Agnieszka Czyżak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Czy warto wiedzieć,
 gdzie jest pies pogrzebany ?
Wydawane w ostatnich latach tomy Tadeusza Różewicza to zbiory tek-
stów o najrozmaitszych formach gatunkowych i o różnym stopniu dopraco-
wania  utworów lirycznych, prozatorskich czy dramatycznych, najczęściej
prezentowanych w formie projektów, szkiców, pomysłów na utwory, które
mogłyby powstać, gdyby (jak deklaruje autor) na horyzoncie życia nie tkwiła
nieusuwalna ze świadomości śmierć. Jednocześnie jako  poeta emeritus Ró-
żewicz rości sobie prawo stawiania prowokacyjnych, gorzkich, nieraz obra-
zoburczych diagnoz współczesności  naszej kultury, życia zbiorowego, re-
guł egzystencji. To strategia starannie przemyślana i jak zawsze wymierzona
przede wszystkim przeciwko wszelkiego rodzaju fałszom w sferze publicznej
komunikacji, zakłamywaniu historycznej przeszłości i obrazu dnia dzisiej-
szego oraz powszechnej  jednostkowej i zbiorowej  skłonności do ucieczki
w puste rytuały i przebrzmiałe konwencje.
Codzienność własna twórcy i teraz
niejszość wspólnotowego bytu stają
się materią tekstów Różewicza, a zarazem przestrzenią nieustannie pona-
wianego gestu sprzeciwu wobec przejawów rozpadu naszej cywilizacji i ero-
zji sensów zdolnych ją interpretować. Autoportret dziewięćdziesięcioletniego
twórcy zawarty w wierszu normalny poeta z tomu Kup kota w worku, wyda-
nego w roku 2008, ukazuje pozbawione znamion heroizmu trwanie w obliczu
zbliżającego się kresu:
przez chwilę myślę o śmierci
poprawiam jakiś wiersz
300 Agnieszka Czyżak
potem zanurzam się
w życiu
wieczorem zdzieram
kolejną kartkę z kalendarza1
Oczywiście  na odwrocie kartki / jest przepis na kotlety  tym samym
refleksji o przemijaniu jak zwykle u Różewicza towarzyszy wizja doświad-
czania egzystencji ograniczanej do codziennego podtrzymywania sił wital-
nych. Połączenie świadomości nadchodzącego nieuchronnie końca z dozna-
waniem najbardziej przyziemnych aspektów trwania to właśnie owo dekla-
rowane  zanurzanie się w życiu takim, jakim z reguły jawi się ludziom
zmierzającym do kresu.
W tomie Kup kota w worku Różewicz zamieścił także wiersz Gdzie jest pies
pogrzebany?, w którym na pierwszy rzut oka zdaje się niedwuznacznie su-
gerować, jakoby odkrył sedno człowieczego przeznaczenia, a zarazem zdołał
odnalez
ć (zbyt) prosty sposób na pogodzenie się z uciążliwymi konsekwen-
cjami starości. Utwór jest apostrofą do starego człowieka, przekraczającego
pewien próg  utratę (zazwyczaj przyjmowaną boleśnie i kojarzoną z ułom-
nością) zdolności prowadzenia aktywnego życia seksualnego. Wiersz rozpo-
czyna określenie warunków rozpoznania przełomowego momentu. Po wer-
sach zawierających serię wyliczeń narodowych specjałów kulinarnych   jeśli
widok pierogów ruskich / polskich flaczków / trufli francuskich / barszczu
ukraińskiego 2  pojawia się jednoznacznie sformułowana diagnoza stanu,
którym, gdy już w sposób nieuchronny nadejdzie, podobno wcale nie należy
się martwić:
jeśli po-widok
jajecznicy z kiełbasą
bardziej cię podnieca
od rozebranej do rosołu blondynki
Jednak wezwanie  nie martw się nie niesie realnej pociechy, zdaje się
raczej parodiować fałszywe pocieszenie, zawierane z reguły we wszelkiego
typu  wydawnictwach poradnikowych , oferujących w takich przypadkach
zastępcze działania, pozwalające ukryć przed otoczeniem (i samym zainte-
resowanym) rzeczywisty wymiar wiążącej się ze starością niemocy. Tym sa-
mym proste (prostackie?) wezwanie do  zachowania spokoju zdradza od
początku swój parodystyczny charakter.
1
T. Różewicz, Kup kota w worku, Wrocław 2008, s. 92 93.
2
Tamże, s. 61.
Czy warto wiedzieć,  gdzie jest pies pogrzebany ? 301
Piotr Śliwiński, badając żywioły parodii  przewalające się przez twór-
czość Różewicza, przyczyn niechętnych reakcji czytelników na najnowsze
tomy poety upatrywał w przemianach zachodzących w przestrzeni literac-
kiej komunikacji:
Tymczasem my zapomnieliśmy, czym jest parodia, zastąpiliśmy ją elegancką
ironią, zresztą tyleż wszechobecną, co bezzębną. Po ukazaniu się zbioru Kup kota
w worku (2008) odezwali się młodsi krytycy i poeci, mówiący  mamy tego dość.
Skąd nagle ta bezkompromisowość, myślałem zaskoczony, dlaczego stylizatorzy,
mistrzowie coveru, nie chcą wybaczyć staremu parodyście, że jest sobą3.
Różewicz tymczasem oprócz słów  otuchy ma dla starego człowieka
zestaw dobrych rad, określających, jakich kroków pod żadnym pozorem nie
należy podejmować, choć zaleca je współczesna wiedza o dobroczynnych
skutkach każdej aktywności zdolnej uatrakcyjnić trwanie w niedostatkach
 trzeciego wieku :
nie martw się nie dzwoń do Lwa
seksuologa
nie dzwoń do  telefonu zaufania
nie łykaj wiagrowigoru wiadrami
Takie działania bowiem, nie dość że nieskuteczne, demaskują przede
wszystkim bezradność człowieka wobec Natury, klęskę, na którą jest on ska-
zany w bezrozumnie podejmowanej walce ze skutkami przemijania, i to-
warzyszącą jej nieuchronnie rozpacz. Rozmowa telefoniczna, choćby została
przeprowadzona z najlepszym specjalistą czy osobą nawykłą do pociesza-
nia nieznajomych, a tym bardziej tabletki  suplementy diety, suplementy
utraconego bezpowrotnie  wigoru  pozostaną działaniami zastępczymi,
podejmowanymi, by zagłuszyć lęk wynikający z poczucia utraty kontroli
nad ciałem.
Różewicz oczyszcza swoją wizję z elementów mogących rodzić patos 
zdaje się  gadać potocznie o tym, co bolesne, by  zagadywać zwyczajno-
ścią to, co budzić musi przerażenie. Śliwiński, dostrzegając fakt, iż twórca,
który niegdyś  zadziwiająco celnie piętnował ględzenie, teraz niejednokrot-
nie ględzi sam , doszukuje się w tym geście wierności starej zasadzie etycz-
nej, każącej pytać:  jakim prawem i dzięki czemu poezja miałaby mówić
językiem, którym nikt nie mówi. I po co? 4 Stary Poeta podaje więc w utwo-
3
P. Śliwiński, Horror poeticus. Szkice, notatki, Wrocław 2012, s. 162.
4
Tamże. Badacz stwierdza, iż dzięki niezłomności postawy Różewicza po raz kolejny  pod-
ważona została opanowana już jako tako reguła czytania i to, co zdołaliśmy już we własnym
pojęciu niez
le poznać, musi zostać rozpoznane od nowa .
302 Agnieszka Czyżak
rze skomponowany jakby mimochodem, a zarazem wywiedziony z wiedzy
potocznej, zestaw działań mogących pomóc odnalez
ć się w nowej realności
bytowania w sferze starczej niemocy i radzi:  zjedz jajecznicę / poczytaj so-
bie życie na zimno / albo na niskich obcasach (życie bowiem już nie stanie
się na powrót  gorące , a  wysokie obcasy na tym etapie istnienia kojarzyć
się muszą jedynie ze zbędną ekstrawagancją).
 Poeta emeritus po raz kolejny wskazuje na dostępne w starości gra-
nice wyboru w sferze podejmowanych codziennie działań. Zdaje się prze-
mawiać z tak zwanej perspektywy  zdroworozsądkowej , zwyczajnym języ-
kiem, zbudowanym na potocznym, dziedziczonym z pokolenia na pokolenie,
doświadczeniu  automatycznego niemal  wykluczania starych ludzi z ak-
tywnego życia:
idz
spać
a rano wstań idz

albo siedz

i nie zawracaj ludziom gitary
Próbując bowiem zainteresować innych własną bezradnością, stary czło-
wiek naraża się przede wszystkim na odrzucenie, a w konsekwencji zwięk-
szone poczucie trwale ograniczonej możności kształtowania własnej egzy-
stencji. Oczekując współczucia, liczyć może jedynie w najlepszym razie na
litość, w najgorszym  na zniecierpliwienie i obojętność.
Różewicz, pisząc o starości, nie tylko powtarza gest niezmiennego budo-
wania dystansu między tematem a mówiącym podmiotem, ale też stara się
patrzeć na nią z zewnątrz, nie dopuszczając, by w tekście znalazły się ślady
interioryzowania doświadczenia. Taka postawa, zawsze konsekwentnie ze-
wnętrzna, pozwala uniknąć tonu skargi, a tym samym potwierdzić zdolność
do samostanowienia. Jeśli bowiem nie można uniknąć dotkliwych skutków
podeszłego wieku, należy nauczyć się minimalizować ich znaczenie dla egzy-
stencji  tym samym starość, zawłaszczając fizjologię, pozostaje zewnętrzna
wobec trwania, postrzeganego jako duchowa niepodległość.
Niezależnie od tego, jak często w rozmowach prywatnych poety po-
brzmiewa znużenie własną starością, dolegliwościami podeszłego wieku5,
w tekstach literackich nieodmiennie brzemię przemijania zostaje przerzucone
na innych: staje się przeżyciem cedowanym na powoływanych w tym celu do
życia bohaterów, jest przypominane poprzez wypowiedzi postaci z przeszło-
ści historycznej, bywa też przenoszone na wyraziście kreowanych adresatów,
5
Skargi tego rodzaju spisane zostały m.in. przez Krzysztofa Myszkowskiego w przywoły-
wanych w dalszej części artykułu Rozmowach z Tadeuszem Różewiczem.
Czy warto wiedzieć,  gdzie jest pies pogrzebany ? 303
a nawet na byty o  pozaziemskiej proweniencji, kulturowo uznawane za
wolne od skazy przemijania. Wyraz
nie widać ten zabieg w wierszu niebieska
linia, zamieszczonym w tomie Kup kota w worku, a opowiadającym o okolicz-
nościach ataku grupki chuliganów na  emeryta brnącego przez zaśnieżony
park w Konstancinie, w lutym 2003 roku.
Na początku utworu pada retoryczne pytanie:  ale gdzie mamy szu-
kać / rzecznika praw starego człowieka 6, pozostające pytaniem wyłącznie
retorycznym, bowiem nie istnieje instancja, do której można by się w tej spra-
wie odwołać. Adresatem nie może być anioł stróż ( który też jest emerytem /
starym bezbronnym / jak ja ) ani patron bohatera, Juda Tadeusz (skądinąd
patron także  spraw beznadziejnych ). Pytanie musi zawisnąć w próżni, na-
tomiast opis chuligańskiego ataku przeradza się w opowieść o nieszczęściu,
jakie dotknęło nie brutalnie zaatakowanego starego człowieka, lecz jego nie-
szczęsnego, zesłanego z niebios, opiekuna. Różewicz-bohater utworu może
nie tylko powiedzieć:  Mój Anioł Stróż / jest stary wystraszony , ale i dodać
ze współczuciem:  jest w gorszych opałach / ode mnie . Wiersz kończy wizja
ostatecznej klęski anioła, opatrzonej jednak zrozumieniem dla jego słabości
i lęków:
stchórzył schował głowę
pod skrzydło
cóż nie jest Michałem Archaniołem
Różewicz, budując dystans wobec starości i popadania w starczą sła-
bość, powtarza w istocie swoje wcześniejsze rozpoznania prawideł ludzkiej
egzystencji, determinowanej przez przemożne siły zewnętrzne, którym prze-
ciwstawić można jedynie jednostkowy opór, ufundowany na trzez
wym oglą-
dzie rzeczywistości. Dążenie poety do podważania podstaw przyrodzonej
człowiekowi tęsknoty za złudzeniami, że jest inaczej, zdradza swoiste pokre-
wieństwo z diagnozami autora Prób  samotnika, który choć na starość odizo-
lował się fizycznie od świata, pozostawał głęboko zainteresowany wszelkimi
ludzkimi sprawami. Montaigne tak pisał o ograniczeniach ludzkiej kondycji,
nigdy nie szukając łatwych pocieszeń:
Szukamy innego stanu, dlatego, że nie rozumiemy użytku naszego; wychodzimy
poza siebie, ponieważ nie wiemy, jak się zażyć. Próżno wszelako wspinać się na
szczudła, i na szczudłach trzeba nam chodzić własnymi nogami; na najwyższym
tronie świata i tak siedzimy na własnym zadku7.
6
T. Różewicz, Kup kota w worku, s. 74.
7
M. de Montaigne, Próby. Księga trzecia, przeł. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1957, s. 442.
304 Agnieszka Czyżak
Niezależnie od postępów starości i nasilania się objawów chorobowych,
Montaigne nie ustawał w kontynuowaniu podjętego wysiłku formułowania
 zawsze pozostających z zamysłu  próbami  rozpoznań prawideł ludz-
kiego bytowania w świecie. Jednocześnie do końca starał się nie popadać
w ton patosu czy skargi. Józef Hen, autor biografii twórcy Prób, tak opisywał
ostatnie miesiące jego życia:
Styl chorego Montaigne a nie traci nic na wigorze, myśl  na śmiałości. Nie
opuszcza go poczucie humoru, zdolność do parodiowania, jak i przedtem potrafi
wpaść w styl żartobliwy. Podejmuje się obrony naszego najbardziej kapryśnego
członka8.
Zbliżający się do dziewięćdziesiątki Różewicz również  próbuje po-
chwycić istotę egzystowania (wegetowania) w przestrzeni uwarunkowanej
przez mechanizmy współczesnej kultury. Za przedmiot rozważań najczęściej
obiera te sfery życia, w których dochodzi do wynaturzeń. W wierszu Gdzie
jest pies pogrzebany? wyśmiewa uzurpowaną przez  domorosłych mędrców
wszelkiej maści wiarę w możność poznania istoty doświadczenia starości, jak
również wiarę w możność znalezienia antidotum na grozę śmierci. Uznaje
za nieprzydatny zarówno powszechny, tworzony niejako w zgodzie z wielo-
wiekową tradycją, model dobrowolnego głoszenia przez ludzi w podeszłym
wieku zgody na bierne dożywanie kresu, jak i pewność, odnajdywaną u au-
torów wszelkich współczesnych poradników, odpowiadających na pytanie
 jak żyć , iż proste zabiegi fizyczne i techniki psychicznej stymulacji mogą
przybliżyć starego człowieka do pożądanego stanu  nowoczesnego , masko-
wanego formami dostępnej aktywności, pogodzenia się z losem i zaakcep-
towania własnych ograniczeń. Wskazuje w istocie na niepojmowalny poza
kontekstem kulturowym współczesności wymiar takich uroszczeń. Mówi za-
tem prześmiewczo przedrzez
nianym głosem dzisiejszych apostołów  dobrej
nowiny , preparowanej na użytek naiwnych odbiorców
tak tylko odnajdziesz
sens życia sens śmierci
sens seksu znośną lekkość
bytu odbytu i zbytu
Ontologiczne w swym wymiarze  pocieszenie i gwarancja odnale-
zienia warunków egzystencji, przynajmniej niezbyt dotkliwej, połączone
z epistemologiczną obietnicą zrozumienia istoty ludzkiej kondycji, oka-
zuje się podręcznym, mocno zużytym, zestawem pusto brzmiących fra-
8
J. Hen, Ja, Michał z Montaigne..., Warszawa 2009, s. 297.
Czy warto wiedzieć,  gdzie jest pies pogrzebany ? 305
zesów  jeśli komukolwiek przydatnych, to tylko jako chwilowo podno-
szące na duchu placebo. Różewicz wie, że wszelka pewność jest uzurpa-
cją i zgodą na symplifikowanie reguł egzystencji. Nie można przecież bez
zastrzeżeń uznać, iż rzeczywiście wiadomo,  gdzie jest pies pogrzebany ,
trzeba raczej dowiadywać się tego wciąż od nowa, uznając nieoczywistość
odpowiedzi.
Pozbawiony złudzeń, dostrzegający proces zamierania sił żywotnych na-
szej cywilizacji, a często wręcz przerażony jej stanem Różewicz zdaje się
mówić: rolą poezji jest dzisiaj nieustanne ponawianie ostrzeżeń, wyrywanie
z duchowego marazmu, rozbijanie skostniałych rytuałów. Komizm, satyra,
parodia mogą stanowić jeden z istotnych języków literatury pojmowanej jako
misja walki o odzyskiwanie znaczeń  misja podejmowana na własny rachu-
nek, we własnym imieniu, wciąż od nowa, bo na horyzoncie pojawiają się
wciąż nowe zagrożenia. Tomasz Mizerkiewicz w artykule Trzy koncepcje ko-
mizmu w poezji Tadeusza Różewicza, badając konsekwencje  obecności poety
w tekstach, stwierdził:
Wkraczający  osobowo do świata swych wierszy  Różewicz daje możliwość
 zanieczyszczenia znaczeń pisanej współcześnie przez Różewicza liryki. [...]
Jego osobowościowa  nieczystość , codziennożyciowa  niedbałość , a nawet
 bylejakość staje się w ten sposób przyczyną znaczeniowej  otwartości tek-
stu.  Otwartość ta umożliwia zarazem nowe wykorzystywanie komizmu w li-
ryce tego poety. Otóż komizm zjawia się teraz jako przejaw  poczucia humoru
okazywanego przez  Różewicza 9.
Komizm zatem jawi się jako podjęcie kolejnego wyzwania, jako poszu-
kiwanie nowych wymiarów tekstu zdolnego sprostać zmieniającym się wa-
runkom komunikacyjnym. Z kolei Elżbieta Sidoruk, analizując intensyfiko-
wanie się agresji, gry i śmiechu oraz coraz bardziej jaskrawego przejawiania
się satyryczności w póz
nych utworach Różewicza, wskazuje, iż poeta staje
się z upływem czasu coraz  częściej ludyczny, ale też coraz bardziej szy-
derczy i dosadny. Parodiuje, ostro przerysowując 10. Wniosek, iż zacieranie
granic między liryką i satyrą służy uwyraz
nieniu etycznego  fundamental-
nego  wymiaru poezji, okazuje się tropem służącym odkryciu specyficznego
dla Różewicza i wprost wyjawianego w twórczości przymusu uczestnictwa
w zbiorowym bytowaniu. Uczestnictwa pojmowanego jako dawanie świa-
9
T. Mizerkiewicz, Nić śmiesznego. Studia o komizmie w literaturze polskiej XX i XXI wieku,
Poznań 2007, s. 234.
10
E. Sidoruk, Formy satyry w poezji Różewicza, w: Nowa poezja polska. Twórcy  tematy  motywy,
red. T. Cieślak, K. Pietrych, Kraków 2009, s. 233.
306 Agnieszka Czyżak
dectwa współczesności, połączonego z głębokim namysłem i rzeczywistym,
niezmiennym zaangażowaniem.
W Rozmowach z Tadeuszem Różewiczem, spisanych przez Krzysztofa Mysz-
kowskiego, pada jednoznaczna diagnoza postawiona przez Starego Poetę:
Wszyscy klecą te wierszyki [...] Przecież tam nic nie ma. Coś wymyślają, to nie są
wiersze, to są koszałki-opałki. Trzeba spoważnieć. Ten śmietnik się powiększa.
Albo spoważnieją, albo nic z tego nie będzie. Może niech satyry piszą. Ale
czy potrafią? Ta atmosfera jest okropna, to wszystko dookoła [...] Teraz jest ten
jubileusz i ciągle czegoś chcą. Przychodzą ludzie, siedzą, słuchają, a jak zapytać
kogoś, co czytał, jakie ma książki w bibliotece, to milczy11.
 Klecenie wierszyków ,  koszałków-opałków to działanie postrzegane
jako pusty gest, w konsekwencji prowadzący do obniżenia rangi poezji.
Śmietnik tekstów  poważnych jedynie z pozoru oraz  mądrych tylko na
pokaz, powiększając się z dnia na dzień, niszczy przestrzeń możliwego jesz-
cze, choć coraz trudniejszego, porozumienia. Różewicz ma świadomość, iż
traci odbiorców, że jego głos staje się niesłyszalny w informacyjnym szumie.
y
ródeł tej sytuacji nieodmiennie upatruje w mechanizmach współczesnej kul-
tury, tkniętej rozpadem, i podsumowuje z żalem:
Kot w worku nie został zrozumiany, bo parodie i pastisze są takie same jak
rzeczy tragiczne. Wymieszało się to wszystko. Literatura bez satyry i ironii, bez
humoru, komedii  co to za literatura?12
Wierząc niezmiennie, iż pisanie satyr i parodii ma wymiar realnego
przeciwstawiania się upadkowi współczesnej kultury, Różewicz jest jedno-
cześnie świadomy, że taka postawa nie budzi już zrozumienia ani tym bar-
dziej szacunku. Mówi zatem z pewnym rozgoryczeniem:  Spadłem do rzędu
satyryków, teraz jestem humorystą 13. Niestety, pozostawanie  humorystą
w dzisiejszych warunkach to już nie podejmowanie ważnej kulturowo roli
błazna, potrafiącego naruszyć sacrum lub odsłonić fałsz podstaw, na których
jest fundowane, lecz bycie zwykłym  żartownisiem spychanym na obrzeża
zbiorowej komunikacji.
Wśród wierszy przysłanych przez Różewicza do jubileuszowego numeru
 Kwartalnika Artystycznego znajduje się utwór w młodości, którego tytuł
sugeruje powrót do utraconego czasu i próbę nazwania jego specyfiki. Mowa
11
K. Myszkowski, Rozmowy z Tadeuszem Różewiczem (fragmenty),  Kwartalnik Artystyczny
2011, nr 4, s. 21 22.
12
Tamże, s. 20.
13
Tamże, s. 20.
Czy warto wiedzieć,  gdzie jest pies pogrzebany ? 307
w nim o wymiarach dawnego  widzenia , minionego sposobu postrzegania
świata:
dotykiem widziałem
lepiej niż wzrokiem
formy
i powierzchnię materii
wzrokiem dotykałem
kolorów w ciemności14
Zmysłowe ograniczenie poznania utrudniało, lecz nie uniemożliwiało
kreowania artystycznych wizji. Cóż natomiast można  widzieć w starości?
Jak wiadomo z ostatnich tomów poety, przede wszystkim szarość  kolor
depresji  i jej niezliczone odcienie. Czarno-białą ramą widzenia szarości
pozostaje etyczny wymiar poezji.
Montaigne mawiał:  Nikt nie jest wolny od mówienia bredni; z
le jest
jedynie mówić je z wysiłkiem 15. Wskazywał tym samym na istotne zna-
czenie środków, jakimi należy posługiwać się,  próbując nazwać, a przede
wszystkim przekazać innym, najrozmaitsze wymiary doświadczenia. Róże-
wicz mówi z kolei:  Jestem realistą [...] Nie jest się od rana do nocy poetą,
i w łóżku, i na sedesie. Nikt się nie rodzi poetą. Nie ma takiego gatunku
ludzkiego. To się staje z czasem, z historią 16. Przekonuje tym samym, iż
bycie (bywanie) poetą to skutek rozciągniętego w czasie procesu dojrzewa-
nia do poważnego traktowania poezji. Choćby warunki, w jakich przyszło ją
tworzyć, były szczególnie niesprzyjające. Funkcjonowanie poezji, zdawałoby
się ostatecznie dziś zepchniętej na margines życia, ma znaczenie ocalające 
wszelkimi sposobami powinna służyć przypominaniu o etycznym wymiarze
istnienia i tworzenia.
Is It Worth It to Know
 Where the Shoe Pinches ?
Summary
The article is devoted interpreting Tadeusz Różewicz s poem Gdzie jest
pies pogrzebany. The focus is on the contexts of the poem: contemporary
experience (and experiencing) of old age, a critical outlook on the rules
of communication, and the modes and aims of taking up the tradition of
satiric writing.
14
Tamże, s. 13.
15
M. de Montaigne, Próby. Księga trzecia, s. 5.
16
K. Myszkowski, Rozmowy z Tadeuszem Różewiczem (fragmenty), s. 22.