Początek transforrraacj i systemcawej
Jesień Ludów 1989 r.
i zjednoczenie Niemiec. Sytuacja w ZSRR w latach 1989-1991.
Problemy integracji Europy Zachodniej.
Polityka Stanów Zjednoczonych
w nowej sytuacji.
U góry Tadeusz Mazowiecki (ur. 1927), pierwszy niekomunistyczny premier Polski po II wojnie światowej. Podczas swego expose programowego 12 IX 1989 r. zasłabł z przemęczenia wywołanego przygotowaniami do utworzenia rzqdu. Po przerwie wznowił przemówienie, stwierdzajqc, że gospodarka polska znajduje się w podobnym, co on, stanie. W expose Mazowiecki użył słynnego określenia "gruba linia",
którego sens wkrótce zniekształcono
Konsekwencje wyborów
Wynik pierwszej tury wyborów zaskoczy) zarówno wladze, jak i opozycję. W ordynacji nie przewidziano trybu ponownego glosowania w przypadku porażki kandydatów z listy krajowej, toteż powstala kwestia, jak obsadzić 33 mandaty, których nie zdołała zdobyć koalicja. Strona społeczna mogla żądać nowego sposobu podzialu tych miejsc, ale przyjęła tylko do wiadomości zmianę przez władze ordynacji w trakcie wyborów 0 nie obsadzone mandaty mogli się ubiegać przedstawiciele strony koalicyjnej, ale żaden z pokonanych z listy krajowej nie startowa) powtórnie. W drugiej turze frekwencja wyniosla tylko 25%. Opozycja zdobyła brakujący mandat w Sejmie oraz 7 z 8 pozostałych mandatów w Senacie, uzyskując w ten sposób 99% w izbie wyższej.
Poslowie i senatorzy z list "Solidarności" postanowili utworzyć Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP) pod przewodnictwem wyznaczonego przez Walęsę Bronislawa Geremka. Marszałkiem Sejmu zostal Mikołaj Kozakiewicz (ZSL), a marszalkiem Senatu - Andrzej Stelmachowski. Trwala natomiast wojna nerwów wokół kwestii obsadzenia urzędu prezydenta. Ze strony wladz pojawily się głosy, że wedlug porozumienia "okrąglego stołu" mial nim zostać przedstawiciel PZPR, a konkretnie gen. Jaruzelski. Strona społeczna zaprzeczała istnieniu takiej umowy Jaruzelski zrezygnował z kandydowania i zaproponował gen. Kiszczaka. Naciski KC PZPR na Jaruzelskiego, by zmieni) decyzję, miały stworzyć wrażenie, że jest on "mężem opatrznościowym", gwarantującym bezpieczeństwo przemian w Polsce wobec Kremla. Wasz prezydent, nasz premier - taki tytul nosił artykul zamieszczony na początku lipca w "Gazecie Wyborczej" przez Michnika, który zaproponowal podział wladzy między obóz koalicyjny i opozycję. Przebywający w Polsce doradca Gorbaczowa
307

oświadczył, że decyzja w kwestii obsady rządu jest "wewnętrzną sera- `
wą" Polski. Był to sygnał, że Kreml nie będzie interweniował w przy-
padku dalszego ograniczenia władzy komunistów Wśród przywódców
"Solidarności" ujawniły się w tej kwestii kontrowersje. Większość oba-
wiała się, że przejęcie części władzy wykonawczej oznaczać będzie od-
powiedzialność bez dostatecznej swobody działania. ,v ,
Gen. Jaruzelski ostatecznie zgodził się kandydować na urząd prezy-
denta. Głosowanie w Zgromadzeniu Narodowym 19 VII 1989 r. przynio-
slo mu zwycięstwo, ale uzyskane jednym głosem, przy czym "za" gloso- , ` '
wato kilku członków OKP, obawiając się rozwiązań siłowych ze strony
władz, gdyby Jaruzelski nie został wybrany Ponieważ głosowanie było
imienne, okazało się, iż nie wszyscy członkowie koalicji rządowej oddali t ~ ~ '
i głos na Jaruzelskiego. Oznaczało to wyraźny rozkład dotychczasowej
i władzy. Na XIII Plenum KC pod koniec lipca Jaruzelski zrezygnował
I z funkcji I sekretarza PZPR, którą objął Rakowski. Wielu przedstawicie-
l li partyjnego kierownictwa odchodziło z zajmowanych stanowisk, nato-
miast masom członkowskim klęska wyborcza uzmysłowiła, że dni wla-
dzy komunistycznej są policzone. W pierwszym półroczu 1989 r. rząd
Rakowskiego dopuścił do przyspieszenia inflacji. Nie panując już nad wy- r , ~',
pływem pieniędzy z budżetu, rząd próbował zamrozić ceny i płace w lip-
cu, ale doprowadziło to tylko do ogołocenia rynku, gdyż przedsiębior-
stwa przetrzymywały towary, czekając na odblokowanie cen. "Urynko-
wienie" cen żywności w sierpniu wywołało dramatyczny wzrost kosztów
4, , ,
r
utrzymania. Akcja rządu została źle przygotowana, gdyż zmonopolizowa- , ",
ny handel nie odpowiedział dostosowaniem się do potrzeb, lecz godnie-
sieniem cen. Chaos gospodarczy sięgnął zenitu: produkcja spadała, skle-
py były kompletnie puste, ceny rosły z dnia na dzień, spekulacja waluto-
i
wa powodowała ucieczkę od złotego i ogromny wzrost kursu dolara, ~ ` y`
a deficyt budżetowy zwiększał się lawinowo, gdyż przedsiębiorstwa za- ~ ~ . ~' `H~', ~ '' ~`;' � " "
legaty z płatnością podatków i korzystały z inflacyjnej dewaluacji zadłu-
żenia. Zakładom opłacało się zwlekać z regulowaniem należności, ale po- ' v ; ; ,
wodowało to zatory płatnicze w całej gospodarce.
,
I ~' '
Powstanie rz du Mazowieckie o ~''~~~~'~~
~ 9 '
~~,~, ~~r~~

Jaruzelski zaproponował Sejmowi kandydaturę gen. Kiszczaka na
' premiera. Ponieważ nie mial on pełnego poparcia nawet wśród posłów
PZPR, jego szanse byty niewielkie. Kiszczak uzyskał w końcu aprobatę
~~ ~ I~~V ' ~ .~
Sejmu, choć przez dłuższy czas nie mógł sformować nowego rządu. i` ~
~J' J~~ ~�r..~r "~~ !`;~~r~
Projekt szerokiej koalicji PZPR, ZSL, SD i OKP nie zyskał poparcia ,
I
obozu solidarnościowego. W tej sytuacji Wałęsa wystąpił z inicjatywą ~
nowej koalicji, a 17 VIII 1989 r. doszło do porozumienia koalicyjnego
~I~ r~
między kierownictwem ZSL i SD oraz OKP Kiszczak zrzekł się misji ~j~ , . ".",~'~'
tworzenia rządu, a na sugestię Wałęsy Jaruzelski powierzył ją Mazo-
wieckiemu, który zobowiązał się do pozostawienia MON i MSW w rę-
kadr PZPR.
308

24 sierpnia Sejm powołał Mazowieckiego na urząd premiera. 12 września nowy premier przedstawił Sejmowi skład gabinetu, do którego weszli przedstawiciele OKP, ZSL, SD oraz pięciu ministrów z PZPR. Generałowie Kiszczak i Siwicki zatrzymali resorty MSW i MON. Ministrem spraw zagranicznych został Krzysztof Skubiszewski, a pracy i opieki społecznej - Kuroń. Kluczowe stanowisko wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra finansów objął Leszek Balcerowicz, który przystąpił do hamowania hiperinflacji oraz opracowania programu reformy gospodarczej. Mazowiecki wygłosił przemówienie programowe, w którym nakreślił główne wytyczne przełomowej reformy politycznej oraz polityki zagranicznej i gospodarczej. Program ten poparła zdecydowana większość posłów.
Polityka zagraniczna
W momencie gdy Mazowiecki formował pierwszy od ponad 40 lat niekomunistyczny rząd w Europie Srodkowo-Wschodniej, sytuacja Polski była jeszcze wyjątkowa, a swoboda manewru nowego rządu nie została jasno określona. Pierwszym rozmówcą zagranicznym Mazowieckiego okazał się przybyły specjalnie do Polski we wrześniu szef KGB Władimir Kriuczkow. Jesienią 1989 r. zaczął się jednak lawinowy proces rozpadu systemu komunistycznego w Europie Srodkowo-Wschodniej, co stworzyło niesłychanie sprzyjającą dla Polski koniunkturę polityczną. Wśród priorytetów polityki zagranicznej Mazowieckiego znalazły się: dążenie do zbudowania w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego, równoważenie stosunków z jednoczącymi się Niemcami i rozpadającym się ZSRR oraz współpraca regionalna z krajami Europy Srodkowej i z krajami bałtyckimi.
~ J~~~~a
z ~~~ 7~;~~:
309
Kluczowego znaczenia nabrały stosunki z RFN. W chwili otwarcia granicy w Berlinie na początku listopada 1989 r. przebywał w Polsce kanclerz RFN Kohl, który przerwał wizytę, by wziąć udział w wiecu

w Berlinie i nadzwyczajnym posiedzeniu rządu w Bonn. Po powrocie
kontynuowae wizytę, podczas której doszlo do symbolicznego gestu po-
jednania podczas mszy świętej w Krzyżowej i podpisania deklaracji
o stosunkach polsko-niemieckich. Zjednoczenie Niemiec nie zagrozieo
bezpieczeństwu Polski, ponie-
waż dokonywaeo się na podsta- ~,- ~`
wie uzgodnień między wielki- ~-
mi mocarstwami, którym zale- ~~.'
żaeo na utrzymaniu stabilności
układu sil w Europie. Do roz-
mów na temat zjednoczenia
Niemiec, zapoczątkowanych
jako rokowania czterech mo- .r'`-
carstw i dwóch państw nie-
mieckich ("4+2"), dopuszczo-
no w końcowej fazie delegację
polską, która uzyskaea format-
ne gwarancje bezpieczeństwa
swych granic z Niemcami. Ro-
:!
kowania te zakończyey się we
wrześniu 1990 r. zgodą czte-
rech mocarstw na zjednocze- v �` �,, `~ ~~
y ``
nie Niemiec. Nastąpilo ono formalnie na początku października, a 14 XI ~ `i~ ta
1990 r. podpisano traktat między zjednoczonymi Niemcami i Polską, po- ~ f . ~'+I r~' ~! ` 4'
twierdzający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej. ~~~ , "'~' ~ , .
Stosunki nowych weadz polskich z ZSRR ukeadaey się poprawnie,
i r .i.
y
`
`
czego przykładem staea się wizyta Mazowieckiego w ZSRR w listopa- W "~�' ~
~
~'
~
~
dzie 1989 r., podczas której polski premier odwiedzie Katyń i zeoźye hold
.:
~~'
~'' '
~�
pomordowanym. Strona radziecka z oporami przyzwyczajali się do pot-
rtl~ t
skiej niezależności. W Moskwie nie reagowano początkowo na żądania ~~ i'C~r ~
strony polskiej dotyczące uznania odpowiedzialności radzieckiej za p,~~ ,,
'
mord katyński. W kwietniu 1990 r. rząd ZSRR wydal jednak w tej spra- r
` ~ " ~~
`
wie specjalne oświadczenie, przyznając, że zbrodni dokonaeo stalinow- ~~,
~ '~ ;
`
skie NKWD. Zapoczątkowane zostaey rozmowy na temat wycofania ~ ` ~ ~ i"
wojsk radzieckich z Polski. Szczególnie delikatna byli kwestia stosun- ~w , ~`ą~~ " ~i�~,
ku Polski do aspiracji niepodlegeościowych republik radzieckich, wyra-
`
żających chęć odłączenia się od ZSRR. Z jednej strony, póeoficjalnie rząd =
' ~ t , �
~
polski popierae ich dążenia niepodlegeościowe, z drugiej - unikat stwa- ~~t. ń~ , ` r
rzania wrażenia, że zależy mu na szybkim rozpadzie ZSRR. Stosunki � ~~ ; ^ '~,r
polsko-litewskie komplikowaey historyczne i wspóeczesne powikeania ` � ; ' ~`
' �;;
~ `" '
oraz aspiracje Polaków na Litwie. rł
�
Dobrze ukeadaey się stosunki Polski z państwami zachodnimi. Przy- ~ - ~ , Y ~
czyniea się do tego wizyta prezydenta Busha w Polsce w lipcu i podróż
,:
' ~~ ~ a'~ *`�~
er
`"j
'
Waeęsy do Stanów Zjednoczonych w listopadzie 1989 r. Waeęsa byt tam r
..`
v w r ,
n
przyjmowany z najwyższymi honorami, a jego wystąpienie w Kongresie
wielokrotnie przerywano oklaskami. Pierwszą wizytę za granicą Mazo-
wiecki zeożyl we Włoszech i Watykanie w październiku 1989 r. Poparcie
Francji i Wielkiej Brytanii pozwolieo na udziae Polski w rokowaniach
310

"4+2". Podczas wizyty w Belgii w lutym 1990 r. Mazowiecki wysunąl wniosek o przyjęcie Polski do Rady Europy i udzielenie jej statusu państwa stowarzyszonego z EWG. Po wizycie wicepremiera Izraela Szimona Peresa w Polsce na początku 1990 r. przywrócono stosunki dyplomatyczne między Warszawą a Tel Awiwem. Stosunki polsko-żydowskie zakłócali sprawa klasztoru Karmelitanek na terenie byłego obozu oświęcimskiego. Wiele środowisk żydowskich uznawało istnienie katolickiego klasztoru na cmentarzu żydowskim, jakim w ich odczuciu jest teren obozu, za niewłaściwe.
Natomiast na kontaktach z nowymi władzami krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które odrzuciły komunizm, głównie z Czechosłowacją i Węgrami, zaciążyli rywalizacja o względy Zachodu. Wizyty Mazowieckiego w Pradze i prezydenta Havla w Warszawie w 1990 r. poprawiły stosunki polsko-czechosłowackie, ale do pełniejszej współpracy byto jeszcze daleko.
Przemiany wewnętrzne
29 XII 1989 r. Sejm dokonał zmian w konstytucji, które formalnie zakończyły istnienie PRL. Zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska. RP określono jako demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu, a sprawowana jest przez przedstawicieli wybranych do Sejmu, Senatu i samorządu terytorialnego. W 1990 r. wprowadzono ustawę o samorządzie terytorialnym, który zastąpił system fikcyjnych rad narodowych. Dopuszczono nieskrępowany rozwój partii politycznych. Nadzór nad zgodnością ich działania z konstytucją przyznano Trybunałowi Konstytucyjnemu. Zasady samorządności i wolności gospodarczej określono jako podstawy systemu demokratycznego. Usunięto zapis o "przewodniej roli" PZPR, sojuszach z ZSRR i krajami bloku radzieckiego. Wykreślono także wzmianki o socjalizmie i gospodarce planowej. Zmiany ustrojowe przypieczętowano 9 lutego przywróceniem dawnego godła państwowego - orla w koronie.
W swym expose sejmowym z września 1989 r. Mazowiecki zadeklarował politykę "grubej linii". Oznaczać to miało, że nowy rząd nie bierze odpowiedzialności za 45 lat rządów komunistów Chodziło też 0 obronę praworządności i zapobieżenie rewanżowi w duchu odpowiedzialności zbiorowej oraz o to, by zminimalizować opór służb bezpieczeństwa i wojska. Później zniekształcona formuła "grubej kreski" była interpretowana jako chęć rozgrzeszenia komunistów
Rząd Mazowieckiego krok po kroku likwidował pozostałości państwa milicyjnego. W listopadzie 1989 r. rozwiązano ORMO. Przystąpiono do akcji weryfikacyjnej w MO i SB. W kwietniu 1990 r. milicję zastąpiono Policją Państwową, a Służbę Bezpieczeństwa - Urzędem Ochrony Państwa (UOP). Zmiany kadrowe następowały też stopniowo w sądownictwie, prokuraturze i wojsku. Ponieważ byli to powolna wymiana kadr, odchodzącym wyższym funkcjonariuszom MSW udało się zniszczyć dużą część
>lama~ji polskiej r~
'" ~~~i, a
tt .
~~a. l~r~sz#a~'~ rn~' grubal Lini1.
~e~a~' 6~dzi~rny ty3ka v ~czynili~my,
byk f'alse
~~c~ stanu zaiamar~ia"
311

archiwów, obciążających komunistów Po odejściu z MSW gen. Kiszczaka nowym ministrem spraw wewnętrznych został na początku lipca 1990 r. związany z "Tygodnikiem Powszechnym" Krzysztof Kozłowski, a kierownictwo MON objął wiceadmirał Piotr Kolodziejczyk. Wysokie stanowiska
w resorcie spraw wewnętrznych i wojsku zaczęli obejmować działacze dawnej opozycji. Prezesem Sądu Najwyższego został Adam Strzembosz. Slabość sil porządkowych, gwal- z~ towne przemiany wlasnościowe i ciężka sytuacja materialna ludności wyzwolili szybki wzrost przestępczości. Jednym
z głównych celów rządu Mazowieckiego stilo się powstrzymanie rozkładu gospodarki. Skala problemów, przed którymi stanął rząd, byli bezprecedensowa. Niezależnie od szalejącej hiperinflacji, prawdziwą plagą okazały się monopolizacja, niejasne stosunki własno
ściowe, brak wiarygodnych parametrów działania w postaci kursu pieniądza, cen, płac, stawek podatkowych i cel, olbrzymie zadłużenie, zdewastowane środowisko naturalne, niskie morale pracy oraz zdeformowana struktura zatrudnienia, w której obok ukrytego bezrobocia występowały niedobory sity roboczej. Jesienią 1989 r. kurs dolara wykazywał ogromne wahania, związane z niepewnością szans reformy i spekulacją. Pod koniec 1989 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) zaakceptował polski list intencyjny, opisujący zamierzenia reformatorskie rządu. Dzięki temu Polska otrzymała zapowiedź uruchomienia kredytów MFW oraz Banku Swiatowego.
W celu ograniczenia inflacji rząd wprowadził od 1 I 1990 r. progresywne opodatkowanie ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych, tzw popiwek. Zmniejszono subsy
I,, dia z NBP i podniesiono oprocentowanie kredytu do poziomu spodziewanej stopy inflacji, dzięki czemu zlikwidowano korzyści wynikające z niezwaloryzowanych pożyczek. Ujednolicono kurs złotego, ustalając go na poziomie 9,5 tys. zl za dolara. Oznaczało to dewaluację złotego w oficjalnych przeliczeniach, co przyczyniło się do wzrostu opłacalności polskiego eksportu. Wprowadzając stale parametry działania, rząd starał się zmusić przedsiębiorstwa państwowe do racjonalizacji działalności, np. przez redukcję niepotrzebnego zatrudnienia i zapasów
Dla ratowania budżetu wraz z zaostrzeniem rygorów podatkowych rząd ograniczył dotacje do węgla i paliw. Wywołało to podwyżkę ich cen. Ze względu na wzrost kosztów przedsiębiorstwa były zmuszone do podnoszenia cen swoich produktów, lecz zbliżało je to do bariery popytu
312

i konkurencyjności wyrobów importowanych. Dotyczyło to szczególnie produktów rolniczych, które stały się drogie i których pojawiło się nagle zbyt wiele w stosunku do efektywnego popytu. W wyniku reformy Balcerowicza spadło tempo inflacji. W styczniu 1990 r. ceny wzrosły jeszcze o 76%, ale w lutym już o 24%, a w marcu - 0 6%.
Reforma musiała wpłynąć negatywnie na poziom aktywności gospodarczej i stopy życiowej. Produkcja przemysłowa sprzedana spadła w 1990 r. 0 23%. Poważnie obniżyły się płace realne. Gwałtownie wzrosło bezrobocie. Część bezrobotnych otrzymywała zasiłki z budżetu, pracując dorywczo lub zajmując się handlem. W 1990 r. zjawisko handlu ulicznego stało się najbardziej widomym znakiem przemian gospodarczych. Wraz z szybkim rozwojem firm prywatnych zwiększała się polaryzacja dochodów: obok ludzi szybko się bogacących, rozszerzała się sfera ubóstwa. Dlatego też już w połowie 1990 r. pojawiły się protesty społeczne, np. blokady dróg przez chłopów oraz strajki. W 1990 r. rozpoczęto proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, choć postęp na tej drodze był bardzo powolny
Krajobraz polityczny 1990 r.
Na początku 1990 r. dokonały się istotne zmiany w układzie sił politycznych. XI Zjazd PZPR, pod koniec stycznia 1990 r., okazał się ostatnim kongresem tej partii. 30 I 1990 r. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza zakończyła istnienie pod tą nazwą. Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP) z Aleksandrem Kwaśniewskim i Leszkiem Millerem uznała się za kontynuację "reformatorskiego" skrzydła partii komunistycznej, przyznając się również do jej majątku, podczas gdy Polska Unia Socjaldemokratyczna (PUS) zerwała z tradycją PZPR. Większość kierownictwa PZPR zrezygnowała z czynnego życia politycznego. Przynależność do PZPR była obciążeniem dla polityków dawnego obozu rządzącego, zwłaszcza w obliczu ujawniania zbrodni systemu komunistycznego. Odkryto np. nowe szczegóły dotyczące mordu NKWD na oficerach polskich w Charkowie i Miednoje w 1940 r.
W ruchu ludowym dokonały się równie istotne zmiany Pod koniec listopada 1989 r. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe przemianowało się na PSL "Odrodzenie", jednak było to zbyt mało, by uwiarygodnić partię w społeczeństwie. Jesienią 1989 r, z NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność" wyłoniły się dwie kolejne partie, które przyjęły historyczną nazwę: PSL "Solidarność" oraz PSL, zwane "wilanowskim", usiłujące odbudować partię z dawnych działaczy mikołajczykowskich. Po odejściu dawnego kierownictwa ZSL, trzy partie ludowe podjęły próbę znalezienia płaszczyzny zjednoczeniowej. W 1990 r. PSL "Odrodzenie" połączyło się z PSL "mikołajczykowskim" w PSL pod kierownictwem Romana Bartoszcze, jednak większość działaczy byłego ZSL przeforsowała wkrótce 32-letniego Waldemara Pawlaka na szefa powierzchownie zreformowanej partii ludowej. W SD nastąpiły zmiany kadrowe, lecz
313

partia pozostata przy swojej nazwie, tracąc jakiekolwiek znaczenie.
Wśród dawnej opozycji dominowata początkowo niechęć do tworzenia nowych partii. Swą tożsamość utrzymali PPS, "Solidarność Walcząca", KPN oraz gtosząca program skrajnego liberalizmu Unia Polityki Realnej. W październiku 1989 r. powstato Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN) z Wieslawem Chrzanow
skitu jako przewodniczącym. Po latach rozdźwię
ków wśród polityków katolickich niemożliwe okazało się utworzenie jednolitej partii chadeckiej. "Solidarność" nie zdotata odbudować swej siły liczebnej z lat 1980-1981. Straciła też wielu doradców i dziataczy, którzy przeszli do działalności parlamentarnej i rządowej. Na II Zjeździe związku pod koniec kwietnia 1990 r. na przewodniczącego wybrano ponownie Watęsę, który zgtosit zamiar kandydowania na urząd prezydenta. Stosunek "Solidarności" do rządu byt coraz mniej jednoznaczny OPZZ przetrwato, utrzymującspore znaczenie dzięki radykalizmowi postulatów płacowych i niechęci do podejmowania działalności stricte politycznej.
Wybory samorządowe z 27 V 1990 r. wykazaty polityczną apatię spoteczeństwa, gdyż wzięto w nich udział zaledwie 42% uprawnionych. Ujawniła się też słabość partii politycznych. Najwięcej głosów uzyskali kandydaci komitetów obywatelskich (41%) oraz niezależni (38%), wśród których, zwtaszcza na prowincji, znalazco się wielu dziataczy bylej PZPR, natomiast znikome poparcie uzyskali kandydaci PSL i KPN, a szczególnie SdRP
Do wiosny 1990 r. obóz solidarnościowy występowa) w parlamencie jako blok OKP oraz w terenie jako komitety obywatelskie. Stopniowo narastaty w tym bloku różnice taktyczne i personalne. Również rola Komitetu Obywatelskiego przy Walęsie przestawali być jasna. W kwietniu 1990 r. ujawnity się w Komitecie dwie opcje. Jedni opowiadali się za utworzeniem szerokiego frontu poparcia dla rządu, drudzy dystansowali się wobec jego dziatań, postulowali potrzebę podziatu obozu solidarnościowego i wychodzili naprzeciw spodziewanym nastrojom rewindykacyjnym. Wiosną 1990 r. zaczęty być widoczne skutki antyinflacyjnej polityki rządu. Istniata obawa, że konieczne, acz dotkliwe reformy mogą odwrócić sympatie spoteczeństwa od rządu solidarnościowego, tym bardziej iż przemiany polityczne, dokonywane ostrożnie przez rząd Mazowieckiego, nie spetniaty oczekiwań społeczeństwa. W maju 1990 r. grono działaczy opozycji, którzy nie znaleźli się w ekipie rządzącej,
314

znal Mazowiecki (18%), który nie przeszedł nawet do drugiej tury Przegrał więc z całkowicie nieznanym przed wyborami Stanisławem Tymińskim (23%), reemigrantem z Kanady, który niespójnym programem rewindykacyjnym pociągnął za
sobą rzesze ludzi sfrustrowanych i niepewnych jutra. Druga tura wy
borów odbyta się 9 grudnia przy ni- ~"~ ".~:~r x ~: ~ , skiej frekwencji ok. 53% uprawnio- k ~~ ~l nych do glosowania. Wałęsa uzyskał
74%, a Tymiński 26% głosów ~~ rv~" 22 XII 1990 r. Wałęsa został za
przysiężony jako pierwszy polski
prezydent wybrany w wyborach po-
wszechnych.Insygnia władzy prze-
kazal mu nie ustępujący z urzędu
("i .
~-
`�
j Jaruzelski, ale przybyły z Londynu
prezydent na obczyźnie Ryszard
i' Kaczorowski. W wyniku porażki
ustąpił premier Mazowiecki, a no-
~~ wy gabinet sformował Jan Krzysz-
tof Bielecki (Kongres Liberalno-
-Demokratyczny). W obsadzie mini- ;~'.. ` ' ~ n .; .. `, ',
sterstw zaszły zmiany mniejsze, niż pierwotnie oczekiwano. Sejm zaak- ~" . t~ a w
ceptowal dużą większością skład rządu Bieleckiego, a z poprzedniego . ~t t
gabinetu pozostali m.in.: wicepremier Balcerowicz, minister spraw za-
granicznych Skubiszewski i minister obrony narodowej Kolodziejczyk.
Mimo rosnących nacisków ze strony partii chłopskich, OPZZ, a tak- ~'" l '~
że odradzających się w nowych formach sil postkomunistycznych,
w pierwszych miesiącach swego urzędowania nowy rząd kontynuował
w zasadzie politykę gabinetu Mazowieckiego. Odbywało się to w znacz-
nie trudniejszych warunkach. Narastała recesja spowodowana załama-
niem obrotów z ZSRR i innymi krajami RWPG oraz wojną w Zatoce Per-
skiej. Objawem rosnącego rozgoryczenia społeczeństwa byty nasilające ,~ ` , "i
"
się żądania złagodzenia polityki gospodarczej i zniesienia popiwku. rv
Fatalne wrażenie robiły skandale gospodarcze w rodzaju afery alkoholo-
wej, spółki "Art B" oraz kierownictwa Funduszu Obsługi Zadłużenia
Zagranicznego. Osiągnięciem gospodarczym rządu Bieleckiego stało
się umorzenie prawie 50% polskiego zadłużenia w marcu 1991 r.
Polska polityka zagraniczna napotkali pewne trudności w stosun- ~ .". `
kich z ZSRR. Strona radziecka opóźniała wycofanie wojsk radzieckich
z Polski. Postępowa) jednak rozkład imperium radzieckiego, ukorono-
wany nieudanym puczem w sierpniu 1991 r. Polska była jednym '
z pierwszych państw, które uznały niepodległość Ukrainy Sukcesem �, `
dyplomacji polskiej było parafowanie w listopadzie 1991 r. układu o sto-
warzyszeniu Polski z EWG oraz przyjęcie Polski do Rady Europy Suk-
I cesem byto też stopniowe znoszenie obowiązku wizowego dla Polaków "' , ,.' ` M"
w wielu krajach europejskich. Postęp zanotowano w stosunkach polsko- ł
-niemieckich. 17 VI 1991 r. premier Bielecki i kanclerz Kohl podpisali " '
316

w Bonn polsko-nie- fil" ,;~ ~ , miecki traktat o współ
pracy i dobrym sąsiedztwie, ratyfikowany następnie przez parlamenty obu państw w październiku.
Podczas spotkania prezydentów Wałęsy i Havla oraz premiera Węgier Józsefa Antalla w Wyszehradzie w lutym 1991 r. zarysowa)
�r.~ się postęp w stosun
kach trójstronnych, ~� a s,:.~ dzięki czemu stal się możliwy akces Polski do porozumienia pentagonalnego (Czecho-Słowacja, Węgry, Jugosławia, Austria, Włochy). Zgodzono się także na wspólną akcję w celu likwidacji RWPG, Układu Warszawskiego oraz na regularne spotkania na szczeblu ambasadorów i ministrów spraw zagranicznych.
Istotne znaczenie dla stosunków polsko-żydowskich mial list pasterski Episkopatu z polowy grudnia 1990 r., wyrażający żal z powodu przypadków antysemityzmu w Polsce. W maju 1991 r. prezydent Wałęsa uda) się do Izraela. W przemówieniu wygłoszonym w parlamencie izraelskim zaznaczy), że jako chrześcijanin nie może "ważyć rachunku krzywd obu narodów", prosi) jednak o wybaczenie za każdy przypadek zła wyrządzony Zydom przez Polaków
W życiu politycznym kraju postępowało rozbicie nowych elit. Z OKP wyodrębni) się Klub Parlamentarny Unia Demokratyczna, złożony z ROAD, Forum Prawicy Demokratycz
nej Halla i grupy Mazowieckiego.
,..;
W maju powołano do życia jednolitą par- Sejm RP po wyborach z października 1991 r.
tię pod nazwą Unia Demokratyczna
(UD) pod przewodnictwem Mazowiec-
kiego. Na III Zjeździe "Solidarności" s ~ ~ ó
Marian Krzaklewski został wybrany na � ~ do
przewodniczącego związku, jednak or- ,~ ~�
�
ganizacja przeżywała kryzys tożsamo- 's.~, `:o
ści, nie mogąc wybrać między wspiera- ~~aó s,~,, ~~
niem rządu wyłonionego za sprawą pre- ~`~ yoc w
~~o'w
zydenta Wałęsy i poparciem rosnących �
żądań społeczeństwa.
a
~
~t
3
W~
Proces narastania frustracji zahamo- o
~~
~
~ )~, ~
~
wala w pewnej mierze czwarta piel- )~a"~~~~~,~ ~"
'
~
/
~~
grzymka do ojczyzny papieża Jana Paw- �%
~
~``~~
la II. Przybył on po raz pierwszy na po-
ugrupowania:
czątku czerwca, a po raz drugi w polo- ,~,;,~,~~, lewica ~ centrum
wie sierpnia 1991 r. Nicią przewodnią
a� U
v 4 Q~
_a`~ �'
� ~ Ń cD U? io
0 �
P~ó~y�
~ Q co, Q~ toya,o,
� ~ oe \~\~a1 ć
\~ ~~`8\`'2os 1
lr/~r'~\e~`e~~ca
prawica
317
z drewna prasowanego INKA x1200, 800x1200 i mniejsze
numery pozycji DOSTAWY

wystąpień papieża byt dekalog, którego przykazania Jan Pawel II komentował na tle wspótczesnych wyzwań spotecznych i politycznych, wzywając Polaków do rachunku sumienia u progu III Rzeczypospolitej. Bardzo ważną część pielgrzymki stanowity spotkania z Ukraińcami, Litwinami, Bialorusinami oraz mniejszościami religijnymi; protestantami, prawostawnymi i żydami, którym papież oferował pojednanie w duchu mitości. W czasie drugiej podróży papież spotkał się z mtodzieżą wielu krajów na Jasnej Górze. Spotkanie stało się okazją do wzmocnienia morale części mtodego pokolenia w Polsce, choć po raz pierwszy pojawiły się też krytyki papieskiego przestania.
Jesień 1991 r. przebiegata pod znakiem kampanii przedwyborczej. Wzięto w niej udziat ponad sto ugrupowań politycznych, najczęściej o niejasnej tożsamości i minimalnych wptywach. Spoteczeństwo dopiero uczyto się demokracji. W wyborach, które przeprowadzono ostatecznie 27 X 1991 r., wzięto udzial zaledwie 43% uprawnionych. Największą frakcją parlamentarną została Unia Demokratyczna. Charakterystyczną cechą wyników wyborczych byto ogromne rozproszenie mandatów, gdyż do Sejmu weszli reprezentanci 29 grup, a także względna porażka Porozumienia Centrum i sukces bytych komunistów
Wybory do Sejmu i Senatu z października 1991 r. zamknęty proceś formowania się demokratycznych wtadz III Rzeczypospolitej. Mimo braku nowej konstytucji oraz pozostawania na terytorium Polski wojsk radzieckich, od wyborów październikowych można już mówić o petnej suwerenności Rzeczypospolitej.
Kryzys rzc~dów "solidarnościowych"
Pierwszym symptomem trudności okazały się ktopoty z utworzeniem nowego rządu. Ostatecznie, po prawie dwóch miesiącach negocjacji, na jego czele stanąt pod koniec grudnia 1991 r. Jan Olszewski (PC). Z rządu odszedł wicepremier Balcerowicz i niektórzy inni ministrowie. Rząd Olszewskiego, gtoszący konieczność przyspieszenia przemian, dysponowat niewielką większością w Sejmie, ale nie mógł znaleźć wspólnego języka z prezydentem. Byto to wynikiem konfliktu między Belwederem i kierownictwem PC, które od gorącego poparcia Wałęsy przeszto do równie ostrej jego krytyki.
W dziedzinie polityki zagranicznej postęp zaznaczyt się w stosunkach ze Wschodem. 22 V 1992 r. rząd RP zawart traktat o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej wspótpracy między Polską i Federacją Rosyjską oraz umowę o zasadach wycofania wojsk rosyjskich z Polski. Podobny uktad o dobrym sąsiedztwie i wspótpracy zawarto także z Ukrainą, Biatorusią, Łotwą i Estonią. Rozwijano także kontakty z państwami zachodnimi. Na początku lipca Sejm uchwalit ustawę ratyfikującą układ o stowarzyszeniu Polski z EWG, a ponadto gościt w Polsce ponownie prezydent Stanów Zjednoczonych Bush. W marcu papież Jan Pawet II zreorganizowat administrację kościelną w Polsce, tworząc nowe archidiecezje i diecezje.
318

~~ S~I,LSI~OZ I;,
319

Spory o kompetencje w dziedzinie kontroli nad wojskiem, a także o zakres i sposób oce
d 'd'1 'k 't~ (dk
ny o pome zia nosci omums ow " e omunizacja") i agentów komunistycznego bezpieczeństwa ("lustracja") doprowadzily do ostrego konfliktu politycznego. Pod koniec maja 1992 r. prezydent Walęsa oficjalnie wycofal swe poparcie dla rządu Olszewskiego. Sejm upoważnil ministra spraw wewnętrznych do podania informacji o współpracy osób pelniących funkcje publiczne z UB i SB. Przeciwnicy "lustracji" uznali tę uchwałę za próbę wzmocnienia pozycji rządu przez skompromitowanie jego przeciwników 4 czerwca, po dramatycznej nocnej debacie, Sejm odwolal
rząd Olszewskiego. Nastąpiło to po tym, gdy ~ i szef MSW Antoni Macierewicz przesłał naj- ~ ~ . wyższym władzom państwowym i przewodni
czącym klubów parlamentarnych dwie listy /' osób, o których informacje znajdowaly się
w archiwach MSW Choć zastrzegal, że nie są to listy agentów UB i SB, wykazy te zostały tak zinterpretowane.
Na wniosek prezydenta Sejm powolal Waldemara Pawlaka (PSL) na stanowisko
premiera. Obie strony konfliktu zaczęły się
oskarżać o próbę zamachu stanu. Ponieważ z akt Macierewicza mialo wynikać, że agentem SB byl sam prezydent, Walęsa kontratakował, oskarżając o współpracę z SB glównego doradcę Olszewskiego, Zdzislawa Najdera. Eskalacja "wojny na teczki" podważyli prestiż obu stron konfliktu. Ostatecznie z powodu braku poparcia w parlamencie misja Pawlaka zakończyła się fiaskiem.
W tydzień później przedstawiciele koalicji "ośmiu" (ZChN, Porozumienie Ludowe, Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie, Partia Chrześcijańskich Demokratów, NSZZ "Solidarność", UD, KL-D i Polskiego Programu Gospodarczego) uzgodnili sklad rządu Hanny Suchockiej. 10 lipca Sejm powolal ją na stanowisko premiera. Dramatyczny kryzys wladzy, zaostrzony przez "marsz gwiaździsty" chlopskiej "Samoobrony" na Warszawę, zostal opanowany Sejm zaakceptowal sklad rządu Suchockiej.
W lipcu i sierpniu fala strajków górniczych w Legnicko-Glogowskim Okręgu Miedziowym, zakladach w Tychach, Mielcu i kopalniach górnośląskich budzili nadzieje krytyków nowego systemu władzy w Polsce na "nowy sierpień" i zmianę formy rządów Międzyzwiązkowy Krajowy Komitet Negocjacyjno-Strajkowy z udziałem OPZZ, "Solidarności 80" oraz Związku Maszynistów i Związku Zawodowego Górników żądal, podobnie jak MKS w 1980 r., spelnienia 21 postulatów, w tym natychmiastowej podwyżki płac, co doprowadziłoby do katastrofy budżetu. Kryzys udało się jednak zażegnać. Na początku sierpnia Sejm uchwalił matą konstytucję,

która po uzyskaniu podpisu Wałęsy 17 września weszła w życie. W grudniu fala strajków powró
cila, ale udało się ją ponownie opanować. Pew- y nym sukcesem rządu było też stosunkowo
szybkie uchwalenie budżetu na rok 1993.
W życiu politycznym nowym zjawiskiem
~I było powstanie Ruchu dla Rzeczypospolitej Ol
szewskiego, który wraz z PC znalazł się w ostrej opozycji do prezydenta, oskarżając go publicznie o rolę agenta SB bez przedstawienia przekonywających dowodów Odmienny charakter miała akcja Halla, który we wrześniu wylączyl swoje Forum Prawicy Demokratycznej z UD, zawiązując z SLCh oraz PChD wspólny
klub parlamentarny pod nazwą Konwencja Polska. Konwencja nadal popierała rząd Suchockiej. Ostre spory wywoływała m.in. kwestia zmiany ustawy aborcyjnej. W październiku powstał Komitet na rzecz referendum w sprawie abor
cji, kierowany przez
Zbigniewa Bujaka. -~, Większość parlmen
tama oraz prezy- ?~ " dent Wałęsa opowie- ' , dzieli się przeciw re
ferendum, a ostatecznie ustawę, znacznie ograniczającą możliwość przerywania ciąży, uchwalono w lutym 1993 r.
W polityce zagra
nicznej rząd Suchoc- 1 ~ , kiej kontynuował do
tychczasowe kroki.
... Y 1 W połowie paździer- _ ,
nika Kreml przeka
zał Polsce kopię decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 III 1940 r. o zamordowaniu polskich oficerów i dowody utajniania tej decyzji przez ponad 50 lat władzy komunistycznej. 28 X 1992 r. wycofano ostatnie jednostki bojowe Armii Radzieckiej z Polski. Pozostało natomiast kilka tysięcy żołnierzy nadzorujących ewakuację wojsk byłego ZSRR z Niemiec. Mimo że w 1993 r. nastąpił niewielki wzrost gospodarczy, położenie materialne ludności było nadal przeciętnie złe, a różne ugrupowania opozycyjne, nie tylko postkomunistyczne, ale i postsolidarnościowe atakowały rząd. Pod koniec maja 1993 r., na wniosek "Solidarności", odwołano rząd Suchockiej, a prezydent Wałęsa rozwiązał parlament. Ostatnim posunięciem rządu Suchockiej było podpisanie przygotowanego wcześniej konkordatu w lecie 1993 r.
tr
mi,' Su~hc~kt~
321