towych (wyraŻająca si w sumie bilansowej) wykazy-
wej w obrbie trzech grup bankowych: Nordea Bank wa"a tendencje malejące do 1996 r. (w rezultacie kryzy-
Group (dawniej Merita Bank), Sampo Bank Group su bankowego17). Od 1997 r. wielkoĘ fiłskiego sekto-
(dawniej Leonia Bank) i OKO Bank Group (koncentra- ra bankowego wykazuje tendencje rosnące. Podobnie
cja wyraŻona udzia"em w krajowym rynku depozytów kszta"towa"a si wielkoĘ sektora banków depozyto-
wynosi"a na początku 2001 r. 84,6%, natomiast w za- wych wyraŻona relacją sumy bilansowej do produktu
kresie udzielonych kredytów 85,8%; biorąc pod uwa- krajowego brutto18. Zasadnicza zmiana dokona"a si w
g poziom aktywów sektora bankowego udzia" trzech zakresie struktury i wielkoĘci kosztów operacyjnych w
grup bankowych szacuje si na oko"o 90%)12. fiłskich bankach w latach 90., co by"o przede wszyst-
Szczególne znaczenie fiłskim bankom depozyto- kim rezultatem redukcji zatrudnienia i dynamicznie
wym jako poĘrednikom finansowym nada"y dwie zmniejszającej si liczby oddzia"ów. Od 1998 r. koszty
historycznie ukszta"towane cechy. Po pierwsze, operacyjne zacz"y nieznacznie rosną w związku z
banki depozytowe stanowią g"ówne ęród"o finanso- przygotowaniem banków do wprowadzenia euro oraz
wania budownictwa mieszkaniowego w Finlandii (na dzia"aniami związanymi z tzw. Problemem Roku
koniec 2000 r. udzia" banków depozytowych w war- 200019. RoĘnie równieŻ poziom zysku operacyjnego
toĘci kredytów mieszkaniowych udzielonych gospo- wypracowanego przez banki depozytowe w Finlandii.
darstwom domowym wynosi" 96,6%, natomiast we Jest to konsekwencją z jednej strony dynamicznie ma-
wszystkich kredytach finansujących potrzeby zwią- lejącego udzia"u z"ych kredytów w portfelach ban-
zane z budownictwem mieszkaniowym 69%)13. Po
14
Stopa Euribor jako zasadnicza stopa odniesienia zastąpi"a stopą HELI-
drugie, charakterystyczny dla fiłskich banków jest
BOR w związku z przystąpieniem Finlandii do unii walutowej; szerzej na ten
sposób okreĘlania wysokoĘci stóp procentowych (od
temat zob. J. Kontulainen, M. Nieminen: Changes in the reference rate system
udzielanych kredytów oraz przyjmowanych depozy- with the changeover to monetary union. Bank of Finland Bulletin, No. 12,
1998, s. 19-22.
tów). Poziom stopy procentowej ustalany jest na pod-
15
OkreĘleniem prime rate definiuje si najkorzystniejszą moŻliwą stop pro-
stawie stopy odniesienia (reference rate), którą naj-
centową, stosowaną teoretycznie dla klientów o najlepszym standingu finan-
sowym, por. P. Moles, N. Terry: The handbook of international financial
terms. Oxford University Press, New York 1999, s. 434.
11 16
Konsekwencją podejmowanych dzia"ał w zakresie wewntrznej konsolida- Dla zdecydowanej wikszoĘci kredytów mieszkaniowych stopą odniesienia
cji sektora bankowego by"o powstanie m.in. banku Merita (w wyniku po"ącze- jest 12-miesiczny Euribor, zatem zmiana wysokoĘci oprocentowania kredytów
nia w 1995 r. dwóch najwikszych banków komercyjnych: Kansallis-Osake- nastpuje co 12 miesicy; por. Finnish financial markets 2001, op. cit., s. 19.
17
Pankki i Union Bank of Finland), holdingu Leonia w 1998 r. oraz grupy ban- Por. H. Koskenkyl: The Nordic Countries Banking Crises and the Lessons
kowej OKO Bank Group w czerwcu 1997 r. na skutek prawnego utrwalenia Learned. Bank of Finland Working Papers, No. 6, 2000.
18
związków midzy 243 bankami spó"dzielczymi. A. Andersen, A. Hyytinen, J. Zob. A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman, op.cit., s. 35.
19
Snellman, op. cit., s. 13-14. Szerzej na temat tendencji w zakresie kszta"towania si struktury przycho-
12
Finnish financial markets 2001, op.cit., s. 33. dów i kosztów banków w Finlandii zob. H. Koskenkyl: The performance of
13
T. Kallonen, R. Myllyl: Banks 2001. The Finnish Bankers Association, the Finnish banking sector in 1998 and the outlook for the next few years.
Helsinki 2002; Finnish financial markets 2001, op.cit., s. 18. Bank of Finland Bulletin, No. 2, Vol. 73, 1999, s. 24-29.
78 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
ków (wielkoĘ z"ych kredytów w latach 1993-1998 uregulowania prawne, które poĘrednio, ale w istotny
zmala"a ponad dziewiciokrotnie z 2,47 mld euro w sposób stymulowa"y przekszta"cenia tradycyjnej ban-
1993 r. do 269 mln euro w 1998 r.20), z drugiej nato- kowoĘci. Po drugie, naleŻy podkreĘli dzia"ania legisla-
miast stosowania przez banki zaawansowanych tech- cyjne w dziedzinie elektronicznych us"ug finanso-
nologii w procesie Ęwiadczenia us"ug bankowych. Po- wych23 a zatem bezpoĘrednio determinujące rozwój
prawia" si wspó"czynnik poziomu kosztów bdący bankowoĘci elektronicznej. Fiłski rynek finansowy do
relacją poniesionych kosztów do generowanych przy- po"owy lat 80. poddany by" licznym restrykcyjnym re-
chodów z 0,8 w 1991 r. do 0,49 w 2000 r. Znacznie gulacjom prawnym (tzw. conduct regulations). Oprócz
poprawi"a si równieŻ efektywnoĘ dzia"ania sektora ograniczeł dotyczących przep"ywu kapita"ów obcych
banków depozytowych, mierzona stopami zwrotu z ak- zasadnicze znaczenie dla analizowanego problemu
tywów (ROA) i kapita"u (ROE) (zob. tabela 2). mia"y restrykcje banku centralnego dotyczące kszta"to-
Analiza wybranych zagadnieł dotyczących fił- wania bankowych stóp procentowych (zarówno od kre-
skiego sektora bankowego pozwala stwierdzi, Że Fin- dytów, jak i depozytów). Z jednej strony rząd podejmo-
landia ma dobrze zarządzany sektor finansowy, w któ- wa" dzia"ania mające na celu spopularyzowanie us"ug
rym kluczową rol odgrywają banki depozytowe, odpo- bankowych24, z drugiej natomiast ca"kowicie wyklu-
wiednio wyposaŻone kapita"owo i spe"niające midzy- czono midzybankową konkurencj cenową (w wyniku
narodowe kryteria bezpieczełstwa i stabilnoĘci finan- wprowadzonych regulacji prawnych), co zmusi"o ban-
sowej21. ki do poszukiwania nowych ęróde" przewagi konkuren-
cyjnej przede wszystkim w poziomie Ęwiadczonych
us"ug oraz wprowadzaniu nowych technologii telein-
Determinanty rozwoju bankowoĘci elektronicz- formatycznych.
nej w Finlandii22 Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi bankowoĘci
elektronicznej jest rosnąca konkurencja na rynku us"ug
Do najwaŻniejszych determinant rozwoju bankowoĘci finansowych, bdąca bezpoĘrednią konsekwencją libe-
elektronicznej w Finlandii naleŻy zaliczy: ralizacji i deregulacji rynku finansowego. Pierwsze
- przeobraŻenia ca"ej gospodarki (przedstawione dzia"ania w kierunku liberalizacji fiłskiego rynku
we wczeĘniejszej czĘci opracowania), us"ug bankowych podjto w 1982 r. zezwolono ban-
- czynniki o charakterze systemowym, kom zagranicznym na prowadzenie dzia"alnoĘci w Fin-
- rozwój i wspó"prac banków w zakresie systemu landii25. Sektor bankowy Finlandii zosta" poddany ini-
p"atniczego, cjatywom prowadzącym do liberalizacji równieŻ w
- nasycenie gospodarstw domowych nowoczesną związku z wprowadzeniem dwóch dyrektyw banko-
technologią. wych26. Dzia"ania deregulacyjne mia"y wp"yw przede
wszystkim na pobudzenie konkurencji wewnątrz fił-
Czynniki o charakterze systemowym skiego systemu bankowego, doprowadzając m.in. do
dynamicznego wzrostu liczby niebankowych instytucji
SpoĘród czynników sprzyjających rozwojowi banko- finansowych (w 1980 r. obok banków na fiłskim
woĘci elektronicznej w Finlandii wynikających z rynku finansowym dzia"a"o 13 instytucji finansowych,
kszta"tu i charakteru systemu bankowego naleŻy wy- w 1990 r. 75, a w 2000 r. 153 instytucje)27. Reasu-
mieni przede wszystkim: mując, w wyniku dzia"ał podjtych w kierunku libera-
- otoczenie instytucjonalno-prawne, lizacji i deregulacji fiłskiego rynku finansowego banki
- konkurencj na rynku us"ug finansowych, depozytowe utraci"y pozycj monopolistycznych po-
- deregulacj i liberalizacj rynku finansowego
23
Podjto m.in. prace nad uregulowaniami dotyczącymi podpisu elektronicz-
Finlandii,
nego, handlu elektronicznego (wcielenie w Życie Dyrektywy 2000/31/EC o
- wspó"prac midzy bankami w zakresie rozwoju
handlu elektronicznym) oraz zarządzania ryzykiem w związku ze Ęwiadcze-
bankowoĘci elektronicznej. niem elektronicznych us"ug finansowych; szerzej zob. Electronic Financial Se-
rvices. Financial Supervision Authority, Publication Series, 1/(26), 2001.
Konsekwencje oddzia"ywania otoczenia instytu-
24
Wprowadzenie zwolnieł podatkowych od dochodów z depozytów banko-
cjonalno-prawnego na rozwój bankowoĘci elektronicz-
wych skutecznie eliminowa"o popularnoĘ innych form poĘrednictwa finan-
nej w Finlandii naleŻy rozpatrywa co najmniej w sowego; szerzej zob. A. Hyytinen, I. Kuosa, T. Takalo: Law or Finance: Eviden-
ce from Finland. Bank of Finland Discussion Papers, No. 8, 2002, s. 24.
dwóch aspektach. Po pierwsze, analizie naleŻy podda
25
B. Drees, C. Pazarbsioglu, op.cit., s. 11.
26
Ogólnie akceptuje si fakt, Że dzia"ania mające na celu liberalizacj
20
Ibidem, s. 25. przep"ywów kapita"owych midzy pałstwami cz"onkowskimi istotnie wp"yną
21
Szerzej zob. Finland: Financial System Stability Assessment. Country Re- na poziom aktualnej oraz potencjalnej konkurencji transgranicznej (cross-bo-
port, No. 01/214, International Monetary Fund, November 2001. rder competition), por. J. Hasan, A. Lozano-Vivas, J.T. Pastor: Cross-Border
22
Dalsza czĘ opracowania bdzie dotyczy"a wy"ącznie dzia"alnoĘci sektora Performance in European Banking. Bank of Finland Discussion Papers, No. 24,
banków nazywanych w Finlandii depozytowymi, są one bowiem najwaŻniej- 2000; O. De Bandt, E.P. Davis: Competition, contestability and market structu-
szym oferentem us"ug bankowoĘci elektronicznej. Podawane wielkoĘci bdą re in European banking sector on the eve of EMU. Journal of Banking & Finan-
zatem dotyczy"y wy"ącznie fiłskich banków depozytowych, których domi- ce , No. 24, 2000, s. 1045-1066.
27
nująca rola w systemie zosta"a wczeĘniej wykazana. A. Hyytinen, I. Kuosa, T. Takalo, op.cit., s. 31.
^
,
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 79
Ęredników finansowych, a funkcjonowanie rynku fi- tem przetwarzania danych przedsibiorstwa, a przysto-
nansowego charakteryzują s"abe bariery wejĘcia i wyj- sowanej do bankowych systemów operacyjnych. Po-
Ęcia (tzw. contestable financial market), co dodatkowo dobna us"uga by"a dostpna dla klientów detalicznych,
wzmaga konkurencj28. ale wiąza"a si z koniecznoĘcią wypisywania papiero-
Rozwój i zastosowanie najnowszych technologii w wych formularzy.
bankowoĘci fiłskiej umoŻliwi"a Ęcis"a wspó"praca mi- Stopniowo wprowadzano inne, coraz bardziej
dzy bankami w dziedzinie standaryzacji systemów roz- zautomatyzowane formy p"atnoĘci. Polecenie zap"aty,
liczeniowych, kompatybilnoĘci systemów terminali i jako form przelewu inicjowanego przez beneficjenta,
sieci teleinformatycznych. ZaangaŻowanie wszystkich udostpniono w 1978 r., jednak jak dotąd ta forma re-
banków w rozwój bankowoĘci elektronicznej pozwoli- gulowania zobowiązał nie jest w Finlandii szeroko sto-
"o (poprzez wykorzystanie tzw. korzyĘci sieci ne- sowana33. Istotnym prze"omem w historii fiłskiego
twork economies) zredukowa zarówno marginalny, jak systemu p"atniczego by"o pojawienie si w 1989 r. no-
i przecitny koszt procesu budowy elektronicznych ka- wych bankomatów typu ATM (Automated Teller Ma-
na"ów dystrybucji i komunikacji. EfektywnoĘ koope- chine), za pomocą których klienci mogli dokonywa
racji midzy bankami by"a determinowana przede przelewów bankowych.
wszystkim strukturą fiłskiego systemu bankowego. Ujednolicenie form przelewów bankowego i
Koncentracja dzia"alnoĘci bankowej, jak równieŻ syme- pocztowego - nastąpi"o dopiero w 1993 r., gdy dotych-
trycznoĘ funkcjonujących na rynku instytucji (wyraŻa- czas istniejące rozwiązania zastąpiono nowym, wspól-
jąca si jednakową wielkoĘcią banków) wyeliminowa"y nym dla obu instytucji. TakŻe w tym roku najwiksze
problem wolnego jeędęca (free-rider problem)29. fiłskie banki, i zarazem w"aĘciciele najwikszej liczby
bankomatów zawar"y porozumienie o przekazaniu ban-
Rozwój systemu p"atniczego w Finlandii komatów (gotówkowych i p"atniczych) pod kontrol
wspólnie powo"anej firmy Automatia. W związku z
JuŻ od kilkudziesiciu lat fiłskie banki dąŻą do zautoma- tym faktem od 1994 r. klienci banków mogli dokony-
tyzowania operacji bankowych kosztem typowego obro- wa wyp"at i przelewów w bankomatach róŻnych ban-
tu gotówkowego. Pierwsze formy p"atnoĘci oparte na ków34. Wspólne dzia"ania doprowadzi"y do jeszcze
transferach pieniŻnych z rachunku bankowego poja- wikszej popularyzacji bezgotówkowych form p"atno-
wi"y si juŻ w kołcu lat 30. (1939 r.), gdy poczta fiłska Ęci, w wyniku czego udzia" rozliczeł opartych na pa-
wprowadzi"a w swoich placówkach moŻliwoĘ dokony- pierowych formach oraz gotówce stawa" si coraz
wania przelewów (post giro). Szybką odpowiedzią ban- mniejszy.
ków by"o opracowanie standaryzowanego przelewu Czeki, pomimo swojej d"ugiej historii (od lat 30.
bankowego (bank giro), który pojawi" si w 1942 r.30, ja- XX w.), przestawa"y pe"ni istotną funkcj w fiłskim
ko forma konkurencyjna wobec przelewów poczto- systemie p"atniczym. W ostatnim dwudziestoleciu
wych. Zdecydowany wzrost wykorzystania rachunków ich udzia" w p"atnoĘciach drastycznie spada". W 1984 r.
i przelewów bankowych nastąpi" jednak dopiero w la- wypisano 72,3 mln czeków, w 1991 r. by"o to oko"o
tach 60., kiedy w wyniku zawartych porozumieł31 wy- 10 mln, natomiast w 2001 r. tylko 0,6 mln. Czeki po-
nagrodzenia pracowników, a póęniej takŻe emerytury zosta"y w uŻyciu g"ównie dla p"atnoĘci o znacznej
oraz inne Ęwiadczenia socjalne zacz"y by przelewane wartoĘci, bowiem wraz ze spadkiem ich roli roĘnie
bezpoĘrednio na rachunki bankowe32. Korzystne efekty Ęrednia wartoĘ wypisywanego czeku. W 1994 r. wy-
porozumieł oraz rozwijająca si wspó"praca banków nosi"a ona 4,3 tys. fiłskich marek, w 1991 r. 114
pozwoli"y na stworzenie odpowiedniej bazy dalszego tys. a w 2000 r. 863 tys. marek (równowartoĘ 145
rozwoju form p"atnoĘci bezgotówkowych. tys. euro)35.
Pojawienie si w latach 60. przelewów powtarzają- Przyjty kierunek rozwoju systemu p"atniczego w
cych si, czyli sta"ych zleceł, uwaŻa si za pierwszą Finlandii moŻna doskonale zobrazowa kszta"towa-
form elektronicznych p"atnoĘci w Finlandii. Banki niem si wskaęnika automatyzacji dokonywanych
umoŻliwi"y przedsibiorcom przesy"anie zebranych in- przelewów bankowych. Podczas gdy jeszcze w 1990 r.
formacji o róŻnych p"atnoĘciach dla wielu sta"ych wskaęnik ten kszta"towa" si na poziomie 52% (48%
klientów w jednej przesy"ce, wygenerowanej przez sys-
33
Szerzej: Statistical data on the banks payment systems in Finland 1992-
2001. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2002.
28 34
A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman, op.cit., s. 8; chronologia deregula- W 1995 r. z zawartego porozumienia w sprawie bankomatów p"atniczych
cji fiłskiego sektora finansowego zob. V. Vihril, op.cit., s. 33. (ATM), wycofa" si nowo powsta"y bank Merita, który z racji swojej wielkoĘci
29
Terminem free-rider problem okreĘlamy sytuacj, w której ma"e instytucje uzna" nawiązaną wspó"prac za niekorzystną dla niego (pojawi" si free-rider
osiągają relatywnie wiksze (w odniesieniu do poniesionych kosztów) korzyĘci problem). Zobacz szerzej: J. Snellman, J. Vesala: Forecasting the electronifica-
w wyniku wspó"pracy niŻ instytucje duŻe. Por. J. Snellman, op. cit., s. 26. tion of payments with learning curves: The case of Finland. Bank of Finland
30
J. Snellman: Evolution of retail payments in Finland in the 1990s. Bank of Disscusion Papers, No. 8, 1999, s. 27.
35
Finland Discussion Papers, No. 19, Helsinki 2000, s. 25. NajwyŻszy górny limit dla karty p"atniczej w Finlandii okreĘlony jest na 30
31
Stronami tych porozumieł by"y banki, pracodawcy oraz pracownicy. tys. euro. Zob.: Bank cards and other payment cards. The Finnish Bankers As-
32
Payment system in Finland. Bank for International Settlements, Basle 1994, s. 4. sociation, Helsinki 2002, s. 16.
80 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
przelewów bankowych dokonywanych by"o na bazie Wzrasta"a równieŻ ogólna liczba komputerów pod-
papierowej), to w 2001 r. osiągną" poziom 91%36. "ączonych do Internetu w przeliczeniu na tysiąc miesz-
kałców. W 1994 r. wskaęnik ten wynosi" oko"o 13, w
Wykorzystanie nowoczesnych technologii w gospodarstwach domowych 1997 r. 88, a w po"owie 1999 r. osiągną" poziom 111;
w tym okresie by"y to najwyŻsze wskaęniki na Ęwie-
Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi elektronicznych cie39. BezpoĘrednim rezultatem tej sytuacji by" wzrost
kana"ów dystrybucji us"ug bankowych w Finlandii jest liczby uŻytkowników Internetu (rozumianych jako ko-
równieŻ zaawansowany poziom wykorzystania nowo- rzystający z sieci przynajmniej raz w tygodniu). We-
czesnych technik komunikacyjnych. Wraz z przekszta"- d"ug danych Ministerstwa Transportu i Komunikacji,
ceniem gospodarki fiłskiej w gospodark opartą na juŻ w 1999 r. liczba aktywnych uŻytkowników Interne-
wiedzy (i to g"ównie z zakresu nowoczesnych techno- tu przekroczy"a w Finlandii 25% populacji40. Liczba
logii informacyjno-komunikacyjnych) dokona" si Internautów stawia Finlandi w gronie pałstw o naj-
prze"om w zachowaniach i potrzebach spo"eczełstwa. wyŻszych wspó"czynnikach wykorzystania tego me-
WiąŻe si to ze Ęwiadomym dzia"aniem rządu fiłskie- dium w Ęwiecie, co w oczywisty sposób wp"ywa na do-
go, przy wsparciu innych instytucji, mającym na celu stp klientów do us"ug bankowych oferowanych po-
zbudowanie w Finlandii spo"eczełstwa informacyjne- przez elektroniczne kana"y dystrybucji.
go. Potwierdzeniem tego jest wysoki poziom umiejt-
noĘci obs"ugi komputerów wĘród spo"eczełstwa fił-
skiego, który dodatkowo sprzyja" opanowaniu nowych Rozwój us"ug bankowoĘci elektronicznej
form p"atnoĘci37. w Finlandii
Od kilku lat dynamicznie wzrasta"a liczba kompu-
terów osobistych oraz telefonów komórkowych w go- Karty p"atnicze oraz infrastruktura p"atnicza
spodarstwach domowych. Coraz wicej osób mia"o do-
stp do Internetu oraz aktywnie wykorzystywa"o go w Szeroko rozpowszechnionym w Finlandii sposobem
pracy i w domu. Na wykresie 1 przedstawiono przybli- p"atnoĘci, alternatywnym wobec przelewów, są trans-
Żone dane dotyczące wyposaŻenia fiłskich gospo- akcje dokonywane kartami p"atniczymi. Klienci fił-
darstw domowych w komputery i dostp do Internetu skich banków mają do dyspozycji bardzo szeroki za-
oraz liczby uŻytkowników telefonów komórkowych w kres kart p"atniczych, od typowych kart debetowych,
ca"ej populacji. poprzez karty kredytowe po karty zaopatrzone w
Począwszy od po"owy lat 90. zdecydowanie ros"a chip, zwane elektronicznymi portmonetkami (elec-
liczba subskrybentów telefonów komórkowych. Pod- tronic pursue). Wydawcami kart p"atniczych w Fin-
czas gdy w 1995 r. na 100 Finów przypada"o 20 uŻyt- landii są banki, instytucje kredytowe, bdące zazwy-
kowników telefonii komórkowej to juŻ w po"owie 2001 r. czaj w"asnoĘcią banków, oraz sieci detaliczne. Liczba
wskaęnik ten wzrós" do poziomu 75%38. kart oraz wielkoĘ i wartoĘ przeprowadzonych
transakcji wzrasta"a stabilnie juŻ od kilkunastu lat
(zob. tabela 3).
Wykres 1 WyposaŻenie fiłskich gospodarstw
domowych (%) W tabeli 3 w ogólnej liczbie kart zawarte są rów-
nieŻ dane dotyczące kart bankomatowych oraz kart
80
Dostp do internetu*
wydawanych przez sieci detaliczne. Mimo Że karty
70
Komputer osobisty* bankomatowe nie s"uŻą do realizacji p"atnoĘci w
60
punktach handlowych, dziki nowoczesnym banko-
Telefon komórkowy**
50
matom umoŻliwiają dokonywanie przelewów banko-
40
wych. Ich rola w fiłskim systemie p"atniczym jest za-
30
tem wiksza, niŻ mog"oby si wydawa. MoŻliwoĘci
20
p"atnicze kart sieci detalicznych są natomiast ograni-
10
czone tylko do p"atnoĘci za okreĘlone us"ugi i w okre-
0
Ęlonych punktach handlowych. Liczba kart bankoma-
1996 1997 1998 1999 2000
towych, które jeszcze do niedawna cieszy"y si wielką
* dostp do Internetu i komputer osobisty dane dla gospodarstw domowych
popularnoĘcią, stopniowo maleje. Podczas gdy w
** telefony komórkowe dane dla populacji
1998 r. by"o ich w obiegu oko"o 3,1 mln, to w 2001 r.
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie: Banking Year, The Finnish Ban-
kers Association, Helsinki 2000 oraz danych fiłskiego Ministerstwa Trans-
portu i Komunikacji.
39
Number of Internet connected computers (hosts) in some countries 1994-
36
Statistical data on the banks payment systems in Finland 1992-2001, op.cit. 1999, Ministry of Transport and Communications Finland, www.mintc.fi.
37 40
J. Snellman, J. Vesala, op.cit., s. 29. W związku z róŻnorodnoĘcią danych dotyczących dok"adnej liczby uŻyt-
38
Number of subscriptions (analogue and digital) and density to the mobile kowników Internetu, pojawiających si w róŻnych badaniach w związku z od-
telephones. Ministry of Transport and Communications Finland, miennoĘcią przyjtych w nich kryteriów, podane wielkoĘci naleŻy traktowa
www.mintc.fi. jako przybliŻone.
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 81
Tabela 3 Wykorzystanie kart p"atniczych w Finlandii
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Liczba kart w obiegu;
ogó"em (mln) 6,62 6,77 6,95 7,15 7,40 7,54 8,08 8,67 9,44 9,80 10,16
Liczba kart dystrybuowanych
przez banki (mln) 4,00 4,06 4,16 4,38 4,59 4,94 5,32 5,49 5,69 6,01 6,04
Liczba p"atnoĘci kartami;
ogó"em (mln) 208 215 215 222 243 262 273 297 324 370 394
WartoĘ p"atnoĘci kartami;
ogó"em (mld euro) 8,3 8,5 8,4 9,1 10,1 10,9 11,9 12,9 14,2 16,4 18
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych The Finnish Bankers Association.
ich liczba spad"a do oko"o 2,4 mln. Pomimo tendencji "y si nowsze bankomaty p"atnicze typu ATM (Auto-
spadkowej udzia" tych kart w "ącznej liczbie kart w Fin- mated Teller Machine), które umoŻliwi"y klientom
landii nadal stanowi" oko"o 24%41. równieŻ dokonywanie transakcji p"atniczych.
W ostatnich kilku latach wzrasta" udzia" kart debe- Począwszy od 1998 r. mala"a ogólna liczba banko-
towych wydawanych w fiłskich bankach. W 1998 r. matów dostpnych dla klientów. By"o to konsekwencją
udzia" kart debetowych w ogólnej liczbie kart dystrybu- wzrostu liczby operacji dokonywanych w sposób elek-
owanych przez banki stanowi" oko"o 28%, natomiast w troniczny, za pomocą Internetu lub telefonu. Banki re-
2001 r. osiągną" prawie 42%. WĘród tej grupy kart co- kompensowa"y klientom spadek liczby urządzeł, insta-
raz wikszą rol odgrywa"y karty debetowe typu on-line, lując w miejsca likwidowanych bankomatów nowo-
np. VISA Electron czy Maestro. Pomimo wzrostu udzia- czesne terminale samoobs"ugowe pod"ączone bezpo-
"u liczby kart debetowych w Finlandii udzia" p"atnoĘci Ęrednio do Internetu. Terminale instalowane są samo-
tymi kartami, ze wzgldu na wartoĘ transakcji, pozo- dzielnie lub w oddzia"ach bankowych, w miejscach
stawa" bardzo stabilny juŻ od ponad 10 lat i waha" si wydzielonych dla samoobs"ugi.
w przedziale 60-66% wartoĘci wszystkich p"atnoĘci Redukcje liczby bankomatów oraz umoŻliwienie do-
kartami42. konywania przelewów przez Internet i telefon wp"yn"y
Tak dynamiczny rozwój rynku kart p"atniczych prawdopodobnie na zahamowanie wzrostu przelewów
nie móg"by nastąpi bez odpowiedniej infrastruktury, dokonywanych w bankomatach. Zdecydowana wik-
czyli sieci bankomatów oraz terminali akceptujących szoĘ bankomatowych operacji polega"a zatem na typo-
(zob. tabela 4). Od po"owy lat 80. w Finlandii rozbudo- wych wyp"atach gotówkowych oraz zapytaniach o saldo.
wywano sie bankomatów typu CD (Cash Dispenser), NiezaleŻnie od liczby bankomatów rozwijana by"a
s"uŻących g"ównie do wyp"at gotówkowych. Najwicej sie terminali sklepowych zwanych EFTPOS (Electro-
takich urządzeł by"o na rynku w 1993 r. prawie nic Fund Transfer at Point of Sale) (zob. tabela 5).
3.000. Stopniowo jednak okaza"o si to niewystarczają- UmoŻliwiają one klientom bezgotówkowe p"atnoĘci za
ce i obok starszych bankomatów gotówkowych pojawi- produkty i us"ugi, a takŻe wyp"aty gotówkowe. Punkt,
który zdecyduje si na oferowanie klientom takiej moŻ-
liwoĘci klientom moŻe odmówi dokonania wyp"aty
41
Statistical data on the banks payment systems in Finland 1992-2001, op.cit.
42
Ibidem. tylko w przypadku braku wystarczającej iloĘci gotówki
Tabela 4 Liczba bankomatów oraz ich wykorzystanie w Finlandii
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Bankomaty gotówkowe (CD) 2908 2914 2994 2833 2421 2289 2285 2208 2181 2134 2132
Bankomaty p"atnicze (ATM) 718 984 1477 1984 2153 2363 2482 2458 2434 2418 2200
Bankomaty ogó"em 3626 3898 4471 4817 4574 4661 4767 4666 4615 4552 4332
Transakcje w bankomatach
(mln) 210 242 273 326 349 385 412 436 453 457 448
Udzia" przelewów
w transakcjach
bankomatowych (%) 4 6 8 12 16 18 18 18 19 18 17
WartoĘ wyp"at gotówkowych
(mld euro) 9,9 10,9 11,6 12,3 12,8 13,8 14,8 15,6 16,3 16,8 17,4
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych The Finnish Bankers Association.
82 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
Tabela 5 Liczba terminali EFTPOS oraz ich wykorzystanie w Finlandii
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Terminale EFTPOS (tys.) 34 39 42 48 49 51 54 57 60 62 67
Liczba p"atnoĘci kartami
w EFTPOS (mln) 110 120 118 132 144 151 158 174 202 241 265
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych The Finnish Bankers Association.
w kasie. WaŻne jest, Że klient nie musi dokonywa w portmonetki zaopatrzone są w maksymalny limit za"a-
takim punkcie Żadnych zakupów43. Równolegle z roz- dowania wynoszący 300 euro, nie ma natomiast dolne-
wojem elektronicznych terminali sklepowych mala"o go limitu ograniczającego p"atnoĘci takimi kartami. W
znaczenie imprinterów urządzeł bazujących na pa- trakcie transakcji przy uŻyciu elektronicznych pieni-
pierowym dowodzie zakupu. W 2001 r. "ączna liczba dzy nie jest wymagana autoryzacja.
transakcji przeprowadzonych w imprinterach stanowi- W 1995 r. trzy dominujące grupy bankowe w Fin-
"a zaledwie 3,5% wszystkich transakcji z wykorzysta- landii porozumia"y si w zakresie wydawania kart z
niem kart debetowych44. chipem i stworzy"y wspólny system do ich obs"ugi
Coraz bardziej popularne stawa"y si równieŻ p"at- zwany Avant49. Karty oparte na tym systemie moŻna
noĘci kartami w automatach do sprzedaŻy róŻnorod- do"adowywa w przystosowanych do tego typu opera-
nych dóbr i us"ug (vendors machine). Przyk"adem mo- cji bankomatach oraz poprzez Internet, wykorzystując
gą by automaty wykorzystywane do sprzedaŻy paliwa specjalne czytniki i oprogramowanie. Na koniec 2000 r.
na stacjach benzynowych, w których moŻna zap"aci liczba kart typu Avant II wynosi"a oko"o 530 tys., nato-
gotówką lub kartą. W podobnych urządzeniach p"acąc miast liczba terminali akceptujących 6 tys. W ca"ym
kartą p"atniczą moŻna równieŻ zakupi waluty innych roku dokonano oko"o 600 tys. p"atnoĘci tymi kartami50.
krajów lub ubezpieczenie w podróŻy. TakŻe budki tele- Do kołca 2003 r. banki planują wyda oko"o 3 mln kart
foniczne zaopatrzone są w terminale przyjmujące p"at- z chipem51.
noĘci kartami p"atniczymi w zamian za wykorzystane
po"ączenia45. Telefoniczne oraz internetowe kana"y dystrybucji us"ug bankowych
W celu jeszcze wikszego zminimalizowania p"at-
noĘci gotówkowych46 banki fiłskie oferują swoim Budowa spo"eczełstwa informacyjnego w Finlandii
klientom karty z chipem, które s"uŻą do przechowywa- oraz szerokie zastosowanie technologii informatycz-
nia i wykorzystywania elektronicznego pieniądza (e-m- nych w fiłskich instytucjach finansowych mia"y szcze-
oney). Karty tego typu, zwane elektroniczną portmonet- gólny wp"yw na rozwój elektronicznych kana"ów dys-
ką lub elektronicznym portfelem, są wydawane przez trybucji us"ug. Z jednej strony rosnąca ĘwiadomoĘ
Sampo Bank, Nordea Bank47 i OKO Bank. Mają form klientów, z drugiej potrzeba redukcji kosztów banku
karty wielokrotnego uŻytku (z moŻliwoĘcią do"adowa- doprowadzi"y do dynamicznego wzrostu liczby klien-
nia) lub karty jednorazowej. Coraz czĘciej funkcja tów korzystających z us"ug poprzez Internet oraz tele-
elektronicznych pienidzy dodawana jest do standar- fon. Bazując na sukcesie odniesionym w dziedzinie
dowych kart debetowych lub kredytowych48. Karty kart p"atniczych oraz zauwaŻalnej przychylnej posta-
jednorazowe moŻna zakupi nawet w ma"ych punktach wie klientów wobec akceptowania nowych rozwiązał i
handlowych i są to karty, których nie moŻna do"ado- moŻliwoĘci telekomunikacyjnych, banki fiłskie sto-
wa ani wykorzystywa w bankomatach. Elektroniczne sunkowo szybko zdecydowa"y si na dalszy postp w
dziedzinie elektronizacji us"ug.
Wynikająca z kryzysu bankowego na początku lat
43
Bank cards and other payment cards, op.cit., s. 9.
44
Statistical data on the banks payment systems in Finland 1992-2001, op.cit. 90. potrzeba redukcji kosztów mia"a wp"yw na dostp-
45
Bank cards and other payment cards, op.cit., s. 10.
noĘ us"ug bankowych dla klientów. Próbując zrekom-
46
Pewną miarą udzia"u gotówki w systemie p"atniczym kraju jest wielkoĘci
pensowa powsta"e niedogodnoĘci, banki fiłskie skon-
gotówki do PKB, który w Finlandii przedstawia" si nastpująco: 1991 r.
2,7%, 1993 r. 2,8%, 1995 r. 2,5%, 1997 r. 2,5%, 1999 r. 2,5%, 2001 r. centrowa"y si na rozbudowie i promocji samoobs"ugo-
1,8%. Pod wzgldem zmniejszania si roli gotówki w obiegu Finlandia jest
wych kana"ów dystrybucji. NaleŻy pamita, Że rozwój
krajem bardziej zaawansowanym niŻ najbardziej rozwinite kraje Ęwiata. Por.:
samoobs"ugowych (bezpoĘrednich dla klienta) kana"ów
Statistical data on the banks payment systems in Finland 1991-2000 oraz
1992-2001, The Finnish Bankers Association, Helsinki 2001 i 2002 oraz Stati- dystrybucji us"ug bankowych ma w Finlandii relatyw-
stics on Payment and Settlement Systems in selected countries, Bank for Inter-
national Settlements, Basle 2002.
47 49
Wspólna nazwa Nordea dla tej skandynawskiej grupy bankowej, której Operatorem systemu jest firma Automatia, zarządzająca równieŻ wspólną
cz"onkiem w Finlandii jest najwikszy fiłski bank Merita, wprowadzona zo- siecią bankomatów.
50
sta"a na koniec 2000 roku. Survey of electronic money developments, Bank for International Settle-
48
J. Snellman: Retail payments in Finland: changes in the 1990s. Bank of Fin- ments, Committee on Payment and Settlements Systems, Basle 2001, s. 28.
51
land Bulletin, No. 3, Helsinki 2000, s. 23. Automatia News, www.avant.fi.
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 83
Tabela 6 Klienci bankowoĘci elektronicznej oraz liczba transakcji w Finlandii
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Klienci us"ug
elektronicznych (tys.) 134 267 344 431 583 682 1057 1274 1639 2199 2576
Liczba transakcji
elektronicznych (mln) bd. 7,3 10,2 12,5 15,2 18,7 25,4 38,4 57,0 92,0 110,4
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych The Finnish Bankers Association.
nie d"ugą histori. Chronologia waŻniejszych przedsi- pod wzgldem cenowym odmiennych w kaŻdym kana-
wzi z zakresu wprowadzania us"ug bankowoĘci elek- le. Strategia ta wydaje si przynosi bankom wymierne
tronicznej przedstawia si nastpująco52: korzyĘci, coraz wiksza liczba ich klientów decyduje
1982 r. wykorzystanie telefonu stacjonarnego, si na zawarcie umów o wykorzystanie telefonicznych
1984 r. wykorzystanie komputera osobistego z oraz internetowych kana"ów dystrybucji us"ug (nazy-
modemem, wanych w Finlandii telebanking agreement) (zob. ta-
1989 r. pojawienie si pierwszych bankomatów bela 6).
p"atniczych (Żyrowych) (ATM), Na koniec 2001 r. udzia" klientów detalicznych ko-
1996 r. wykorzystanie Internetu oraz telefonu ko- rzystających z elektronicznych form dostpu do ra-
mórkowego poprzez SMS (Short Message System), chunków wyniós" oko"o 30% w najwikszych bankach
1999 r. wykorzystanie telefonu komórkowego oferujących tego typu us"ugi54. Wszystkie duŻe i Ęred-
poprzez WAP (Wireless Application Protocol). nie firmy oraz wikszoĘ ma"ych takŻe korzysta"y z
W Finlandii nie ma banków internetowych, dzia"a- moŻliwoĘci dokonywania podstawowych zleceł i ope-
jących jako odrbne podmioty prawne na podstawie racji bankowych w sposób elektroniczny55.
w"asnej licencji bankowej. Wszelkie us"ugi dostpne w Zwikszająca si liczba róŻnych metod p"atnoĘci
ramach bankowoĘci elektronicznej są oferowane przez bdących do dyspozycji klientów, w naturalny sposób
dotychczas dzia"ające banki, które wprowadzi"y elek- sk"ania do wykorzystywania metod tałszych i bardziej
troniczne kana"y dystrybucji us"ug do swojej oferty. przyjaznych. Dokonanie p"atnoĘci lub dyspozycji ban-
Klienci banków fiłskich mają zatem pe"ną swobod kowej w sposób elektroniczny trwa, z regu"y, zdecydo-
wyboru kana"u dystrybucji, z którego chcą skorzysta. wanie krócej i dodatkowo pozwala na wikszą elastycz-
Banki oferują klientom moŻliwoĘ dokonywania opera- noĘ, jeĘli chodzi o godziny ich wykonania. W przeci-
cji w tradycyjnych oddzia"ach bankowych, bankoma- wiełstwie do tradycyjnych metod sprzedaŻy, ograni-
tach p"atniczych, a takŻe poprzez Internet oraz centrum czonych godzinami pracy oddzia"u, bankomat, Internet
telefoniczne (Call Center). Bodęcem do wykorzystywa- lub centrum telefoniczne (w czĘci automatycznej) są
nia w wikszym stopniu kana"ów elektronicznych jest otwarte przez ca"ą dob. UwaŻa si, Że oszczdnoĘ
odpowiednio przygotowana oferta, która faworyzuje czasu, kompleksowoĘ oferty bankowej oraz zróŻnico-
dokonywanie samodzielnych, elektronicznych operacji wane taryfy op"at i prowizji stosowane przez banki to
bankowych. czynniki, które prawdopodobnie zadecydowa"y o wy-
Dominującym elektronicznym kana"em dystrybu- borze nowoczesnych form p"atnoĘci przez fiłskich
cji us"ug bankowych wĘród klientów detalicznych staje klientów banków56.
si Internet. Jego pozycja jest coraz mocniejsza, ze Elastyczne podejĘcie do klienta i szeroki zakres
wzgldu na relatywnie wikszą funkcjonalnoĘ i przej- oferowanych us"ug są podstawą dzia"alnoĘci fiłskich
rzystoĘ. Równolegle rozwijane są kana"y telefoniczne, banków. Nie tylko bowiem klienci odnoszą korzyĘci z
bazujące na centrach telefonicznych, oferujących moŻ- rozwoju elektronicznych kana"ów dystrybucji benefi-
liwoĘ przeprowadzenia transakcji w systemie automa- cjentami są równieŻ same banki. Najlepszym przyk"a-
tycznym oraz poprzez konsultanta. W nieco mniejszym dem sukcesu zastosowanej strategii rozwoju bankowo-
stopniu klienci wykorzystują moŻliwoĘ dokonywania Ęci elektronicznej w fiłskich bankach jest bank Nor-
transakcji poprzez WAP w telefonach komórkowych. dea57. Oferuje on swoje us"ugi poprzez zintegrowane
Przysz"oĘci bankowoĘci elektronicznej fiłskie banki tradycyjne i elektroniczne kana"y dystrybucji us"ug,
upatrują w rozwoju us"ug telefonii trzeciej generacji i podobnie jak inne banki w Finlandii. Dziki nowym
cyfrowej telewizji interaktywnej (iTV)53. formom dostpu do rachunków bankowych w ciągu 5
Model bankowoĘci elektronicznej w Finlandii po-
54
Ibidem.
lega na wielokana"owej dystrybucji us"ug bankowych,
55
H. Lainonen: Development in retail payment systems. Bank of Finland Bul-
doĘ jednolitych jeĘli idzie o ich charakter, natomiast
letin, No. 2, Helsinki 2001, s. 27.
56
J. Snellman, Evolutions in retail& op.cit., s. 27.
52 57
A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman, op.cit., s. 17. W latach 2000 i 2001 strategia rozwoju bankowoĘci elektronicznej banku
53
Zobacz szerzej: raporty roczne banków Nordea, Sampo, OKO Bank za rok Nordea (w 2000 dzia"ał w Finlandii jeszcze pod nazwą MeritaNordbanken)
2001. zosta"a uznana przez tygodnik The Banker za najlepszą na Ęwiecie.
84 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
Tabela 7 Liczba oddzia"ów bankowych oraz zatrudnienie w fiłskich bankach
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Oddzia"y bankowe 3300 3095 2772 2532 2188 1943 1722 1658 1619 1545 1550 1579
Zatrudnienie (tys.) 50 46 41,9 38,4 35,6 31,8 28,1 26,2 24,8 23,8 24,7 24,9
Liczba mieszkałców
na oddzia" 1511 1625 1819 2001 2325 2629 2976 3100 3183 3347 3343 3290
Liczba mieszkałców
na zatrudnionego 100 109 120 132 143 161 182 196 208 217 210 209
Liczba zatrudnionych
na 1 tys. km2 147,9 136,1 124,0 113,6 105,3 94,1 83,1 77,5 73,4 70,4 73,1 73,7
Liczba oddzia"ów
na 1 tys. km2 9,76 9,16 8,20 7,49 6,47 5,75 5,09 4,91 4,79 4,57 4,59 4,67
Liczba zatrudnionych
na oddzia" 15,2 14,9 15,1 15,2 16,3 16,4 16,3 15,8 15,3 15,4 15,9 15,8
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie danych The Finnish Bankers Association.
lat bank zredukowa" liczb swoich stacjonarnych od- zys bankowy, operacje konsolidacyjne oraz rozwój ban-
dzia"ów o po"ow i zmniejszy" zatrudnienie o 5 tysicy, kowoĘci elektronicznej wywar"y wp"yw przede wszyst-
zwikszając jednoczeĘnie liczb dokonanych transakcji kim na kszta"towanie si infrastruktury bankowej w
o 1/3. Wed"ug informacji banku, koszt wprowadzenia Finlandii oraz efektywnoĘ banków.
internetowego kana"u dystrybucji wyniós" 18 mln USD, W latach 80. duŻa liczba funkcjonujących banków
co w przeciwiełstwie do nak"adów internetowego (In- determinowa"a utrzymywanie gsto rozwinitej sieci
ternet-only based), brytyjskiego banku EGG (650 mln oddzia"ów i wysokiego poziomu zatrudnienia w sekto-
USD) wydaje si wartoĘcią niewielką. Transakcja doko- rze bankowym60. Od początku minionej dekady doko-
nywana on-line w banku Nordea kosztuje bank Ęrednio na"y si znaczące zmiany w strukturze sieci sprzedaŻy
11 centów, natomiast ta sama operacja dokonana w od- us"ug bankowych oraz związanym z tym zatrudnieniu
dziale banku kosztuje 1 USD. Dziki tym róŻnicom (zob. tabela 7).
bank potrafi" zaoszczdzi 40 mln USD rocznie na re- W okresie 1990-2001 fiłskie banki zmuszone by"y
dukcjach kosztów transakcji58. zredukowa liczb oddzia"ów oraz personelu o ponad
Cechą wspólną us"ug elektronicznych oferowa- 50%. Pierwsze powaŻne zmiany, bdące wynikiem po-
nych przez fiłskie banki jest ich kompleksowoĘ. W in- gorszenia ogólnej koniunktury gospodarczej, rozpocz-
ternetowych serwisach bankowych klienci mogą doko- "y si juŻ w 1991 r. Silna tendencja spadkowa utrzymy-
nywa transakcji bankowych (z otrzymaniem kredytu wa"a si aŻ do 1997 r., a ca"kowite jej wyhamowanie na-
konsumpcyjnego w"ącznie), sk"ada zlecenia gie"dowe, stąpi"o dopiero w 2000 r., kiedy po raz pierwszy od 10
wnioski o polisy ubezpieczeniowe oraz, w niektórych lat wzros"a liczba oddzia"ów i zatrudnionych w fiłskim
bankach, takŻe dokonywa zakupów lub transakcji sektorze bankowym.
handlowych. Internetowy adres banku staje si mini- JednoczeĘnie ze zmniejszaniem liczby tradycyj-
-portalem, juŻ nie tylko finansowym, ale takŻe handlo- nych oddzia"ów bankowych nastpowa" proces wyco-
wym. Wykorzystując swoją renom, banki zachcają fywania us"ug bankowych z placówek pocztowych,
przedsibiorstwa do umieszczenia oferty w ich inter- które oferowa"y us"ugi banku Leonia (teraz Sampo
netowych sklepach , oferując w zamian dostp do du- Bank). Podczas gdy w 1991 r. prawie 1000 placówek
Żej liczby klientów oraz moŻliwoĘ natychmiastowych, pocztowych oferowa"o sprzedaŻ us"ug bankowych to
bezpiecznych i tałszych rozliczeł59. na koniec 1999 r. by"o ich tylko 470, a po sprzedaŻy
banku Leonia grupie Sampo (w 2000 roku) umowa o
wspó"pracy z pocztą zosta"a ca"kowicie rozwiązana.
Konsekwencje przeobraŻeł fiłskiego sektora NaleŻy równieŻ zwróci uwag na coraz po-
bankowego w Finlandii wszechniejsze w Finlandii zjawisko zastpowania
wikszych oddzia"ów bankowych przez mniejsze, bez-
Przedstawione procesy zachodzące w fiłskim sektorze osobowe lub jednoosobowe punkty obs"ugi. Dzia"ania
bankowym w ostatnich kilkunastu latach mia"y powaŻ- takie banki rozpocz"y juŻ w drugiej po"owie lat 90. Po-
ne skutki dla jego obecnego kszta"tu i potencja"u. Kry- wstające jednostki us"ugowe (service unit; service
60
W 1985 r. funkcjonowa"o 635 banków, a liczba placówek bankowych wa-
58
Zobacz szerzej: W. Echikson: The dynamo of E-banking. Business Week , ha"a si w granicach 3,5-3,6 tys. W 1990 r. liczba banków uleg"a zmniejszeniu
April 16, 2001. do 523, natomiast w 2001 r. wynosi"a 334. Zob.: Bank profitability: financial
59
Przyk"adem moŻe by SOLO Market banku Nordea. statements of banks 1985-1994, OECD, Paris 1996.
BANK I KREDYT styczeł 2003 BankowoĘ Komercyjna 85
Tabela 8 Alternatywne miary efektywnoĘci funkcjonowania banków
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000*
Koszty osobowe
/koszty operacyjne 0,5 0,5 0,5 0,4 0,3 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5
Koszty osobowe
/aktywa ogó"em (%) 1,09 1,09 1,02 1,06 0,92 0,96 0,71 0,72 0,68 0,71
Aktywa ogó"em
/zatrudnienie (mln euro/os.) 2,82 2,91 3,05 3,02 3,33 3,70 4,20 4,68 5,38 5,16
* dwa pierwsze kwarta"y 2000 r.
Łród"o: opracowanie w"asne na podstawie A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman, op.cit., s. 25 oraz danych The Finnish Bankers Association i Bank of Finland.
outlet) funkcjonują g"ównie w supermarketach lub du- tów (przede wszystkim w związku z zastąpieniem tra-
Żych centrach handlowych i coraz czĘciej są otwarte dycyjnych oddzia"ów tałszymi kana"ami dystrybucji
poza standardowymi godzinami pracy oddzia"ów. Naj- np. Internetem i telefonem komórkowym). Z drugiej
czĘciej znajduje si w nich konsultant oraz bankomat jednak strony elektroniczne kana"y dystrybucji pozwa-
typu ATM lub terminal internetowy. Z roku na rok po- lają na obniŻenie barier wejĘcia i wyjĘcia (entry and
wiksza si liczba ma"ych punktów obs"ugi klienta. W exit barriers) na rynek us"ug finansowych istotnie
2001 roku funkcjonowa"o 218 takich jednostek, co sta- wp"ywając na wzrost konkurencji w konsekwencji
nowi"o równowartoĘ oko"o 13% liczby tradycyjnych czego banki zmuszone są do redukowania poziomu
oddzia"ów bankowych61. marŻy procentowej oraz pobieranych prowizji i op"at.
Najwikszy udzia" w zakresie redukcji oddzia"ów
bankowych i personelu mia"y najwiksze grupy banko-
we. Zarówno dzia"ania Merity Banku, Sampo Banku, Podsumowanie
jak i OKO Banku w decydującej mierze przyczyni"y si
do drastycznego uszczuplenia liczby zatrudnionych. wiadome dzia"anie a nawet wspó"dzia"anie fił-
W duŻo mniejszym stopniu odpowiedzialne są za to skich banków, jak równieŻ potrzeby klientów zadecy-
mniejsze banki oszczdnoĘciowe czy lokalne banki dowa"y o przeobraŻeniach, które dokona"y si w ciągu
spó"dzielcze, które juŻ od kilku lat zwikszają swoje za- minionej dekady w fiłskim systemie bankowym. Nie
trudnienie. bez wp"ywu na przekszta"cenia pozosta"y czynniki na-
Zmiany w infrastrukturze bankowej w Finlandii tury gospodarczej (mającej odzwierciedlenie w makro-
znalaz"y odzwierciedlenie równieŻ w efektywnoĘci ekonomicznych warunkach funkcjonowania gospodar-
funkcjonowania banków. Oprócz tradycyjnych miar ki), prawnej i organizacyjnej. Zastosowanie elektro-
efektywnoĘci funkcjonowania banków (ROE, ROA, nicznych kana"ów dystrybucji wzbogaci"o wspó"czesny
wspó"czynnik poziomu kosztów, zob. tabela 2) jest teŻ system bankowy Finlandii i zadecydowa"o o jego
moŻliwoĘ wyraŻenia ich efektywnoĘci funkcjonowa- kszta"cie. Postpująca likwidacja tradycyjnej infra-
nia banków w sposób prezentujący zmiany bdące struktury bankowej, w miejsce której rozbudowywana
skutkiem m.in. rozwoju bankowoĘci elektronicznej w jest nowoczesna infrastruktura elektroniczna, sprawi"a,
systemie bankowym (zob. tabela 8). Że us"ugi bankowe sta"y si dostpne w kaŻdym czasie
W badanym okresie utrzymywa" si stabilny po- i miejscu.
ziom kosztów osobowych w ca"oĘci wydatków opera- Zwikszający si udzia" operacji elektronicznych
cyjnych. NaleŻy jednak podkreĘli, Że o kszta"towaniu w systemie p"atniczym, wzrost liczby korzystających z
si kosztów operacyjnych decydują m.in. koszty utrzy- bankowych us"ug elektronicznych i jednoczeĘnie po-
mania nieruchomoĘci, które z uwagi na redukowaną prawa sytuacji finansowej banków pozwalają na stwier-
liczb oddzia"ów bankowych silnie spada"y. D"ugo- dzenie, Że fiłskie banki wykorzysta"y szans p"ynącą z
okresowy wp"yw rozwoju elektronicznych us"ug ban- rozwoju i zastosowania zaawansowanych technologii
kowych na efektywnoĘ funkcjonowania banków jest w Ęwiadczeniu us"ug. Sukces fiłskiego sektora banko-
dwuznaczny. Z jednej strony postp w dziedzinie tech- wego nie by" dzie"em przypadku, lecz zosta" raczej od-
nologii teleinformatycznych umoŻliwia redukcj kosz- niesiony w wyniku d"ugofalowego dzia"ania wszyst-
kich instytucji zaangaŻowanych w proces kszta"towa-
61
Banking Year 2001. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2002, s. 3.
nia sektora bankowego w Finlandii.
86 BankowoĘ Komercyjna BANK I KREDYT styczeł 2003
Literatura
1. A. Andersen, A. Hyytinen, J. Snellman: Recent developments in the Finnish banking sector. Bank of Finland Di-
scussion Papers, No. 15, 2000.
2. Annual Report. Financial Supervision Authority (lata: 1996, 1997, 1998, 1999, 2000).
3. Automatia News, www.avant.fi.
4. Bank cards and other payment cards. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2002.
5. Banking Year. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2000.
6. Banking Year 2001. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2002.
7. Bank profitability: financial statements of banks 1985-1994. OECD, Paris 1996.
8. Bank Profitability: financial statements of banks 1999. OECD, Paris 1999.
9. O. De Bandt, E. P. Davis: Competition, contestability and market structure in European banking sector on the
eve of EMU. Journal of Banking & Finance, No. 24, 2000.
10. B. Drees, C. Pazarbasiolu: The Nordic Banking Crises. Pitfalls in Financial Liberalization? IMF Occasional Pa-
,
per 161, April 1998.
11. W. Echikson: The dynamo of E-banking. Business Week, April 16, 2001.
12. Electronic Financial Services. Financial Supervision Authority, Publication Series, 1/(26), 2001.
13. Finland: Financial System Stability Assessment. Country Report 01/214, IMF, November 2001.
14. Finland: Selected Issues. IMF Country Report No 01/215, November 2001.
15. Finnish financial markets 2001. The Finnish Bankers Association, September 2001.
16. P. Forsman: The electronic equipment industry and Finland s transformation into a high-tech economy. Bank
of Finland Bulletin, No. 3, Vol. 73, 2000.
17. J. Hasan, A. Lozano-Vivas, J. T. Pastor: Cross-border Performance in European Banking. Bank of Finland Di-
scussion Papers, No. 24, 2000.
18. R. Hjerppe, P. Mkel, I.B. Voipio: Finland as a member of European Union first experience. Government In-
stitute for Economic Research Discussion Papers, No. 180, Helsinki 1999.
19. A. Hyytinen, I. Kuosa, T. Takalo: Law or Finance: Evidence from Finland. Bank of Finland Discussion Papers,
No. 8, 2002.
20. International Banking and Financial Market Developments. BIS Quarterly Review, August 1999.
21. A. Jurkowski: BankowoĘ elektroniczna. Materia"y i Studia, nr 125, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2001.
22. T. Kallonen, R. Myllyl: Banks 2001. The Finnish Bankers Association, Helsinki 2002.
23. J. Kontulainen, M. Nieminen: Changes in the reference rate system with the changeover to monetary union.
Bank of Finland Bulletin, No. 12, 1998.
24. H. Koskenkyl: The performance of the Finnish banking sector in 1998 and the outlook for the next few years.
Bank of Finland Bulletin, No. 2, Vol. 73, 1999.
25. H. Koskenkyl: The Nordic Countries Banking Crises and the Lessons Learned. Bank of Finland Working Pa-
pers, No. 6, 2000.
26. H. Lainonen: Development in retail payment systems. Bank of Finland Bulletin, No. 2, 2001.
27. P. Moles, N. Terry: The handbook of international financial terms. Oxford University Press, New York 1999.
28. Number of Internet connected computers (hosts) in some countries 1994-1999. Ministry of Transport and Com-
munications Finland, www.mintc.fi.
29. Number of subscriptions (analogue and digital) and density to the mobile telephones. Ministry of Transport
and Communications Finland, www.mintc.fi.
30. Payment system in Finland. BIS, Basle 1994.
31. J. Snellman: Evolution of Retail Payments in Finland in the 1990s. Bank of Finland Discussion Papers, No. 19, 2000.
32. J. Snellman: Retail payments in Finland: changes in the 1990s. Bank of Finland Bulletin, No. 3, 2000.
33. J. Snellman, J. Vesala: Forecasting the electronification of payments with learning curves: The case of Finland.
Bank of Finland Disscusion Papers, No. 8, 1999.
34. Statistical data on the banks payment systems in Finland 1991-2000, 1992-2001. The Finnish Bankers Asso-
ciation, Helsinki 2001, 2002.
35. Statistics on Payment and Settlement Systems in selected countries. BIS, Basle 2002.
36. Survey of electronic money developments. BIS, Basle 2001.
37. The ICT Sector in the Nordic Countries 1995-2000. Statistics Denmark, December 2001.
38. J. Vesala: Technological Transformation and Retail Banking Competition: Implications and Measurement.
Bank of Finland Studies E: 20, 2000.
39. V. Vihril: Bank and the Finnish Credit Cycle 1986-1995. Bank of Finland Studies E: 7, 1997.
40. W.R. White: The coming transformation of continental European banking? BIS Working Papers No. 54, June 1998.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Bankowość elektroniczna szanse i zagrożenia rozwoju w PolsceKarty płatnicze jednym z narzędzi bankowości elektronicznejbankowosc elektronicznaWybrane aspekty funkcjonowania banku w obszarze bankowości elektronicznejAnaliza funkcjonowania Bankowości Elektronicznej na przykładzie XYZ w latach 2005 2009System bankowości elektronicznej(korzyści i zagrożenia)Reformacja w Finlandiielektroniczny bębenElektrotechnika i elektronika samochodowa Walusiakelektronowy (2)elektryczne gitary gon pawiaelektro zerowkaSieci elektroenergetzcynewięcej podobnych podstron