de NATURA RERUM,
uważanym ze strony estetycznej.
Przez
Dra Karola Mecherzyńskiego.
Osobne odbicie z Rozpraw Akademii Umiejętności.
W KRAKOWIE.
W DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOC
SKIEGO
pod zarzÄ…dem Ignacego Stelcla.
i8 79-
http://rcin.org.pl
G %
}
.
I F i I o i o Ä™ c ,
y Im. G . Korboł s
T.N.W.^y
http://rcin.org.pl
O poemacie filozoficznym Lukrecyjusza
de Natura rerum,
uważanym ze strony estetycznej.
Z e w szystkich poetów rzym skich złotego wieku
literatury najmniej bez wÄ…tpienia znany jest u nas
L u kr e cyju sz. Od czasu odrodzenia siÄ™ nauk pod
wpływem wzorów starożytnych, w całej tak dlugiśj
epoce panowania szkoły klasycznej, filologowie nasi
nie zajmowali siÄ™ nim wcale. A kiedy innych k la ­
syków dzieła po k ilka i kilkanaście razy powtarzano
u nas w druku. L u kr ecyju sz nie miał ani jednego
krajowego wydania. W pismach uczonych i historyi
literatury gÅ‚uche o nim m ilczenie. N ie byÅ‚o to skut­
kiem obojętności albo prostego zaniedbania; przyczyna
tkw i w samem dziele autora. Ciążący na nim zarzut
m ateryjalizm u, głoszonego jaw nie i bęzwzględnie
http://rcin.org.pl
2
w poemacie filozoficznym de Natura rerum, już u sta­
rożytnych obudzaÅ‚ ku niemu wstrÄ™t i odrazÄ™. J a k ­
kolw iek epikureizm za czasów L u k re cy ju sza znaj­
dował: wielu zw olenników , zw łaszcza w w yższych
w arstw ach społeczeństwa, gdzie rażące bezkarnością
zbytki i wolność obyczajów usiÅ‚owano osÅ‚aniać tÄ… na­
der wygodną filozofiją; większość wszelako gorszyła
się śmiałem bezwiercy targnieniem się na panujące
mniemania religijne i praktyki. Tem bardziej po
rozkrzewieniu się chrześcijaństwa, gdy filozofiją epi-
kurejska, wrÄ™cz przeciwna jego zasadom, poszÅ‚a w po­
gard Ä™, potÄ™piono dzieÅ‚o L u k eecy jcjsza, jako podkopu­
jÄ…ce wiarÄ™, Opatrzność, nieÅ›miertelność duszy i p rzy­
szÅ‚e życie. Nadaremnie podejmowali jego obronÄ™ nie­
kiedy dość poważni pisarze, począwszy od A rn o b iju -
s a (tak gorliw ego w iary chrześcijańskiej obrońcy), aż
do G a s s e n d e g o ; z których jedni usiłowali odróżnić
w nim poetę od filozofa, inni żywot jego spokojny
i um iarkowany staw iali naprzeciw gorszÄ…cym teory-
jom jego nauki. B yło A n ti-L u krecyju szó w wielu,
A kiedy po upowszechnieniu druku w Europie w ziÄ™­
to się z zapałem do w ydaw ania dzieł klasycznych
i przyszÅ‚a kolej na L u k r e c y ju s z a , uczeni obcy w y ­
jątkowo tylko i za upoważnieniem władz duchownych
z wielkiem i nadto zastrzeżeniam i, odważali się na
publikacyjÄ™ jego dzieÅ‚a. W wieku W o lt e r a i en cy­
klopedystów francuzkich ostygła nieco ta surowość,
a raczej zobojętniała w obec szkodliwszej nierównie
propagandy nowych skeptyków i m ateryjalistów. D ziś
każdy zapewnie przyzna, że L u k re cy ju sza bezpiecznie
ci czytać mogą, którzy przy stałych przekonaniach
nie tylko z filozofijÄ… epikurejskÄ…, ale i z dowodami
http://rcin.org.pl
3
zbijającem i jej błędy należycie są obeznani. Cóż nas
obchodzi bezbożność poganina? Ma on miÄ™dzy inny­
mi klasykam i z wielu miar zasÅ‚użone miejsce, u trzy­
mała się zw łaszcza jego wartość pod jednym ważnym
względem, wartość niezaprzeczona L u k reo y ju sza jako
poety, którego genijusz góruje nad bÅ‚Ä™dnemi m arze­
niami filozofa. J u ż starożytni pisarze , spółcześni
i bliżsi mu wiekiem , oceniali wysoko jego poetyckie
zdolności. C y ce ro wielbi w nim niepospolite lumi-
na ingenii, S ta tiu s wz ni os Å‚ e nat c hni eni e, Owi-
dius zowie go bos ki m poet ą. N iektórzy m ienili
go naw et największym z poetów rzym skich. Dosyć
wreszcie p rzy to czy ć, że tacy pisarze jak W ir g ili
0 w id y, H oracy, byli poniekąd jego naśladowcami,
1 nie tylko przejm owali z niego wiele obrazów i po­
m ysłów, ale caÅ‚kow ite naw et wiersze do swych utw o­
rów przenosili.
Nam nie w ystarcza dziÅ› ta miara do jego oce­
nienia. Zm iana nowoczesna pojęć o poezyi, jej ż y ­
wioÅ‚ach, wÅ‚asnoÅ›ciach i celach, ujęła poetom rzym ­
skim w iele powagi i znaczenia. Zaprzeczono im
w ogóle oryginalnoÅ›ci, czyniÄ…c ich Å›lepym i naÅ›ladow­
cami G rekó w , i przyznajÄ…c im zaledwo czÄ…stkÄ™ tw ór­
czoÅ›ci w zawodzie dydaktycznym , który zinÄ…d naj­
mniej ma przyw ileju do prawdziwej poezyi. Jeden
z spółczesnych k ryty k ó w naszych tak siÄ™ o nich w y ­
raża:  U starych R zym ian, m ianowicie 11 ich poetów,
nie Å‚atw o siÄ™ spotkać z sentymentem dla natury, cho­
ciaż otoczeni byli wspaniaÅ‚em i jej piÄ™knoÅ›ciami. Mo­
gli je czuć, ale nie umieli ich malować. P ejzaż nie
należał do tajemnic ich sztuki. Co innego G recy: ci
m ieli w wysokim stopniu poetyczne uczucie, żostają-
1
http://rcin.org.pl
4
ce w bezpośrednim zw iązku z otaczającą icli nalurą;
pod tym względem byli oni romantykami^. Jest w tem
zdaniu bez wÄ…tpienia wiele prawdy; godzi si} jednak
sąd w tej mierze sprowadzić na w łaściwe stanowisko
poetów rzym skich.
Rzym ianie z zasady swojej byli narodem prak­
tycznym , i tym charakterem różnili się wielce od
Greków. Natchniony G rek. przy niezw ykÅ‚ej swobo­
dzie wyobraz
ni, gonił wszędy za twórczością idealną:
Rzym ianin swą umysłową czynność zw racał jedynie
ku bezpośredniemu pożytkowi. T a różnica charakteru
przebijaÅ‚a obustronnie w każdym niemal ducha obja­
wie: i ja k G recy zasłużyli sobie na imię klasycznego
narodu w sferze idealnej, tak Rzym ianie dosiÄ™gli k la ­
sycyzmu w zawodzie praktycznym . D ydaktyzm pa­
nujący w ich poezyi był koniecznym , wypływ em ich
charakteru. J eżeli na tej drodze zdołali znakomite
pozyskać zdobycze i o wiele nawet przew yższyć G re­
ków; powodzenie to było prawdziwym tryjumfem ge-
nijuszu.
U G reków poezyja była mądr oś c i ą, a poeci
mędr c ami : łacińscy poeci sami dają sobie nazwę
uc z onyc h (docti), bo w swoim zawodzie nie mogli
się obyć bez skarbu wiadomości zebranych przez
Greków , i bez usilnego wartowania ich wzorów. N ie
można w szelako przeczyć im w ogóle oryginalności.
N ie byli oni zimnymi zaw sze widzam i otaczajÄ…cej ich
natury,  umieli jÄ… owszem z poetycznej strony poj­
mować, i w lew ać w swoje utwory głębsze poczucie
jej piÄ™knoÅ›ci, a nadto malować Å›w iat uczuć w ew nÄ™trz­
nych w sposób nieznany prawie G reko m , nazbyt
W swojej sztuce zewnętrznym i plastycznym . W ycho-
/
http://rcin.org.pl
5
dziÅ‚y z pod ich rÄ™ki nie tylko kreÅ›lone po m istrzow­
sku widoki nieżywotnej natury, ale wierne i trafne
m alowidła obyczajów i domowego życia, tajemnych
w zruszeń serca i wewnętrznej gry namiętności.
U w agi te stosując do wybrańszej tylko części
poetow rzym skich, mam tu szczegółowo na celu Lu-
k r e c y j u s z a , którego poemat filozoficzny de Natura re­
rum, jeden z najcelniejszych utworów M uzy łacińskiej
piÅ›miennictwu naszemu zupeÅ‚nie dotÄ…d obcy, przed­
siębiorę pod względem estetycznym roztrząsnąć i ocenić.
W szeÅ›ciu ksiÄ™gach swojego dzieÅ‚a w yÅ‚ożyÅ‚ poe­
ta całkow itą niemal naukę E p i k u r a odnoszącą się do
natury i duszy, llz e c z zw raca dyjalogicznie do obe­
cnego niby M e m m i u s a , przyjaciela swego, któremu
tÅ‚um aczy kolejno przedm ioty fizyki, psychologii a po­
niekąd i filozofii moralnej, celem skłonienia go do
przyjęcia nauki epikurejskiej szkoły. Opierając się
na zasadzie swojego mistrza, że dobra cielesne i spo-
kojność duszy sÄ… jedynÄ… podstawÄ… szczęścia ludzkie­
go, w dążeniu do tej szczęśliwości wskazuje przede-
w szystkiem naturÄ™ za przewodniÄ…. Poniew aż zaÅ› w e­
dług niego dwie są główne przyczyny mięszająee
spokojność duszy: bojaz
ń bogów i obawa kar po śmierci,
od tych więc usiłuje uwolnić ludzkość wywodam i
swojej filozofii, która znosi bezwzględnie w szelkie re-
ligije, staw iąc przeciw nim swój system atom istyczny
ślepą przypadkowość i m ateryjalizm duszy.
T a k a jest treść dzieÅ‚a de Natura rerum przed­
miot ściśle umiejętny, suchy i zimny, zgoła najnie-
w dzięczniejszy, ja k i mógł kiedy obrać poeta. Jakiej
http://rcin.org.pl
6
potrzeba było odw agi, jakiego poczucia w sobie siły,
aby w dogmatyzm tak odstręczający i wprost nega-
cyjny w lać odpowiedni żyw ioł poezyi, i wystąpić do
w alki, nie w obronie jakiej w ielkiej id ei. w zam ia­
rze podz
wignienia albo utw ierdzenia budowy moral­
nej społeczeństwa, ale przeciwnie, w celu zniesienia
prawd, w których ludzkość złożyła swoje najdroższe
pociechy i n ad zieje! Przedsięw zięcie zaiste nader
śmiałe i trudne Co d ziw niejsza, że poeta, obierając
formę tak z przedmiotem swoim niezgodną, uznał ją
owszem za Å›rodek dla siebie najw Å‚aÅ›ciw szy, za naj­
dzielniejszÄ… potÄ™gÄ™ do zamierzonej polemiki i w raże­
nia w umysły swej paradoksalnej nauki. Chociaż Lu-
k r e c y j u s z chciał być głów nie i w szędzie filozofem,
nie mógÅ‚ jednakże potÅ‚umić w sobie poetyckiego d u ­
cha. R zecby można, że głównym jego celem była poe-
zyja; a filozofija użyta jedynie za jej tło i w ątek.
K ied y zw ykle poeci dydaktyczni, dla ożywienia oschÅ‚o­
ści i urozmaicenia jednostajności swoich prawideł
uciekajÄ… siÄ™ do tak zw anych epizodów, ustÄ™pów poe­
tycznych, ozdób przym usowych i często niew łaściw ie
naciÄ…ganych, L u k r e c y j u s z nie ma ich wcale. W sz y s t­
kie jego opisy i obrazy, naw et najpatetyczniejsze, tak
są ściśle zw iązane z rzeczą, tak naturalnie i logicznie
z niej w ypływ ają, że zdają się wszędy koniecznemi.
I w samej rzeczy, są to poetyczne k szta łty pomysłów
i tow arzyszących im uczuć, przykłady użyte do obja-
śnienienia te o r y i, lub w reszcie malowidła wziętych
pod uwagÄ™ miejsc i zjaw isk przyrody. W e w szy st­
kich L u k r e c y j u s z jest nieporównany; gdzie ich nie­
ma, nie jego to wina ale przedmiotu. Tęskni nieraz
wśród zimnych dowodzeń i rozumowań do wyzwolenia
http://rcin.org.pl
7
siÄ™ z swoich wiÄ™zów, które każą mu na chwilÄ™ zapo­
minać, że jest poetą: lecz znowu niespodzianie, kiedy
siÄ™ tego najmniej oczekuje, budzi go Muza poetycka
swym t yr s em. W idać wtedy, z jakim zapaÅ‚em chw y­
ta na nowo swój pÄ™dzel i maluje, obleka w szaty poe­
tyczne swoje m yÅ›li, które w ysnuwa prawie do ostat­
niego włókna, jakb y nagrodzić chciał poprzednią
oschłość i jałowość. K tóżb y go nie podziwiał w tych
m iejscach, gdzie swój oporny przedmiot zw ycięża,
martwość jego ożyw ia, twardość m iękczy i ogładza,
a mniej ważne szczegóły zręcznie wym ija albo
osłania?
Z n ał to dobrze L u k r e c y j u s z , jak nauka jego
byÅ‚a trudnÄ… i nieprzystÄ™pnÄ…; na wstÄ™pie przeto sw e­
go dzieła w zyw a pomocy Muz i bogini piękności;
a pewien siebie, że te trudności pokona, cieszy się
już z góry spodziewanym tryjumfem i poi nadzieją
przyszłej chwały.
Avia Pieridum perdgro loca, nullius antÄ™
Trita so lo: juvat integros accedere fonteia, etc.
N a h ezd rożn e P ieryd w stępuję w yżyny,
G dzie żadna je szc z e lu d zk a nie p o sta ła stopa;
P ragn ę d o trzeć odw ażn ie do n ajczystszych z
ródeł,
Sam z nich czerpać, i św ieże własną, ręką, kw iaty
U szczk n ąć na n ieśm ierteln ą 6kroni m ych o zd o b ę,
Jaką żaden w ieszcz dotąd nie uw ieńczył czoła.
Opiewam rzeczy w ielkie  p rzesądnej ślep oty
U ciskające d u szę chcę potargać w ięzy,
I św iętej praw dy ludziom ukazać oblicze.
Ku tem u słodk ich pieni p ożyczę jej czaru.
http://rcin.org.pl
8
I nie dziw . Bo jak lek a rz, chorem u dziecięciu
G orycz zbaw iennÄ… w przykrym podajÄ…c napoju,
B rzeg i kubka m iodow Ä… nam aszcza Å‚a k o c iÄ… ,
I przez złu d zone w argi w lew a mu przezornie
N ow e siły i zdrow ie: tak i ja, mój M emm i,
Gdy w ysokie m ądrości praw dy opow iadam ,
M niej pojętnym um ysłom z pozoru tak w strętne,
R ad słod zę ich surow ość słów pow abnych m iodem .
T u s z ę , że i twój um ysł zniew olę, gd y poznasz
N aturę całą w cudnej piękności uroku.
UstÄ™p ten naÅ›ladowaÅ‚o wielu poetów, m ianowi­
cie W i r g i l i w Geor gi kac h *) i T a s s o w swojej
Jer oz ol i mi e Wyz wol onej 2). Sam L u k r e c y j u s z
na początku księgi I V powtarza go dosłownie.
M iaÅ‚ ju ż L u k r e c y poprzedników, którzy w ystÄ™­
powali przeciw mniemaniom religijnym , bÅ‚Ä™dom i fa­
natyzm owi pogaÅ„stwa; ale ci w szyscy bezw iercy i ma­
rzyciele wypowiadali swojÄ™ naukÄ™ na zimno, albo
m iÄ™szali do niej zw yk Å‚Ä… broÅ„ sÅ‚abych umysłów, szy ­
derstwo i pogardę: sam tylko L u k r e c y j i s z głęboko
jest przedmiotem swoim przejÄ™ty i wzruszony. C ze­
muż spokojnie, ja k i inni filozofowie, nie w ykłada
swojej teoryi? Z kąd że ten zapał namiętny, który go
unosi wśród um iejętnych rozumowań i wywodów? J a k
*) Sed me Parnassi deserta per ardna didcis
llaptat anior: juvat ire jugis quia mdlÄ… priorum
Castalliam mdlii devertitur orbita divo. (G eorg-
III. 2 9 1 ) .
2) Gosi aWegro fanciul porgiamo aspcrsi etc.
http://rcin.org.pl
\
0
m ógł w reszcie bezbożny sceptyk i m ateryjalista stać
się w swem dziele tak patetycznym ? AVidać, że mu
nie b yÅ‚y obojÄ™tne jego twierdzenia, że je z duszÄ… nie­
mal pragnął przelać w każdego; bo z taką żartobli-
wością w yw raca i depce wiarę powszechną, z ja k ą
najgorliw szy jej zwolennik nie zdołałby w ystąpić
w jej obronie.
Z Å‚o ży Å‚y siÄ™ bez wÄ…tpienia na ten charakter ró­
żne w p ływ y wewnętrzne i zewnętrzne, którym L u -
K iiE C y j u s z mimowolnie ulegał. Rzucone w szkole epi-
kurejskiej nasiona pierwiastkowej nauki padły na
grunt nadzw yczaj płodny i bujny, zapaliły wyobraz
niÄ™
i rozm arzyły do zbytku czułą z przyrodzenia duszę
poety. Staczał znać długie i namiętne z sobą w alki,
niecierpliw y tajemnic, w których k ryły się wieczne
niedostępne dla rozumu praw dy, o początku wszech
rzeczy i przeznaczeniu człowieka. K to wie, czy ów
filozof, zasadzający szczęśliwość na błogiej spokojno-
ści duszy, znalazł ją rzeczyw iście w samym sobie ?
czy rozum jego był zupełnie zaspokojony, i czy nie
zostaw ały mu trudne do rozwiązania zagadki, chociaż
siÄ™ do nich nie przyzn aw aÅ‚? Zdaje siÄ™ o tem Å›w iad­
czyć ta rozlana w całym poemacie m elancholija, ten
ton posępny, tęskny, bolejący  i znów chwilami to
zżym anie siÄ™ n iecierp liw e, zapaÅ‚ burzliwy, albo nie­
zw yk łe rozbujanie fantazyi, które bywają znamieniem
wewnętrznego niepokoju. Ż y ł nadto L u k r e c y j u s z
w czasach nader drażliw ych i zasmucajÄ…cych; z uczu­
ciem praw dziwego Rzym ianina patrzał na krw aw e
i zgubne dla kraju rozterki, wśród których wolność
chyliła się do upadku. (Było to za pierwszego tryjum-
wiratu). A chociaż polityka społeczna i patryjotyzm
http://rcin.org.pl
10
nie w chodziÅ‚y do zadaÅ„ jego filozofii, nie mógÅ‚ prze­
cież utÅ‚umić w sobie tych w rodzonych, peÅ‚nych szla­
chetności uczuć, które mimowolnie zdradzało jego
pióro. W ymownym ich dowodem jest między innemi
piękna m odlitwa do bogini zgody i m iłości, z prośbą
o pokój i opiekę nad Rzymem. Oburzało niemniej
jego umysÅ‚ ówczesne obyczajów zepsucie, zbytki bez­
karne i swawole, przeciw którym po w ielekroć ostre
w ym ierza pociski, stanowiące jedno z główniejszych
znamion jego poezyi. Może i miÅ‚ość zawodna p rzy ­
lała goryczy do tej czary,  bo zkądże przeciw niej
tak gorzkie sarkazm y? N ie byÅ‚yż to mimowolne w y ­
lania się cierpiącej duszy, dzieje własnego serca ?
Jakiego potrzeba byÅ‚o zaparcia siÄ™ samego siebie, ja ­
kiej siły satyrycznej, aby rozczarować i zdepoetyzo-
w ać m iłość, ten najpiękniejszy z ideałów ? Może
w reszcie przesyt wyczerpanych zaw czeÅ›nie przyjemno­
ści życia był jednem z cierpień wewnętrznych, z
ró­
dłem niespokojności, która byw a smutnym symptomem
moralnego rozbicia i jakb y przegranej ze św iatem .
B Ä…dz
co bÄ…dz
, w szystkie te pierw iastki przebijajÄ…
w jego charakterze w rażliw ym i namiętnym, a jednak
zachowującym pewną równowagę między głównem i
wÅ‚adzam i duszy. Pod wzglÄ™dem moralnym prowa­
dziÅ‚a jego pióro szlachetna i najczystsza dążność, któ ­
ra mu nadaje cechÄ™ wysokiej godnoÅ›ci i powagi. Z a ­
lecając po epikurejsku używ anie w szelakich pociech
życia, mimo brak dla siebie i swej nauki praw dziwej
podstawy m oralnej, nie rozpuszcza bynajmniej w Ä™dzi­
dła namiętnościom, nie pokazuje drogi do zepsucia
Z jakąż owszem gorliw ością wypowiada on moralne
nauki E p i k u r a ! z jaką sztuką podnosi je i ożywia!
http://rcin.org.pl
11
ile tu spotykam y trafnych i z rzeczywistości branych
obrazów słabości ludzkich, pychy, płochych życzeń
i zamiarów, które układa człowiek, ta w ątła istota,
zawieszona między bytem i nicestw em ! G dy L u k r e -
c y j u s z niebezpieczne groty swojej satyry zw raca prze­
ciw przedmiotom poszanowania godnym, r e lig ii, opa­
trznoÅ›ci, oczyw iÅ›cie potÄ™piać, musimy filozofa; ale po­
ety nie przestajem y podziwiać, bo wtedy szczególniej
zbiera on w szystkie siÅ‚y genijuszu, zachw yca i zdu­
miewa.
Pierw sze trzy księgi pod względem estetycznym
poÅ›ledniejsze sÄ… od nastÄ™pnych. Sama treść ich me­
tafizyczna, której dostarczyły teoryje kosmogonii
i psychologii, najprzeciwniejszÄ… byÅ‚a poezyi. Owa pró­
żnia m iędzyświatowa i pływ ające w niej atomy, ich
własności, ich kształty, ruchy i wzajemne na siebie
działania, cóż mogły przygodnego nastręczyć mala-
rzowi-poecie? co ukazać wzniosÅ‚ego, tkliw ego , powa­
bnego? N ie błędy filozoficznych rozumowań, nie fałsze
sofizmatów odrzucała poezyja, ale oschłość i prozai-
czność przedmiotu. A przecież i tu podziwiać trzeba
tw órczy genijusz poety, który tćm Å›wietniej w ystÄ™­
puje, im widoczniejsza zachodzi sporność miÄ™dzy nau­
ką a jej wykładem .
C a Å‚y system fizyczny zm ierza tu jedynie do oba­
lenia religii, w ia ry w bogów, ich w pływ na sprawy
ludzkie i opiekÄ™ nad Å›wiatem N ie Å‚atw e byÅ‚o to zada­
nie dla L u k r ecyju sza, który sam może nie czuł się
jeszcze zupełnie zaspokojonym argumentami swojej
filozofii, kiedy św iat zostawiał ślepej dowolności losów
2
http://rcin.org.pl
12
i odzierał z wszelkiej pociechy przyszłość człowieka.
To silne zw Å‚aszcza wrażenie, jak ie na żywym i skÅ‚on­
nym do rozw agi umyśle sprawia widok natury i tylu
zdum iewajÄ…cych cudów stworzenia, to pierwsze Å›w ia­
tełko, które we w szystktcli wiekach i u w szystkich
ludów wiodło do pojęcia bóstwa, nie mogło i w duszy
jego zatrzeć się tak snadno, i odradzało w niej tę
niespokojność, której on nie chciał nazwać bojaz
niÄ…,
a przecież zdradzaÅ‚ jÄ… mimowolnem niekiedy w yzn a­
niem. Pod takim zapewnie wpływem powstał piękny
i godny przytoczenia tu ustęp o cudownej budowie
św iata i m ajestacie natury:
Gdy wzniesieni wzrok na niebios w spaniałą budow ę,
N a te gw ia z
d zisty ch stropów b łyszczące klejnoty,
T e w iecznem i gościńcy d z ień z nocą w iodące
Słońca i przem iennego k siężyca ob roty:
W tedy i w g łęb i duszy obudzą się z trw ogą
M yśl, pow szednierai życia troskam i tłum ion a,
A za je st ja k ieś bóstw o, potęgi tak strasznej,
Tak w ielkie i w szech w ładne, że zd oła sw ą m ocą
P oru szać i w sw ych ręku w ażyć te ogrom y.
A c h ! g d zież człow iek , któryby na to pom yślenie
N ie zadrżał, z chw iejącą się pod nogam i ziem ią,
Gdy huk straszny piorunu góram i zatrzęsie,
I krwaw a błysk aw ica n ieb iosa zapali !
Czyliż taką bojaz
nią nie drżą ludy ca łe?
Trudno zaprawdę pojąć, jak mógł filozof, zdolny
słyszeć tak silny głos przestrogi, to wołanie natury,
z samej tylko chÄ™ci przeczenia i skÅ‚onnoÅ›ci do para­
http://rcin.org.pl
13
doksu nakazać milczenie własnemu przekonaniu. Bo
zaraz niżej, jakb y szukając w yjścia z tej wątpliwości
i uciekajÄ…c niby przed pokusÄ… wdzierajÄ…cej siÄ™ do ro ­
zumu prawdy, staw ia w jej miejsce przypuszczenie
jakichÅ› sit tajemnych, w ieczystych, wszystko niszczÄ…­
cych co tylko jest ludzkie, ale sił tak strasznych, że
przy nich w szelkie potÄ™gi ziem skie, zamachy i krw a­
we rózgi tyranów są tylko dziecinną igraszką.
Ja kkolw iek L ukrecyjusz w swoim systemie
obejmuje w szystkie w powszechności religije, głównie
jednak powstaje przeciw bÅ‚Ä™dnym wyobrażeniom po­
gaństwa. Obawa (mówi) zrodziła bogów, których
widma urojone rzÄ…dzÄ… ludz
mi. Dopóki człowiek nie
w yrzuci icli z swojej wyobraz
ni, nie zdoÅ‚a nigdy zdro­
wym kierow ać siÄ™ rozumem, ani pożyć sÅ‚odyczy spo­
kojnego życia.  C o? trzebaż z pobudek Å›lepej pobo­
żnoÅ›ci czcić prosty kamieÅ„, czoÅ‚gać siÄ™ u progów oÅ‚ta­
rzy, rÄ™ce do nich podnosić, i rozlewać krew niew in­
nych ofiar? Nie, czÅ‚ow iek rozumny powinien spokoj­
nie patrzeć w niebo, nie obawiając się bynajmniej
jego gniew u.
A b y więc w strząsnąć skutecznie powagę tej
religii i w ykazać szkodliwy jej w pływ na um ysły
ludzkie, odsłania poeta przedewszystkiem słabsze jej
strony, uderzajÄ…c na poÅ‚Ä…czone z wiarÄ… religijnÄ… prze­
sądy i zabobony, ślepy i częstokroć krw aw y fanatyzm.
 Obawriam siÄ™ (mówi) A lemonijuszu, abyÅ› siÄ™ nie gor­
szyÅ‚ mojÄ… naukÄ…, i nie mniemaÅ‚, że ciÄ™ wiodÄ™ na dro­
gę niecnoty ')  o! ileż ta religija zrodziła występków
 ) Vereor, nc forte rearis
Impia te rationis inire elementu, viatmj[ue
http://rcin.org.pl
14
i zbrodni!" Tym celem przytacza przykład w yjęty
z epickich podań G recyi o poświęcenia Ifigienii. Obraz
ten cudnej piękności może się liczyć do prawdziwych
klejnotów poezyi łaciń skiej:
J a k sam otn ie sk alali krw iÄ… Ifijanassy
O Å‚tarz D yjan y, greccy w od zow ie w A u lid zie !
S tała sm utna d ziew ica  jasn ych w łosów sp loty
Z w ieszały się w n ieład zie po blad ych jej licach.
O jciec b łęd n e w ejrzen ia rzu cał od ołtarza;
P rzy nim w ręku kapłana b łysk ał nóż ofiarny 
N a ten w idok p ła cz w ielk i p ow sta ł m ięd zy ludem .
Ona k lęk ając pad ła na ziem ię z e m d lo n a ...
A ch ! nie pom ogło czu łe  ojcze m ó j! w ołanie,
K rólem tylk o był o jciec  D ano zn ak : rycerze
N ieszczęśliw ą porw aw szy, p rzed ołtarz p ow lek li;
N ie jak ob lu b ien icę w św ieżym życia kw iecie,
P rzezn aczon ą hym enu ozdobić się w ieńcem ,
I w w yb ran ego m ęża zaw isn ąć o b ję c ia c h ;
A le sm utną ofiarę srogości i m ordu 
O! z g r o z o : w łasnej córki ojciec krew rozlew a 
Za co ? aby u bogów u p rosić dla floty
W iatr pom yślny i p ow rót szczęśliw y do d o m u !
M ogłaż tak ie doradzać religija zbrodnie!
W ażn iejszy nierównie zarzut mieściło w sobie
pytanie, czem siÄ™ ta religija okazyw aÅ‚a w sw ych mo­
ralnych sk utkach ? jak ą przynosiła pociechę dla duszy
Endogredi sceleris, Ä…uod contra, saepius Ula
JRelligio peperit scelerosa atgue impia facta.
http://rcin.org.pl
15
ludzkiej? W yobraz
nia pogan napełniła niebo, ziemią,
piekło, tysiącam i bóstw groz
nych, które n aigraw ały
się niegodnie z doli ludzkiej, a nie było przeciw nim
żadnego środka ani obrony. N ie tylko z
li ludzie ale
i dobrzy lękać się musieli ich srogości. L ukrecyjusz
zatem uderza na tę fałszyw ą wiarę, i w śm iałych,
pełnych precyzyi obrazach maluje słabość i nikcze-
mność czÅ‚owieka, uciekajÄ…cego siÄ™ w przygodach i nie­
bezpieczeÅ„stw ach do owych urojonych bogów z ofia­
rami, których nikt nie odbiera, i modlitwami, których
n ikt nie słncha  ja k to w yraża następujący zwrot
do A lem m iju sa:
P ow ied z, co czyni floty d ow ódzca strw ożony,
K iedy p otężn e w ojsko i sło n ie ogrom ne
B u rza p o rozh u kan ych m orza w ałach ciska?
C zyliż nie błaga bog ów ślubam i i m odły,
By ucichła naw ałność i w iatry sp o częły ?
A le cóz
mu pom ogą prośby i ofiary?
C zęsto w icher gw ałtow n y, je szc z e wśród m odlitw y,
R ozb itego o sk ały rzu ca w o tchłań śm ierci.
W ystępuje dalej poeta z silniejszem i poraz
do­
wodami przeciw w ierze w opatrzność i opiekę bogów
nad światem ; a w ykazu jąc tym celem, ile jest złego
na św iecie, ja k człow iek pod w ielu względam i jest
upośledzony, pięknie maluje niedolę nowonarodzonego
dziecięcia:
P a trz na to niem ow lątko, które z m atki łona
N atu ra w ym usiła ciężk ich bólów m ęką,
Jak nieśw iadom e życia, nagie słabe, niem e,
http://rcin.org.pl
16
L eży w pierw otnej nędzy, sieroctw em podobne
Rzuconem u na puste brzegi żeglarzow i,
Taki w stęp je g o ! takie św iata p o w itan ie!
T ylko niem ym język iem narzeka i k w ili,
Zda się niby przeczu w ać p rzyszłe życia trudy:
0 ! prawda, bo ich w iele, w iele ma ponosić !
A jak snadno w yrasta bydlÄ™ bezrozum ne,
S k o t w oborze, i dzikie po lasach zw ierzęta?
P otrzeb aż im w dzieciń stw ie g rzech otek i cacek,
I szczebiocÄ…cej m am ki p ieszczo t za rozm ow Ä™?
N a zm ieune pory roku zm ieniająż o d zien ie?
P otrzeb u ją ż oręża, m urów do obrony
S w eg o życia i m ien ia ?  nie, w szystko im daje
M atka ziem ia i tw órcza m istrzyni przyroda.
Strąciw szy z apoteozy owych mniemanych bogów,
usiÅ‚uje L u k r e c y j u s z odeprzeć jeszcze niewczesnÄ… oba­
wÄ™ Å›mierci. Starożytni utw orzyli sobie w swej w yo ­
braz
ni św iat zagrobowy, pełen grozy i okropności,
dokąd człowiek przechodzić miał po śmierci z całą
swoją naturą ziem ską i namiętnościami, z zasługą bez
nagrody, i\a błąkanie się bez celu. Poeta wprowadza
tu naukÄ™ E p i k u r a , wedÅ‚ug której Å›mierć jest rozw iÄ…­
zaniem zupełnem jestestw a powstałego z połączenia
i spójnoÅ›ci atomów, po Å›mierci niema siÄ™ czego spo­
dziewać ani obawiać. Otóż z zaprzeczeniem życia
przyszłego ustaje i bojaz
ń śmierci.
Zajmuje tu wielce uwagę wspaniała prozopopeja
N atury przem awiającej do człowieka, pełna wzniosłej
i patetycznej wymowy. A utor zbijajÄ…c bÅ‚Ä™dne wyobra­
żenia pogaństwa o zaświatowej krainie Orku, pięknie
http://rcin.org.pl
17
tÅ‚um aczy znudzenie T y tyo sa, S y z y f a , i innych m ity­
cznych allegoryj:
W yobraz
sob ie, jakby N atura przed nam i
S tan ęła i w te do nas przem ów iła s ło w a :
 C óż je st, czem się tak trapisz człow iecze śm ierteln y?
C zego p ła czesz i próżno na śm ierć się użalasz?
N ie z e s z ło -li tw e daw ne życie bez owocu,
S p ełn iłeś-li aż do dna b łogą pociech cza rę,
Czem u siÄ™ nasycon y duchu, w ahasz je szc z e,
I w zdrygasz, nie rad wrócić do twojej ojczyzn y?
J eślić, przeciw nie, życie up łynęło m arnie,
Jeśli ci je s t goryczą, d la czeg ó ż niebaczny
S tarasz się je p rzed łu żyć, a z niem tw e cierp ien ia?
0 ! posłuchaj m nie, zo sta w dla innych to brzem ię,
K tórego siły tw oje dz
w igać nie są zdolne :
T ak chcą losy, tak każe kon ieczn ość niezbędna.
Z y c ie nikomu nie je s t oddane na w łasn ość ,
U żyw am y go tylko do czasu  tysiące
P rzeszło ju ż lu d zi św iatem , nim my na św iat przyszli
P ow ied z, co nas obchodzÄ… ? . .
. . . T rw ożą cię podobno
Jak ieś po śm ierci kaz
nie, potw ory i p iek Å‚a :
0 ! w ierz mi, to co praw iÄ… o krainie Orku,
0 A cheron tu w odach, to w szystko je st bajkÄ…,
A raczej to się w szystko dzieje w naszem życiu.
Ż aden T antal pod ciężk ą nie upada pracą,
D z
w igając sk ałę, która ciągle się nań sta cza :
Tu w życiu dręczy ludzi próżna bojaz
ń bogów ,
1 bojaz
ń kar po śm ierci  o ! tara niem a sępów
SzarpiÄ…cych T ytyosa nad K ocyta brzegiem .
N ie, mój Merami; tu w łaśn ie, tu m ieszk a ten T ytyos,
http://rcin.org.pl
Ofiara d ob row oln a ślep y ch żą d z, którem u
Sęp nam iętności szarp ie w ątrobę i serce.
N ie je d e n S y zyf w naszych przesuw a siÄ™ oczach:
W idzim , jak się u p ęd za, aby z rąk narodu
G odła w ładzy p ozysk ać, ró zgi i topory,
K tóre mu u sta w iczn ie kto inny w ydziera,
A on p ole M arsow e porzuca z rozp aczÄ… .
O! przyjacielu , pragnąć w ysok ich go d n ości,
Z trudem się ich dobijać, a za w sze bez skutku,
T o je st, w ierz m i, ów kam ień, który S y z y f z m ęką
W ieczn ie do góry w ta c z a , a on mu na g łow ę
C iągle i z w zrastającym ciężarem upada.
Ż y w ić w niesytem sercu gorące pragnienie
P om nażan ia d ostatków , których nam tak m nogo,
Z taką rozm a ito ścią i z takim pow abem
M atka ziem ia do starcza w każdej roku p o r z e,
A nigd y w chciw ej d u szy nie uczuć sytości,
T o nam w łaśn ie tłum aczyć zd a się ow ą bajkę
0 D an aid ach , cią g le z p iln o ścią darem ną
N ap ełn iających w odą ciek ące naczynie.
A te ż J ęd z e p iek ieln e, ów C erber straszliw y,
(I choćby tak d aleko nie się g a ła zgroza)
SÄ… to niesp ok ojn ego sum ienia zg ry zo ty
Ś ciga jące p rz estę p cę za słu żo n ą kaz
niÄ….
Z w racajÄ…c uw agÄ™ na moralnÄ… stronÄ™ L u k re cy -
j u s z a , któż z upodobaniem nie przypomni sobie tych
pięknych, a u póz
niejszych pisarzy czÄ™sto powtarza­
nych w ierszy, w których on, niby usuwając się od
św iata, jego scen burzliw ych i niebezpieczeństw, pnie
się na w y żyn y mądrości, i z brzegu pogląda spokojnie
na to morze miotane nawałnością ?
http://rcin.org.pl
19
Suave mari m agno turbantibus aeÄ…u ora ventis,
E terra m agnum alteriu s sp ectare laborem 
W jak w spaniałych obrazach kreśli on tę błogą
spokojność! z jakiej w ysokości patrzy na burzliwe
w a lk i namiÄ™tnoÅ›ci ludzkich Å›lepe zapÄ™dy dumy, chci­
w ości, zazdrości!
M iło je st z brzegów p atrzeć na trudy żeglarza
Po w zd ętych m orza falach m iotan ego burzą;
N ie iżb y cu d ze ro sk o sze spraw iały nam bóle,
L ecz że się od nich wolni czujem szczęśliw ym i.
M iło niem niej sp ogląd ać z bezp ieczn ej uchrony
N a krw aw e w ojsk w alczÄ…cych zapasy i m ordy:
A le m ilej nad w szystk o , w m ądrości św iątyn i,
O bjaśnionej praw dam i w ielk ich m y ślicie li,
Z abaw iać się i um ysł poić ich nauką 
Z dum ą szla ch etn ą p a trzeć na sza leń stw a gniew u ,
B łąd zącego w ciem nościach po życia bezdrożu ,
Jak o ła sk i, godn ości i w ładzę z a b ieg a ,
M arzy o berłach św ia ta  dzień i noc rozm yśla,
Jakb y tylk o najw ięk sze zeb rać zło ta stosy.
O ! ślep o to , o ! lu d zie n ik czem n ego serca, J)
J ak że nęd zne w leczecie w tylu w alkach ży cie!
C zem u żaden N atury nie słucha p r z estro g i:
 C z ło w ie c z e ! chroń tw e ciało od przykrych boleści,
Staraj się o sp okojn ość i sw obodę ducha;
O ddalaj próżne troski, sm utki i o b a w y ;
*) O ! miseras liominuni venteis, o ! pcctora coeca,
Qualibus in tcnebris vitae, Ä…uantisÄ…ue periclis
Degitur hoc aevi . . . .
3
http://rcin.org.pl
20
B Ä…dz
w esół  czyż nie w id zisz, jak mało p otrzeb a,
A by każde natury nasycić pragnienie,
I czystych ży cia p ociech łatw e zbierać plony !
Św iecąc innym ozdobn e w pałacach posągi,
ZÅ‚otym i srebrnym kruszcem b Å‚yszczÄ…ce naczynia :
T y za to na zielonej m iękkich m chów pościeli,
P o d jaw orow ym cieniem , nad b rzegiem potoku,
Co szem rzÄ…c lekkim do snu nam aw ia szelestom ,
Sp oczyw asz b ez w ym ysłu, bez zbytku, bez kosztu ;
Jeszcze ci przytem w iosna dla u ciechy zm ysłów
Św ieżem p rzystraja kw ieciem wonnych łąk kobierce.
W ięc g d y ni perskich skarbów , ani tronów blaski
N ie zdołają nic zgoła pom ódz tw em u ciału,
Jakąż p rzyu ieśćb y m ogły k orzyść tw ojej duszy ?
Co za piękne i budujące nauki o pomiarkowaniu
żądz i szczęśliw ej mierności podaje poeta w ks. V
swojego d zieÅ‚a, zalecajÄ…c spokojność um ysÅ‚u, szaco­
wniejszą nad w szystkie św iata królestw a:
U t satius m ulto jam sit parere Ä…u ietu m ,
Quam regere im perio res velle e t regna tenere.
K to w ie, czy nie L ukrecyjuszow i winien byt
H oracy ów często powtarzany morał, że bogactwa
i zaszczyty nie dają praw dziw ego szczęścia?
Quod si quis vera vitam ratione gu b ernet,
D iyitia e g ra n d es hom ini sunt, vivere parce,
A equo anim o, neque enim  st unÄ…uam penuria parvi.
Póki L ukrecyjusz w części fizycznej swojego
dzieła zatrzym yw ał się jak filozof nad przedmiotami
http://rcin.org.pl
21
kosmognicznemi i psychologicznemu tłum acząc teoryje
Epikura mało przystępne, a po większej części błędne
i Å›mieszne, napotykam y miejscami przerw y w tej piÄ™­
knej galery i poetycznych obrazów; ale podziwiać mu­
simy tw órczy genijusz poety, k tó ry , niecierpliwy wiÄ™­
zów, rychło po takich przerwach i po chwilowym
niby spoczynku ożyw ia się, i najzimniejszy przedmiot,
często najprozaiczniejszą u w agę, odziewa cudownie
życiem i wdziękiem . Przyw iodę tu wymowny w tej
mierze przykÅ‚ad z ks. II. poematu, gdzie autor w y­
kłada rzecz o atomach czyli pierwiastkach wszech
rzeczy, w iecznych i niezm iennych, a różniących się
między sobą tylko kształtem , obwodem i ciężkością:
 P rz y nieskończonej rozmaitości pierwiastków ,
trudno (mówi) przypuÅ›cić jednostajne typy i staÅ‚e po­
dobieństwo w utworach. Z w a ż n. p. człowieka, zw aż
niezliczony ród ptaków , przypatrz się im z bliska;
wszędy dostrzeżesz między niemi różnicy, jedno musi
siÄ™ koniecznie różnić od drugiego. Jakżeb y matka mo­
gła między tysiącam i rozpoznać swoje dzieciątko?
ja k pisklę małe swoją m a tk ę ? " Otóż z tej prostej
uw agi w ysuw a się piękny, tkliw y, nadzwyczaj wierny
obraz natury:
N iera z, kiedy w o b iecie bogom na ołtarzu
K urzącym się k a d zid eł ofiaruiczych wonią
P ada cielę, i z życiem krwi strum ień w y leje:
U jrzysz, jak biedn a m atka, szukajÄ…c swej zguby,
Stok roć przez ciem ne lasu gęstw y się p rzed ziera;
W szęd y na m iękkiej darni zostaw ia po sob ie
Ś w ieżo znaczone ślady rozdw ojonej stopy.
O gląda się dokoła i w ytęża oko,
http://rcin.org.pl
22
Czy g d zie nie ujrzy sw ojej zbłąkanej sieroty.
To ju ż staje  i tęsknym , bolejącym rykiem
L as n a p e Å‚n ia  to znow u naw raca do dom u:
Tam , w oborze, nie daw no igrało cie lą tk o ,
T am je śp ieszy o d z y sk a ć . . . n ieste ty ! darem nie.
N ie wabi jej ju ż chłodem św ieża w ierzb zieloność,
A n i zioła poranną ożyw ione r o są ,
N i ten strum ień, co łąkę srebrnym rąbkiem zdobi.
N ic zg oła nie potrafi sm utku jej ukoić.
Zm iana m iejsc i przed m iotów nie zm ienia w niej czucia;
A w idok obcych, w polu skaczÄ…cych cielÄ…tek ,
D rażn i tylko i c zu lszą rzew ni ją tęsk n otą.
W innem znowu miejscu, do skreślenia nader
piÄ™knego obrazu w ystarczyÅ‚a poecie ta prostsza jesz­
cze uwaga, że przedmiot z daleka widziany nie daje
poznać szczegółów.
 J est pozorny w Å›wiecie spoczynek przy nieu­
stannym ruchu atomów. P ierw iastki te kryją się poza
granicam i naszych zm ysłów ; nie widzim y ich nigdy,
zaczem i ich ruchu dostrzedz nie możemy. Zm ysły
nie zwodzÄ… nas, ale nie zaw sze nam wystarczajÄ….
I tak, obraz z daleka widziany nie daje poznać szczegó­
łów, przedstaw iając jedynie całość jakb y jednokształ-
tną, stałą i nieruchomą."
N ieraz ujrzysz na stoku zielo n eg o w zgórza
W iszą ce w dali ow iec białoru ne sta d o :
Z nęcone św ieżą w onią obfitej biesiady,
S zczy p ią perłam i rosy ożyw io n e zioła  "
Syte baranki skaczÄ…c harcujÄ… sw aw olnie.
W szystk o to złudzonem u w ydaje się oku
http://rcin.org.pl
23
Jak całość jed n o lita , jakb y białym zw ojem
Rańtueb przep asający lekką kibić wzgórka.
P odob n ie, gdy w pochodzie wojenej wypraw y,
O rężne tłum y całe zapełniają m ile;
Gdy szybk ie jez
d z
có w roty w pędzie niew strzym anym
P rzelatują ja k w icher ro zległe przestrzen ie ;
B lask zbroić i puklerzy rumieni obłoki,
P od stopam i rycerzy ziem ia drży i t ę tn i;
A góry, odbijając okoliczną wrzawę,
P odnoszą aż do nieba w ojenne o d g ło sy :
To w szystko, kiedy z znacznej patrzym w ysokości,
Z d a się jak nieruchom y stek m artw ych b ezk szta łtó w ,
A rozstrzelon e blaski jakby morze lśnące.
W postępie dzieła L u k r e c y j o s z staje się coraz
poetyczniejszym. W trzech ostatnich księgach, fana
tyzm prawie ju ż w zupełności przemaga - genijusz
poety owładnął tu ju ż całkowicie swój przedmiot.
AV miarÄ™ uchylania ze strony pokrywajÄ…cej na­
turÄ™, ożyw ia siÄ™ w nim natchnienie  czuć daje poe­
ta tÄ™ roskosz, z jakÄ… wnika w jej tajemnice i w ypa­
truje jej powaby. Żaden z poetów rzym skich, spółcze-
snycli i póz
niejszych, nie zbliżył się z taką miłością
do natury, żaden nie umiał jej tak wiernie, z tak głę-
bokiem poczuciem je} piękności, malować ze strony
zewnętrznej i wewnętrznej.
K ie d y (w V. księdze) tłum aczy jak tu r z ądc z y-
ni i mat ka ws z ec h r z ec z y w wielu dzieÅ‚ach swo­
ich ścisłego pilnuje porządku, staw ia za przykład
cztery pory roku. C zy kto kiedy w tak maÅ‚ym obra­
zku odmalował tak dokładnie i pięknie te cztćry od-
http://rcin.org.pl
24
iriienne czasu epoki? J ak trafnie jest tu opisane k a ż­
dej z uosobionych pór roku zadanie i przymioty! jak
charakterystycznie ujęta każda postać!
It Vcr et Venns  altitonans Volturmis  cre-
pitans dentibus Algus  etc.
Z prawdziwym talentem kreÅ›li poeta obrazy nie­
żywotnej natury. W ychodzący z pod ręki jego pejzaż
przem awia w szędzie językiem praw dy i poezyi, jak
mówi sama natura. Co za Å›liczny opis (w ks. I.) oj­
czyzny E m p e d o k l a :
Insula quem triq u etris terrarum g e ssit in oris,
Quam fluitans circum m agiiis am fractibus aequor
Jouium glaucis ad sp erg it virus ab undis 
gdzie ognista E tna pomrukuje podziemnemi huki, co
chw ila gwałtownym grożąc wybuchem, a w pobliżu
połykająca okręty Charyl*dis straszliw e otw iera gardło.
K to czytał w P a n u T ad e u sz u M i c k i e w i c z a
piÄ™kny obraz zbierajÄ…cych siÄ™ na niebie obÅ‚oków i w ró­
żne przeobrażajÄ…cych siÄ™ ksztaÅ‚ty, temu z przyjemno­
ścią przypomni go podobny obraz w L u k r e c y j u s z u :
. . . . W tysiÄ…czn ych postaciach
R ysują się obłoki  z każdą praw ie chw ilą
C ienka, lek ka ich przęd za w now e spływ a k szta łty :
Raz w idzim rozp ierzch nion e, znów zg ęszczo n ą chmurą
M roczące błękit nieba, w czarne piętrzą się bałw any,
U rastają w olbrzym y, jakby góry w ie lk ie ,
Co w aląc się na sieb ie zaciem niają słońce,
I kraje całe grubym pokryw ają cieniem .
Jeżeli zachw yca nas L u k r e c y j u s z obrazami spo­
kojnej natury, cóż gdy z w łaściw ą sobie fantazyją
http://rcin.org.pl
25
kreśli nadzwyczajne jej zjaw iska i katastrofy, burze
gw ałtow n e, trzęsienia ziem i, wulkany, potopy; zdaje
się, że natura sama pożycza mu farb swoich, swego
głosu, i odkryw a przed nim tajemnice swojej sztuki.
Trudno się oprzeć pokusie przytoczenia tu podobnego
przykładu:
SÅ‚uchaj teraz, jak groz
ne pow stajÄ… pioruny,
K tórych moc w ieże zam ków na pow ał w yw raca,
Dom y z w ęgłów w ysadza, rozryw a i kruszy,
Pom niki w ielkich ludzi jak proch zm iata z ziem i.
Gdy w pow stającej burzy grać tajem nie poczną
Ż yw ioły piorunow ych błyskaw ic i grzm otów ,
Ściągają naprzód w koło gęstych chmur grom ady,
I całe niebo czarnym pow łóczą całunem .
R zek łbyś, że sam Acheron zbył się swych ciem ności,
I niemi w szystkie niebios napełnił p rzestrzen ie.
N oc okropna i widm a w szelakie przestrachu
W iszÄ… nad ziem iÄ… . . . .
C zęsto legn ie ponad morzem
Chmura taka, podobna do sm oły roztopu.
S traszn a pom rokÄ…, ogniem i wichrem ziejÄ…ca,
Gdy opadnie na fale, porywa siÄ™ burza,
Grzm ią błyskaw ice, w ściekłe szaleją orkany 
W tedy w szystko co żyje od brzegów ucieka.
W śród pożogi błyskaw ic trzaskają pioruny,
Zda się, że całe niebios walą się sklepienia 
W strząśniona niem i ziem ia dygoce ze strachu.
W g ó rze łaje huk głuchy i obłoki warczą.
W szystk o w zam ieszce: niebo, pow ietrze i ziem ia.
Po takim szturm ie, nagle z niebieskich upustów
http://rcin.org.pl
Å‚
26
S p u szcza się d eszcz r zęsisty gw a łto w n ą ulew ą.
R zek łb y ś, że w szy stek eter w je d n ę spłynął p ow ódz
,
I jak b y now ym św iatu zagra ża ł potopem .
W podobny sposób opisujÄ…c poeta trzÄ™sienie zie­
m i: U w aż sobie (mówi), że ziemia, ja k na swej po­
wierzchni , tak i w ew nÄ…trz, przew iew ana wiatram i,
pełna jest przepaścistych w yd rążeń , sk ał, sklepisk
i jeziór skrytych . W yobraz
sobie rzeki wielkie, krÄ…­
żące podziemnemi nurty, a biorÄ…ce poczÄ…tek i niezna­
nych gdzieś i niedostępnych z
ródlisk:
K iedy z przestrach em ziem i czujem y tr zÄ™ sien ie,
W alą się w tedy stare w zręby jej budow y,
K ratery w n ętrzn ych otchłań i g ó ry pod ziem ne.
S łycha ć w g łęb i huk głuch y ja k b y g rzm ot d a le k i...
T en że sk utek spraw ują i p o w ietrza ruch y:
G dy w iatr, bÄ…dz
w Å‚o n ie ziem i, bÄ…dz
z zew n Ä… trz w zbudzony,
Silnem i prÄ…dy p u ste p rzen ik n ie p od ziem ia,
Z ryw a się w ew n ą trz burza  żyw io ł rozhukany
W strząśn ion ą nagłym szturm em w ypycha pow ierzchn ię;
P ęk a sk oru pa ziem sk a  a z strasznym wybuchem
O tw ierają się g łęb ie p rzep aści bezdennych.
Z a przykład staw ia autor pamiętne trzęsienia
ziemi w T yryjskim Sydonie i w E g ach (w Pelopo­
nezie).
D o takich obrazów należy dw ukrotny opis wybu­
chu E tn y i w ylew ów N ilu, gdzie poeta usiÅ‚uje tÅ‚u ­
m aczyć przyczyn y i skutki tych zjaw isk, a raczej
maluje, niż opowiada. Z w Å‚aÅ›ciw ych opisów, w któ ­
rych widzim y prawdę i rzeczyw istość podniesioną do
http://rcin.org.pl
27
ideału, odznaczają się szczególniej: w spaniały opis
uroczystoÅ›ci obchodzonych na cześć Cybeli, i zam y­
kający dzieło, wielce tragiczny opis zarazy wybuchłej
w A tenach na poczÄ…tku wojny Peloponezkiej W i r g i l i
w G eorgikach (III.) i O w i d y w Metamorfozach (V II)
naśladowali to ostatnie miejsce.
W innym rodzaju, ale niemniej zajmujÄ…ce sÄ… obrazy,
któremi poeta objaÅ›nia rozm aite zÅ‚udzenia, tak zm y­
słowe jako i psychiczne, zjaw iska jakoby igrającej
natury użyciem zw odniczych pozorów. Między pierw-
szemi kÅ‚adzie ec ho, przyw odzÄ…c bÅ‚Ä™dne o niem po­
dania i gadki ludu:
K ażdy głos, który z dala nie d o sięg a ucha,
R ozch od zi się w pow ietrzu : trafi-li na opór,
N a tw a rd e ciało, w raca łudzącym odgłosem ,
P ow tarzajÄ…c te sam e w yrazy i zg Å‚o sk i.
W idziałem tak ie m iejsca, g d z ie sześć i siedm razy
W iern ie je d n a je sk ała odd aw ała drugiej;
W szystk ie brzm iały na p od ziw głośn o i w yraz
nie.
Zdum iony w ieśniak m niem a, że w takiem ustroniu
Nim fy i k o zio n ogie m ieszk ajÄ… Satyry ;
Sły szy F au nów rozm ow y, śm iechy i igraszk i
P rzeryw ające nocy pow ażnej m ilczen ie;
Zdaje mu się, że uchem om am ionem łow i
Słod kie śp iew y i tony czarujących fle tn i,
Po których sam o czu cie b iegłe w odzi palce;
T o sam o p o w ta rza się w każdej okolicy,
G dzie z p ółzw ierzęcą g ło w ą P a n w w ieńcu sosnow ym
Dm ie śpiew nem i w argam i w p isz cza łk ę ze trzcin y,
By n igd zie gajom w iejsk ich nie zabrakło p ieśn i.
4
http://rcin.org.pl
28
W inem miejscu opisuje nader pięknie, jakie
byw a złudzenie dla oka, gdy słońce z rana spuści
swoje św iatło na góry.
Gdyby poeta znaÅ‚ byÅ‚ fatam organÄ™, bez w Ä…tpie­
nia znalazłby był sposobność do skreślenia równie
poetycznego obrazu.
Rozpraw iając o złudzeniach moralnych, mówi
z osobna o śnie i jego fenomenach, przyczem opisuje
różne senne widoki i dziaÅ‚ajÄ…ce we Å›nie jakby na j a ­
wie zm ysÅ‚y. W idzim y tu nieledwo obecne przed oczy­
ma rozmaite ruchy i postawT Å›piÄ…cych, jako to: tan­
y
cerza, aktora scenicznego, żeglarza, rycerza  a z po­
m iędzy zw ierząt psa gończego, konia naw ykłego do
w yścigów , i t. d ., które poeta prawie z anatomiczną
dokÅ‚adnoÅ›ciÄ… maluje. Obraz to nader żyw y i pla­
styczny.
A le ciekawiej nad inne zajmuje obraz złudzeń,
jakim podlegają zakochani, ślepi zw yk le na wady
swoich kochanek. Jest-to w całym pemacie L u k r e -
c y j u s z ą , nastrojonym na ton tak poważny i surowy,
jedyny ustęp komiczny, a raczej ironiczną zaostrzony
satyrą, ku tem większem u ohydzeniu miłości, którą
poeta tak mocno potÄ™piaÅ‚. UstÄ™p ten, trudny do prze­
Å‚ożenia na obcy jÄ™zy k (gdyż i samemu poecie nie w y ­
starczaÅ‚ do niego jÄ™zyk wÅ‚asny, tak iż musiaÅ‚ mimo­
wolnie nadstawić go greczyzn ą), ten ustęp godnym
byÅ‚by najlepszego pisarza komedyi. O w i d y j u s z naÅ›la­
dował go w swojej Ars amałoria (ks. II. przy końcu):
 T a czarna jak murzynka, jest u niego mocnÄ…
brunetką. Ta znów brudna i nieschludna  nie lubi
strojów. Inna, jakb y z drewna wyciosana  dziewica
jak łania. T a , że rada dowcipkuje  ma wdzięk
http://rcin.org.pl
29
C h aryty. A tenże drab kobiecego ro d za ju ?  cudo­
wna, m ajestatyczna postać. Jeśli jąkata  mówi, że
siÄ™ nieco zacina. K ied y m ilczÄ…ca i jak pieÅ„ niema  na­
zyw a ją skromną. T a znowu kłapaczka. co jak młyn
ciągle miele  to wdzięczna szczebiotka. A owoż cliu-
dziątko, ledwo na niej skóra utrzymuje kości --" lekka
sarneczka. T a wreszcie półtoracznia i piersista 
istna Ceres. A ta z tÄ™pym noskiem  piÄ™kność pra­
wdziwa. U tej jaka pyzata g Ä™ b a ! wÅ‚aÅ›nie do caÅ‚o­
wania."
K ied y L ukrecyjusz zw raca w ogóle uwagę na
spoÅ‚eczność ludzkÄ…, i jak filozof ocenia jej stan moral­
ny, z utęsknieniem cofa myśl ku przeszłości, owym
pierwotnym wiekom niewinnej prostoty, które poety­
zując w swej żyw ej w yobraz
ni, uroczemi i pełniej-
szemi niż O w idyusz maluje farbami. Nie mogąc opisu
tego przytoczyć tu w całości, przestać muszę choć na
krótkim w yjątku, gdzie poeta porównywając owe złote
w ieki z nowemi, do obrazu swego mięsza nieco satyry.
 T w ard a (mówi) i silna byÅ‚a budowa ciaÅ‚a, tw ar­
dy i żyw ot pierw iastkow ych ludzi. Obyczajem dzi­
kich zw ierząt żyli w rozproszeniu, wolno i swobodnie.
N ie umiaÅ‚ jeszcze rolnik krajać lemieszem roli, zasie­
wać ziarna i młodych szczepić latorośli. Co ziemia
sama przez siÄ™ w ydaw aÅ‚a przy pomocy sÅ‚oÅ„ca i desz­
czu, to w ystarczało ich potrzebie. Leśni mieszkańcy,
nie budowali domów, ale kryli się w chrościanych
namiotach Nimf, gdzie spadające po skałach zdroje
i cedzÄ…ce siÄ™ przez gÄ™ste siatki mchu niosÅ‚y ożyw ia­
jący chłód i napój spragnionym. Ogromni i siły w iel'
http://rcin.org.pl
30
kićj, z paÅ‚kÄ… albo z procÄ… w rÄ™ku w ybiegali za zw ie­
rzyną dla posiłku. Zaskoczyła-li noc łowca na polowaniu,
zÅ‚ożyÅ‚ lada gdzie w gÄ…szczu znużone czÅ‚onki, nie ma­
cając drogi po ciemku, ani żaląc się na stracony dzień,
i przespał smaczno aż do rana. W lasach-to W enus
skojarzyła pierwsze w ęzły miłości  kozubek jagód,
koszyk żoÅ‚Ä™dzi lub owocu, byw aÅ‚ podarkiem za w za­
jemność.  Proste byÅ‚y a wdziÄ™czne ich Å›piewy pier­
wotne, równie ja k zabaw y.1  M ieli wszelako i biedy
4
swoje ci tak prosto i z naturą żyjący ludzie, dręczeni
zw łaszcza ustawiczną napaścią dzikich zw ie rzą t Musieli
nieraz przed niemi uciekać i opuszczać swoje siedli­
ska; a kto nie zdołał ujść pogoni, staw ał się pastwą
ich żarłoczności  o! rozdzierały serca k rzyk i jęki
nieszczęśliw ej ofiary, która w ten sposób okrutnie
ginęła . . .
A le nie słano w tedy ludzi tysiącam i
W dniu jednym , w szeregow ym szyku na rzez
pewnÄ….
N ie rozb ijały burze ładow n ych okrętów :
W ichrzyły w praw dzie szturm y po m orza przestrzen iach,
A le sw aw olne fale bujały b ez szkody.
N ie łud ziło te ż śm iałków po ucichłej burzy
Zdradnem ukołysaniem jasn ych wód zw ierciadło.
J e sz cz e sztuk a żeglarsk a, ta n ie sz cz ęsn a sztuka,
Sp oczyw ała w ukryciu. J e ż e li ciem nota
W iodła za sobą nędzę, n iek ied y śm ierć głodną,
T eraz zbytek niw eczy najw iększe d ostatk i;
W przód niew iadom ość w napój m ięszała trucizny,
D ziś je ręka w ystępna p od staw ia zdradziecko.
http://rcin.org.pl
31
R zecz niemniej uwagi godna, jak L u k r e c y j u s z ,
baczne postrzegacza oko zw racając na ród zw ierzęcy,
trafnie charakteryzuje i wÅ‚aÅ›ciwemi epitetami ozna­
cza zw ierzęta: dumnego mocą lw a, szczwanego lisa,
runodajnej owcy, czujnego i w przywiÄ…zaniu do czÅ‚o­
w ieka godnego podziwu psa, i t. d. W w ykładzie
teoryi głosu, w yw iódłszy filozoficznie początek mowy
ludzkiej, z malowniczem naśladowaniem opowiada,
jak zw ierzÄ™ta różnemi gÅ‚osy czucia i pragnienia swo­
je wyrażają. A
am ać się tu musiał poeta z niemałemi
trudnościami pod względem języka.
 N ie tyle mnie to dziwi, że człowiek, od natury
obdarzony mownemi narzędziami, rzecz każdą według
odebranych od zmysłów wrażeń z łatwością w yraża,
jak to, że nieme w szelakiego rodzaju zw ierzÄ™ta w Å‚a­
ściwemi sobie głosami rozmaite uczucia, jako to bojaz
Å„,
ból, roskosz, tÅ‚um aczyć umiejÄ…. Mamy jasne tego do­
wody. Inaczej brzmi groz
ba moloskiego psa, gdy z lek ­
ka podrażniony warczy, i z krzyw ej, drgającej mordy
zęby w yszczerza; a inaczej w cale, gdy rozżarty aż
do w Å›ciekÅ‚oÅ›ci haÅ‚aÅ›liwem szczekaniem u ja d a '). In a­
czej znowu pieszczoty swoje w yraża karm icielka suka,
kiedy noworodne szczenięta z czułością liże. łapami
lekko przewraca i Å‚agodnem bawi kÄ…saniem, powÅ›ciÄ…­
gając ostre od zranienia zęby. Inakszym wreszcie
głosem pies zam knięty w domu skomli i wyje *) 
') Inritata canutn cum prima molossum
Mollia ricta fremunt duros nudantia denłes.
Longe alia somtu rabie districła minantnr,
ct cum jam latrant et vocibus omnia complent.
2 baubantur in acdibus.
)
http://rcin.org.pl
32
albo z skurczeniem wchodząc przed grożącą chłostą
skow yczy.
Podobnie i skrzydlaty ród ptaków, sęp, jastrząb ,
krogulec, nurek kryjÄ…cy siÄ™ w morzu i z niego ż y ­
wność biorący, inne wydają głosy, gdy się upędzają
za zdobyczÄ…, a inne, kiedy o zdobyte Å‚upy walczÄ….
N aw et stara, stuletnia wrona czÄ™sto ze zmianÄ… po­
w ietrza zmienia swój g ło s, co i krukom właściwe.
K ied y kracze, powiadajÄ… że woÅ‚a deszczu, albo b li­
skÄ… zapowiada burzÄ™.
W patrując się w twórcze dzieło tego w ielkiego
m istrza, widzim y, jak siÄ™ przedmioty żyw o jego zm y­
słom przedstawiają, w jego wyobraz
ni ksztaÅ‚tujÄ…, cza­
rami farb ożyw iajÄ…  jak cudowny ten malarz tysiÄ…­
ce im przymiotów, tysiÄ…ce ksztaÅ‚tów i odcieni nada­
wać umie. Oryginalność, ta główna cecha poety, nie
opuszcza go nigdy. N ie zatrzym uje on siÄ™ przy dro­
bnostkach, nie bawi nad w yrazam i, nie troszczy o bÅ‚a­
he ozdoby; w szystko tu stworzone jakby jednym
pociągiem pędzla, w szystko instynktowe, śmiałe, geni-
jalne. Starożytność rzym ska nie ma nic doskonalszego
nad ten utwór uważany ze strony estetycznej, miano­
wicie w szczegółach, z których każdy niemal jest
osobną pięknością. Natchnieniem i wzniosłością myśli
L u k r e c y j u s z przew yższa w szystkich poetów rzym skich,
a jako malarz, w całej starożytności nie ma w yższego
nad siebie.
N ajw iÄ™kszÄ… jego zasÅ‚ugÄ… je s t, że poezyjÄ… rzym ­
ską, ledwo wychodzącą z kolebki i jeszcze nieukształ-
coną, on pierwszy podniósł i zbliżył do tej wysokości,
http://rcin.org.pl
33
na jakiej znajdowała się proza. W praw dzie język jego
jest jeszcze pierwotnie surowy, tw ardy i peÅ‚en archa­
izmów, jakim pisali starzy łacinnicy od L iw ijusza
A ndronika aż do C ezara czasów, a który wielką dla
rym otwórcy byt przeszkodÄ… do osiÄ…gnienia zewnÄ™­
trznej oglądy, poprawności i wykończenia; wszelako
i ten jÄ™zyk prosty, nieogladzony, jest w pewnej z prze­
dmiotem swym harmonii, i ma swój wdzięk w łaściwy,
tylko trzeba się weń w czytać i z nim oswoić. Pod tą
szorstką powłoką poezyja L ukrecyjusza nie straciła
bynajmniej ceny. N iekiedy jeden w yraz, na pozór
pospolity i prozaiczny, mieści w sobie prawdziwy
skarb poezyi. A komu wiadomo, ile pracy kosztowało
C ycerona usposobienie jÄ™zyka Å‚aciÅ„skiego do tÅ‚um a­
czenia m yśli greckich filozofów, ten pewilie nie małą
przyzna zaletÄ™ poecie, który jako filozof, opiewajÄ…c po­
dobnie rzeczy trudne, mimo przeszkody natrafiane
w języku, tłum aczy się przecież jasno i z największą
łatwością.
Ma L ukrecyjusz i sw ojÄ™ sÅ‚abÄ… stronÄ™; bo któ­
ryż z najwiÄ™kszych pisarzy może być bez wady? Z a ­
rzucić mu można przedewszystkiem tautologiją; ale
ta wtedy tylko siÄ™ zdarza, gdy poeta w swych dowo­
dzeniach ściśniony trudnościami, nie może się z nich
snadno wydobyć, i staje siÄ™ jakb y z potrzeby rozwle­
kłym i gadatliwym . Nadto, kontrast przedmiotu z jego
wykładem, a ztąd powstający skład dwoisty, czyni
styl jego wielce nierównym. Po niezwykłem bogactwie,
mocy, ozdobności, harmonii, następują częstokroć nagłe
') n. p. indu (in), indugredi (ingrcdi), induperator
(imperatÄ…r), quoiquam, treis, vesteis, scenai, ollis.
http://rcin.org.pl
34
przerwy, suche dowodzenia, tony surowe. Trudno pojąć,
że to jeden i tenże sam pisarz, ten sam poeta, któ­
rego Å›piew uroczy przechodzi w czcze i mozolne ro­
zumowania sofisty. G dy np. rozprawia o próżni, wtedy
i w jego poezyi powstaje praw dziw a próżnia (scilicet
hoc id erit vacnum, quod inanc rocamus). N ie można
również przemilczeć, że autor lubi siÄ™ czasem powta­
rzać, tak iż nie tylko jedne i te same pomysły, ale
nawet wiersze i ustępy cale dosłownie powtórzone
bywajÄ…. R ażą wreszcie czytelnika prozaiczne i nie­
smaczne przejścia, z użyciem takich łączników ja k :
nunc age, Ä…uod superest, principio, adde etiam, primum
quod, i t. p. ale podobne zw roty znajdziemy także
w poematach dydaktycznych Wirgilego i Ow id ego,  )
którym jednakże przyznajem y najw yższą wysłowienia
piękność i poprawność.
Są-to małoznaczne skazy, które przy wielkich
zaletach poety prawie znikajÄ….
Do uzupeÅ‚nienia 'w naszein piÅ›m iennictwie zna­
jomości pisarzy klasycznych w ielce pożądanym byłby
przekład L u krecyjusza ; ale praca to nader trudna
i w ym agająca niepospolitych zdolności, bo takiego
poetÄ™ tylko praw dziw y poeta należycie pojąć i powtó­
rzyć może.
*) n. p. Quod super es t , uh i pulsam Ulemem sol
aureus egit (G eorg. II. 5 1 ).
Nunc age, naturas apibus quas Jupiter ipse
(IV. 149).
Pri nci pi o, arboribus varia est natura arcen-
dis (I I . 9 ).
Morborum q u oque te causas et signa docebo
(IV . 4 4 0 ).
http://rcin.org.pl