C c

ca³oœæ dzielona – → podzia³ logiczny.

cech zale¿noœæ – zwi¹zek ³¹cz¹cy dwie lub wiêcej cechy, wystêpuj¹cy

wœród jednostek zbiorowoœci, np. w zbiorowoœci ludzi — wzrost i waga;

zale¿noœæ cech okreœla siê te¿ mianem wspó³zale¿noœci lub korelacji cech;

o zale¿noœci pomiêdzy dwiema cechami w okreœlonej zbiorowoœci mó-

wimy wtedy, gdy zmiana wartoœci jednej z cech poci¹ga za sob¹ zmianê

wartoœci drugiej; zwi¹zek taki mo¿e byæ pe³ny, tzn. funkcyjny, gdy istnieje

mo¿liwoœæ przedstawienia wartoœci cechy x jako funkcji wartoœci cechy y, tzn. x = g( y), a tak¿e cechy y jako funkcji x, tj. y = f( x), albo s³abszy, niemaj¹cy charakteru funkcyjnego, ale stochastyczny.

cecha – w³aœciwoœæ charakteryzuj¹ca obiekt, przedmiot, czynnoœæ, stan;

zakresem cechy jest zbiór wszystkich obiektów posiadaj¹cych tê cechê.

cecha charakterystyczna – jedna z zespo³u cech istotnych dla desygna-

tów danej nazwy; zespó³ c.ch. tworz¹ cechy przys³uguj¹ce ³¹cznie wszystkim

i tylko desygnatom danej nazwy, np. c.ch. dla nazwy „emeryt” jest otrzy-

mywanie emerytury, gdy¿ jest ona wspólna wszystkim emerytom; funkcja

roznoszenia przesy³ek jest wspólna wszystkim listonoszom; podzielnoœæ

przez dwa jest wspólna wszystkim liczbom parzystym; wyró¿nienie istot-

nej cechy jest wykorzystywane przy budowie → definicji realnej bêd¹cej

jednoznaczn¹ charakterystyk¹ zbioru desygnatów definiowanej nazwy.

cecha dychotomiczna – → cecha kontradyktoryczna.

cecha dystynktywna – cecha przeciwstawna do innej cechy w danym

zbiorze obiektów, bêd¹ca w opozycji, jedna z cech opozycyjnych; ka¿da

31

cecha przypadkowa dla danego zbioru

z cech opozycyjnych jest cech¹ dystynktywn¹ w stosunku do cechy prze- A

ciwstawnej; cechy opozycyjne ³¹czy stosunek przeciwieñstwa lub sto-

sunek sprzecznoœci, nigdy nie mog¹ wyst¹piæ jednoczeœnie w jednym B

obiekcie; cechy opozycyjne (w tym c.d.) dotycz¹ okreœlonej, bardziej

ogólnej w³asnoœci obiektu, np. cechy opozycyjne: „¿ywy–martwy” do- C

tycz¹ jednej ogólnej w³asnoœci — stanu organizmu, zaœ cechy opozycyj- D

ne: „bia³y–czarny” dotycz¹ bardziej generalnej w³asnoœci — koloru

obiektu.

E

cecha iloœciowa

cecha iloœciowa – w³aœciwoœæ przedmiotu daj¹ca siê przedstawiæ F

w postaci liczbowej, np. cena samochodu wyra¿ona w z³otówkach, wiek G

cz³owieka wyra¿ony w latach, waga przedmiotu w gramach; c.i. jest ce-

ch¹ mierzaln¹.

H

I

cecha jakoœciowa – w³aœciwoœæ przedmiotu, która nie da siê przedsta-

wiæ w postaci liczbowej, np. przynale¿noœæ partyjna, kolor oczu, stopieñ J

w wojsku; mo¿na zliczaæ jednostki posiadaj¹ce taki sam poziom cechy

jakoœciowej, poziomu zaœ samej cechy jakoœciowej nie mo¿na mierzyæ; K

c.j., w przeciwieñstwie do → cechy iloœciowej, jest cech¹ niemierzaln¹; L

pojêcie c.j. nie jest ostre, bowiem wraz z rozwojem nauk spo³. (psycholo-

gii, socjologii, pedagogiki) rozszerzaj¹ siê mo¿liwoœci pomiaru statyst. M

badanych c.j. przy u¿yciu specjalnych narzêdzi pomiaru (testów); przy-

k³adem pomiaru cechy uznawanej poprzednio za jakoœciow¹ jest inteli- N

gencja, mierzona obecnie w drodze wyznaczania tzw. ilorazu inteligen-

cji — IQ.

O

P

cecha kont

cecha radyktoryczna

kontradyktoryczna, cecha dychotomiczna – jedna z cech

wchodz¹cych w sk³ad pary cech, stanowi¹ca podstawê podzia³u zbioru na R

dwie czêœci: jedn¹ z³o¿on¹ z elementów posiadaj¹cych cechê dychoto-

miczn¹ i drug¹ z³o¿on¹ z elementów nieposiadaj¹cych jej; przyk³adami S

cech dychotomicznych s¹: „czarny–nie-czarny”; „kobieta–nie-kobieta”; T

„¿elazny–nie-¿elazny”; „nale¿¹cy do organizacji–nie-nale¿¹cy do organi-

zacji” itp.

U

cecha przypadko

cecha

wa dla danego zbio

przypadkowa

ru

dla danego zbioru – w³asnoœæ przys³uguj¹ca W

tylko niektórym, a nie wszystkim elementom zbioru, np. czarny kolor

w³osów w zbiorze Polaków.

Z

cechy konsekutywne

32

cechy konsek

cechy

utywne

konsekutywne – zbiór cech, który nie jest niezbêdny dla stwier-

dzenia, czy dany przedmiot jest desygnatem danej nazwy, np. dla stwierdze-

nia, czy okreœlony przedmiot jest „samochodem”, nie jest istotne, czy ma

on taki, czy inny kolor ani to, jaka jest jego marka, lecz jedynie to, czy

ma on okreœlone cechy konstytutywne, takie jak posiadanie czterech kó³,

silnika itp.; kolor przedmiotu, a tak¿e marka producenta s¹ c.k.; uznanie

danej cechy za konsekutywn¹ albo konstytutywn¹ (→ cechy konsty-

tutywne) jest niekiedy uzale¿nione od sposobu definiowania.

cechy konstytut

cechy

ywne

konstytutywne – zespó³ charakterystycznych cech stanowi¹cy

minimalny zbiór pozwalaj¹cy w sposób jednoznaczny okreœliæ desygnat,

tj. umo¿liwiaj¹cy stwierdzenie, ¿e dany przedmiot jest desygnatem okreœ-

lonej nazwy, np. dla nazwy „trójk¹t równoboczny” cechami tymi bêd¹:

1) bycie figur¹ geometryczn¹, 2) posiadanie trzech równych boków; c.k.

wraz z → cechami konsekutywnymi sk³adaj¹ siê na → treœæ pe³n¹ nazwy;

zakwalifikowanie okreœlonej cechy do kategorii c.k. b¹dŸ konsekutyw-

nych jest niekiedy uzale¿nione od sposobu definiowania, np. gdy przyj-

mie siê, ¿e c.k. trójk¹ta równobocznego bêdzie bycie figur¹ geometryczn¹

posiadaj¹c¹ trzy równe k¹ty, to posiadanie przez trójk¹t równoboczny

trzech równych boków jest ju¿ cech¹ konsekutywn¹, a nie konstytutywn¹.

charakterystyka fa³szu – → prawo Dunsa Scota.

charakterystyka jednoznaczna zbioru – charakterystyka zbioru

przedmiotów za pomoc¹ → cech charakterystycznych dla danego zbioru.

charakterystyka prawdy – → prawo symplifikacji.

chwyty erystyczne – → erystyka.

ciê¿ar dowodu, onus probandi – regu³a okreœlaj¹ca, na kim spo-

czywa obowi¹zek dowodzenia danego twierdzenia; ogólna zasada pa-

nuj¹ca w tym zakresie (np. w dyskusji) g³osi, i¿ ten, kto coœ twierdzi,

powinien to udowodniæ; na gruncie prawa cywilnego zasadê tê wyra¿a

art. 6 Kodeksu cywilnego, g³osz¹c, ¿e ciê¿ar udowodnienia faktu spo-

czywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne; z kolei

w prawie karnym ciê¿ar dowodu jest postrzegany przez pryzmat zasady

domniemania niewinnoœci wzmacnianej zasad¹ → in dubio pro reo; ozna-

33

czêœæ w³aœciwa (rzeczy lub zbioru)

cza to, ¿e oskar¿ony nie musi udowadniaæ swojej niewinnoœci, lecz oskar- A

¿yciel musi mu wykazaæ winê, a dopóki to siê nie stanie, oskar¿onego

nale¿y uznawaæ za niewinnego.

B

clara non sunt interpretanda (³ac.) – paremia stwierdzaj¹ca, ¿e to, co C

jasne, nie wymaga interpretacji; niektórzy teoretycy prawa, opieraj¹c siê D

na tej regule, wyprowadzaj¹ wniosek, ¿e w przypadku braku w¹tpliwoœci

interpretacyjnych nie istnieje potrzeba dokonywania → wyk³adni prawa; E

inni natomiast, stoj¹c na stanowisku, ¿e wyk³adnia jest konieczna zawsze,

gdy¿ normy prawne nie s¹ wyra¿one wprost w tekœcie prawnym, traktuj¹ F

tê sentencjê jako zalecenie, by nie odstêpowaæ od wyk³adni jêzykowej,

je¿eli interpretowany tekst prawny jest jasny.

G

H

communis opinio (³ac. – powszechna opinia) – powszechna zgodnoœæ

pogl¹dów w danej sprawie; pod tym pojêciem najczêœciej rozumie siê I

brak rozbie¿noœci w doktrynie, zgodnoœæ stanowisk prezentowanych

przez osoby uznawane za autorytety w okreœlonej dziedzinie.

J

K

contradictio in adiecto (³ac. – sprzecznoœæ w przydawce) – cecha

wyra¿enia z³o¿onego niepoprawnego polegaj¹ca na u¿yciu w wyra¿eniu L

przydawki, której znaczenie wyklucza siê ze znaczeniem okreœlanego

przez tê przydawkê s³owa; w takim wyra¿eniu miêdzy wchodz¹cymi M

w jego sk³ad wyra¿eniami prostymi wystêpuje niezgodnoœæ ich treœci,

np. „kwadratowe ko³o”, „bia³a czarnoœæ”, „niekolorowy kolor” czy te¿ N

„bezdzietna matka”.

O

cudzys³ów

cudzys³ów – znak u¿ywany w jêzyku pisanym niemaj¹cy odpowied- P

nika w jêzyku mówionym; wyra¿enie w c. jest nazw¹ wyra¿enia umiesz-

czonego wewn¹trz c.; ogólnie wyra¿enie w c. ma inne znaczenie, ani¿eli R

wyra¿enie wewn¹trz c.; c. jest traktowany jako swoisty → funktor nazwo-

twórczy, nazwy: „prawnik” i prawnik maj¹ ró¿ne zakresy znaczeniowe; S

potocznie c. jest stosowany ponadto do zaznaczenia cytatu albo wyrazów T

czy zwrotów u¿ytych w przenoœni lub ironicznie, a tak¿e zwrotów niepo-

prawnych, niew³aœciwych.

U

czêœæ w³aœciwa

czêœæ

(rzeczy

w³aœc

lub

iwa zbioru)

(rzeczy lub zbioru) – rzecz a jest czêœci¹ w³aœciw¹ W

rzeczy b dok³adnie wtedy, gdy a jest sk³adnikiem b i zarazem a jest ró¿ne od b, np. Wilanów jest czêœci¹ w³aœciw¹ Warszawy.

Z

cz³on podzia³u

34

cz³on podzia³u

cz³on podzia³u – → podzia³ logiczny.

czyn bêd¹cy przedmiotem obowi¹zku – zachowanie adresata nor-

my prawnej (postêpowanie, zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na

ich skutek, zaniechanie dzia³ania w danej dziedzinie) nakazane albo zaka-

zane przez normê.

czyn dozwolony – zachowanie osoby (postêpowanie, zespó³ dzia³añ wy-

ró¿nionych ze wzglêdu na ich skutek, zaniechanie dzia³ania w danej dzie-

dzinie), które nie jest zakazane przez normê; czyn jest dozwolony wtedy,

gdy jest czynem nakazanym (w niesprzecznym systemie norm nie jest

zarazem zakazany), albo wtedy, gdy nie jest objêty hipotez¹ ¿adnej normy.

czyn fakultatywny – zachowanie adresata normy prawnej (postêpo-

wanie, zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich skutek, zanie-

chanie dzia³ania w danej dziedzinie), które nie jest nakazane przez normê;

czyn jest fakultatywny wtedy, gdy jest zakazany albo gdy nie jest objêty

hipotez¹ ¿adnej normy.

czyn indyferentny – zachowanie adresata normy prawnej (postêpo-

wanie, zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich skutek, zanie-

chanie dzia³ania w danej dziedzinie), które nie jest nakazane i zarazem nie

jest zakazane przez ¿adn¹ normê.

czyn jednostronnie dozwolony – zachowanie adresata normy praw-

nej (postêpowanie, zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich sku-

tek, zaniechanie dzia³ania w danej dziedzinie), które jest wskazane przez

normê jako niezakazane; sytuacja dotyczy okreœlenia wyj¹tku w stosunku

do ogólnego zakazu obowi¹zuj¹cego innych adresatów znajduj¹cych siê

w analogicznej sytuacji, np. pracodawca nie mo¿e wypowiedzieæ umowy

o pracê pracownikowi, któremu brakuje nie wiêcej ni¿ dwa lata do naby-

cia prawa do emerytury z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (art. 39

Kodeksu pracy), natomiast zakaz ten, na zasadzie art. 411 § 1 Kodeksu

pracy, nie dotyczy takich pracodawców, co do których zosta³a og³oszona

upad³oœæ lub likwidacja.

czyn jednostronnie fakultatywny – zachowanie adresata normy

prawnej (postêpowanie, zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich

35

czyn zakazany

skutek, zaniechanie dzia³ania w danej dziedzinie), które jest wskazane A

przez normê jako nienakazane; sytuacja dotyczy okreœlenia wyj¹tku

w stosunku do ogólnego nakazu obowi¹zuj¹cego innych adresatów znaj- B

duj¹cych siê w analogicznej sytuacji, np. art. 39 ust. 1 Prawa o ruchu

drogowym nakazuje u¿ywanie pasów bezpieczeñstwa w samochodzie, C

ust. 2 tego¿ artyku³u okreœla zaœ wyj¹tki od ogólnego nakazu; jeden D

z takich wyj¹tków obejmuje zwolnienie z obowi¹zku u¿ywania tych pa-

sów taksówkarza w czasie przewo¿enia pasa¿era.

E

czyn nakazany – zachowanie adresata normy prawnej (postêpowanie, F

zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich skutek, zaniechanie

dzia³ania w danej dziedzinie), które jest objête nakazem wyra¿onym G

w normie, np. nakaz zawarty w art. 19 Kodeksu postêpowania administra- H

cyjnego: „Organy administracji publicznej przestrzegaj¹ z urzêdu swojej

w³aœciwoœci rzeczowej i miejscowej”, który okreœla dwie klasy dzia³añ I

nakazanych, takie jak przestrzeganie w³aœciwoœci rzeczowej i przestrze-

ganie w³aœciwoœci miejscowej we wszelkich postêpowaniach prowadzo- J

nych przed tymi organami.

K

czyn zakazany

czyn zakazany – zachowanie adresata normy prawnej (postêpowanie,

zespó³ dzia³añ wyró¿nionych ze wzglêdu na ich skutek, zaniechanie dzia- L

³ania w danej dziedzinie), które jest objête zakazem wyra¿onym w normie M

lub jest sprzeczne wzglêdnie przeciwne do dzia³ania nakazanego przez

normê; inaczej — czyn c osoby x jest zakazany przez normê N w sytuacji, N

gdy: 1) czyn c osoby x wprost jest objêty zakazem okreœlonym przez normê N, np. art. 190 Kodeksu spó³ek handlowych stwierdza: „Wspól- O

nikowi nie wolno pobieraæ odsetek od wniesionych wk³adów...”; 2) dzia- P

³anie c osoby x jest sprzeczne z nakazem zawartym w normie N, np. art. 415

Kodeksu cywilnego stwierdza: „Kto z winy swojej wyrz¹dzi³ drugiemu R

szkodê, obowi¹zany jest do jej naprawienia”; zawarta w przepisie norma

okreœla naprawienie szkody jako czyn nakazany, w takiej sytuacji nie- S

naprawienie wyrz¹dzonej z w³asnej winy szkody jest czynem zakazanym,

gdy¿ takie postêpowanie jest niezgodne z nakazem zawartym w normie T

prawnej; 3) dzia³anie c osoby x jest przeciwne do dzia³ania nakazanego U

przez normê N, przy czym przez czyn przeciwny rozumiemy takie dzia-

³anie osoby x, które ze wzglêdu na istniej¹ce zwi¹zki przyczynowe unie- W

mo¿liwia zrealizowanie czynu c, np. art. 291 § 1 Ordynacji podatkowej

stwierdza: „Indywidualne dane zawarte w deklaracji oraz innych doku- Z

czynnoϾ konwencjonalna

36

mentach sk³adanych przez podatników, p³atników lub inkasentów objête

s¹ tajemnic¹ skarbow¹”; wobec powy¿szego czynem przeciwnym by³oby

przechowywanie tych informacji w otwartej szafie na korytarzu urzêdu

skarbowego.

czynnoϾ konwen

czynnoϾ cjonalna

konwencjonalna – dzia³anie, któremu na zasadzie ustalo-

nego porozumienia przypisywane jest znaczenie umowne, tzn. odpowiada

ono sformu³owaniu okreœlonego znaku jêzykowego, np. zdjêcie kapelusza

jest równoznaczne z powitaniem; sposób wykonania dzia³ania, które ma

byæ cz.k., wyznaczaj¹ dyrektywy; postêpowanie zgodne z tymi dyrekty-

wami zapewnia „wa¿noœæ” cz.k.; szczególn¹ grupê cz.k. stanowi¹ te

z nich, które okreœla prawodawca w stanowionym prawie, precyzuj¹c

w normach prawnych wymagany sposób dokonania cz.k. (dzia³anie

w okreœlonym trybie), skutki prawne takiej czynnoœci, jak te¿ kieruj¹c do

okreœlonych adresatów upowa¿nienie czy te¿ nakaz dokonania cz.k.; samo

dzia³anie nios¹ce skutki cz.k. mo¿e byæ bardzo proste, np. zapalenie czerwo-

nego œwiat³a na skrzy¿owaniu, podniesienie rêki w czasie g³osowania,

mo¿e to te¿ byæ dzia³anie bardziej z³o¿one, np. sk³adanie oœwiadczeñ woli

w obrocie prawnym; cz.k. dokonana w zgodzie z konwencj¹ jest wa¿na,

niezgodnie z konwencj¹ jest niewa¿na; cz.k. okreœla siê te¿ mianem czyn-

noœci kulturowej, tetycznej.