Prawo Harcerskie

w

Hufcu Warszawa

Praga Północ

Badanie

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Wstęp

Na samym początku chciałbym wyjaśnić charakter moich badań. Właśnie –

pierwsza kwestia to pytanie czy można nazwać moją pracę badaniami z punktu

widzenia naukowego. Przyznam się, że w momencie jak tworzę ten tekst, nie znam

fachowych technik przeprowadzania takich badań. Dlatego bardziej niż badaniami,

wolałobym potraktować moją pracę jako próbę zobrazowania tego, jak postrzegane

jest Prawo Harcerskie przez członków naszego hufca. Każdy z nas częściej lub

rzadziej ma okazję podyskutować na ten temat – w różnym środowisku, na różnym

poziomie, w różnych formach. Jednak rzadko kiedy zdarza się nam nasze

wypowiedzi przelać na papier, a co za tym idzie w jakiś sposób utrwalić nasze

przemyślenia. Dzięki moim badaniom będziecie mogli przeczytać w jednym miejscu

jak postrzegają Prawo Harcerskie wasi harcerscy bracia i siostry. Oczywiście mają

one wymiar czysto orientacyjny i w żadnym wypadku nie powinny być argumentem

potwierdzającym czyjąś tezę, że w hufcu jest dobrze albo źle z Prawem Harcerskim.

Chcę abyście to czytając poznali różne punkty widzenia i może sami zadumali się

chwilę nad własnym postrzeganiem Prawa Harcerskiego.

Jak powstało to opracowanie?

Moje badanie przeprowadziłem dwukrotnie. Pierwszy raz przeprowadzając

szereg wywiadów podczas Zlotu Hufca „Pragowisko” w 2006 roku. Drugi zaś raz

przeprowadziłem badanie w formie ankiet pisemnych we wrześniu 2008 roku. Za

każdym razem pytania jakie otrzymali respondenci były takie same. Łącznie na moje

pytania odpowiedziało 56 osób. Trzeba jednak zauważyć zasadniczą różnicę w tych

dwóch formach zbierania informacji. Podczas wywiadu na żywo osoba

odpowiadająca nie znała wcześniej tematu rozmowy, nie miała także czasu

przygotować się do niego, przez co jej odpowiedzi są z pewnością bardziej

spontaniczne. Z kolei osoby odpowiadające pisemnie mogły zrobić to w spokoju i

pozwolić sobie na chwilę dłuższe przemyślenie tematu. W pierwszym przypadku

oceniam, że udzielone odpowiedzi są bardziej szczere, natomiast w drugim

przypadku uważam, że są bardziej wyczerpujące i rozbudowane.

Początkowo moim zamiarem było porównanie tych dwóch serii badań.

Uważam jednak, że nie ma sensu przeprowadzanie takiego zabiegu. Jakościowo z

ww. powodów pierwsze i drugie badania się uzupełniają. Nie będę także w niniejszej

pracy przytaczał żadnych danych statystycznych, ale będę wskazywał pewne

tendencje czy trendy. Czasem pokuszę się także o jakiś komentarz. O ile jednak w

przypadku harcerzy i harcerzy starszych może on być oceniający, to unikać będę

oceny wypowiedzi wędrowników i instruktorów, których każda z subiektywnych

refleksji jest równie cenna.

Bartłomiej Wróbel

- 2 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Wędrownicy i instruktorzy

Pytania jakie zadałem tej grupie miały w założeniu dotykać ważnych kwestii,

które często są poruszane w kręgach wędrowników czy instruktorów. Część z nich

stanowi bardzo trudne tematy, na które ciężko odpowiedzieć sobie samemu. Może

natchnie Was to do własnych przemyśleń lub rozmowy z kimś. W porównaniu z

odpowiedziami udzielanymi przez harcerzy starszych, zauważalny jest bardzo duży

skok jakościowy w wypowiedziach tej grupy.

Potrafiłbyś porównać Prawo Harcerskie do jakiegoś innego zbioru zasad czy

praw?

Na tak zadane pytanie zdecydowana większość osób odpowiedzą, że jest to

Dekalog. Były to zarówno osoby wierzące jak i nie wierzące. W opinii wielu Prawo

Harcerskie i Dekalog uzupełniają się, bądź też wartości zawarte w Prawie

Harcerskim wynikają w pewien sposób z Dekalogu. Drugą tendencją było

ukazywanie podobieństwa czy nawet źródła PH w kodeksie rycerskim. Faktem jest,

ze twórca prawa skautowego za ideał miał właśnie średniowieczne rycerstwo i jego

zasady. Można także porównać w jakimś stopniu nasze Prawo do niektórych

kodeksów etycznych pewnych zawodów. Ostatecznie, choć w znakomitej

mniejszości padały odpowiedzi, w myśl których nie można porównywać Prawa

Harcerskiego z innymi kodeksami, bo jest to unikalny zbiór wartości i trzeba go

traktować wyjątkowo. Na uwagę jednak zasługuje stwierdzenie, że przestrzeganie

zasad wynikających z faktu bycia harcerzem jest jednocześnie dobrowolne i

obligatoryjne. Nie musisz być harcerzem, ale jeśli już nim jesteś to musisz

przestrzegać Prawa Harcerskiego. Podobnie więc, jak z lekarzem czy prawnikiem.

Czy traktujesz Prawo Harcerskie na równi z innym kodeksem np. Dziesięcioma

Przykazaniami?

Odpowiadający w każdym przypadku odpowiadali w stosunku do – użytych za

przykład – Dziesięciu Przykazań. Nikt nie podał w tym przypadku innego kodeksu.

Wypowiedzi jakie padały były różne. Część wskazywała na to, że oba te zbiory

wartości są tak samo ważne, część wykazywała minimalną wyższość dekalogu. Były

także opinie, że nie możliwe jest uporządkować te dwie rzeczy a zatem wskazać,

która jest ważniejsza, a która mniej ważna. Tym razem moją uwagę zwróciło

twierdzenie, że absolutnie nie można traktować podobnie tych dwóch rzeczy. Prawo

Harcerskie oraz Dekalog to zupełnie dwa różne poziomy, wymiary wartości. O ile w

pierwszy przypadku łamiąc punkt prawa harcerskiego nie nakładamy na siebie

żadnych konsekwencji, to w przypadku nieprzestrzegania przykazań konsekwencją

jest grzech, z którego musimy się wyspowiadać. Znalazłem także taką opinię, według

której przez to, że bardzo dużo czasu spędzamy na łonie harcerstwa, Prawo

Harcerskie może być wręcz ważniejsze niż Dekalog.

Według Ciebie jaki jest i jaki powinien być stosunek zasad zawartych w Prawie

Harcerskim do prywatnego, nieharcerskiego życia?

- 3 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

W tym przypadku odpowiedzi były raczej jednomyślne i zgodne co do tego, że

harcerzem jeżeli już się jest to zawsze i wszędzie. Wiele przykładów na poparcie tej

tezy użyli odpowiadający, jednak sens zawsze był ten sam. Ważne wydają mi się

słowa o pewnej panującej wśród nas schizofrenii – o odzieniu świata prywatnego od

świata harcerskiego. śeby być autentycznym w tym co robimy musimy być

postrzegani jako osoby wyraziste. Nie zaś jako konformistyczne, dostosowujący się

zawsze do sytuacji, w której przychodzi się nam znaleźć. Mowa była także o

hipokryzji, do której prowadzi nas postępowanie w taki dwuznaczny sposób.

Najciekawsza jednak była opinia, iż Prawo Harcerskie jest dobre dla młodszych

osób, zaś instruktorzy i starsi wędrownicy posiadają własny system wartości i to oni –

w zgodzie z własnym sumieniem – wybierają jak mają postępować.

Jakie odniesienia ma Prawo Harcerskie do życia dorosłego?

To pytanie mocno pokrywało się z pytaniem poprzednim, przez co wiele osób

nie odpowiadało na niego oddzielnie. Z tych jednak, które odpowiedziały można

powiedzieć, że jeśli nawet przestaniemy być już harcerzami to z pewnością styl,

którego nauczyliśmy się w harcerstwie będzie w nas zawsze a zatem także i Prawo

Harcerskie. Przede wszystkim jednak postrzegamy w dorosłym życiu Prawo

Harcerskie najbardziej świadomie, co pozwala czerpać nam z niego całymi

garściami.

Jak powinno traktować się Prawo Harcerskie? Czy Ty podchodzisz do niego

krytycznie?

Najczęściej użytym słowem w odpowiedzi na to pytanie było słowo

„drogowskaz”. I tak naprawdę ono najlepiej charakteryzuje stosunek respondentów

do Prawa Harcerskiego. Jest ono dla nich punktem wyjścia do postępowania,

wyznacza ideał do którego należy dążyć. Dla jednych bardziej jest ono bardziej tylko

inspiracją, dla drugich ważnym elementem życia. Nikt nie jest w stanie w pełni

przestrzegać Prawa Harcerskiego, ale najważniejsze jest aby do tego dążyć.

Uczestnicy badania krytycznie podchodzą do Prawa Harcerskiego. Wiedzą, że są to

wskazówki do ich postępowania a nie sztywne zapisy jakiegoś regulaminu.

Najbardziej krytyczne podejście wykazywane było w stosunku do punktu dziesiątego

oraz ósmego. Były także takie osoby, dla których PH jest idealne i w związku z tym,

ze nie mają do niego podejścia krytycznego.

Prawo Harcerskie powinno pozostać w takiej postaci jak jest obecnie czy

powinna nastąpić jakaś jego modyfikacja? Co Ty być zmienił, jakie punkty

dodał, jakie odrzucił?

Zasadniczo nie powinno zmieniać się Prawa Harcerskiego. Jeżeli zaczniemy

„majstrować” przy jednym punkcie, to potem jest ryzyko, że przyjdzie pora na

następny i następny punkt. Co więcej jeśli zmienimy raz pewien punkt, to czemu nie

zmienić go raz jeszcze, jeśli nie sprawdzi się w wypracowanym brzemieniu. Jeśli

jednak już cokolwiek zmieniać przy Prawie Harcerskim to punkt 10, 8 oraz 4. W ten

sposób wypowiadali się moi rozmówcy i ankietowani.

- 4 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Czy Prawo Harcerskie może być interpretowane dowolnie, a może powinna być

jakaś oficjalna interpretacja?

Nie potrzeba jest oficjalna interpretacja Prawa Harcerskiego. Tak twierdziła

większość badanych przeze mnie osób. Różnie natomiast uzasadniano taką

odpowiedź. Każdy z nas jest inny, więc nie można narzucić jednej obowiązującej

interpretacji. Instruktorzy są na tyle świadomymi harcersko osobami, że wiedzą jak

najlepiej przekazać, wyłożyć Prawo Harcerskie swoim wychowankom – nie można im

tego uniemożliwić. Prawo Harcerskie ma być dla wszystkich, a więc każdy ma

znaleźć coś dla siebie w nim. Gdyby obowiązywałaby tylko jedna interpretacja,

okazałoby się że jest ono tylko dla wąskiego grona osób. Zwracano uwagę na

istniejące już interpretacje, szczególnie na tą stworzoną przez druha Stefana

Mirowskiego. Pojawił się także pomysł, aby jednak był taki dokument, który

dokonywałby wykładu Prawa, mało tego może dobrym pomysłem byłoby stworzenie

trzech takich dokumentów – dla każdego pionu wiekowego.

Co sądzisz o 10 punkcie Prawa Harcerskiego (a dokładniej poruszonej w nim

kwestii alkoholu)? Czy według Ciebie ten zapis powinien zostać zmieniony?

Jeśli tak to, na jaki? Jak sądzisz, dlaczego właśnie taki zapis dotyczący

alkoholu obowiązuje harcerzy?

Ilu ludzi tyle zdań na ten temat, będący chyba najgorętszym tematem

związanym z Prawem Harcerskim. O ile w niższych pionach wiekowych nie jest to

praktycznie żaden problem, to wędrownicy i instruktorzy różnie interpretują ten punkt.

Ja zaobserwowałem tendencję do wybierania jednej z dwóch dróg na pewnym etapie

naszego harcerskiego życia. Albo ktoś pozostanie przy twierdzeniu żeby nie pić,

znajdując nowe uzasadnienia swojej decyzji, albo idzie drugą drogą, w której samo

picie alkoholu nie jest niczym złym. Jedni i drudzy dysponują arsenałem argumentów

i kontrargumentów. Nie mam zamiaru rozsądzać racji którejś ze stron, bo był i jest to

temat ta długie dyskusje. Zgodność była tylko co do pozostawiania całkowitego

zakazu picia dla młodszych, niezależnie od oficjalnego zapisu. Jako przyczynę

znalezienia się tego punktu w Prawie Harcerskim wskazywano najczęściej tezę, że

za czasów zaborów zaborca rozpijał naród polski przez co, łatwiej było mu nim

manipulować. Serum na to miały być organizacje młodzieżowe krzewiące

wstrzemięźliwość od alkoholu – między innymi. A właśnie z nich wywodzi się poczęci

ruch harcerski. Jako argument wysuwano twierdzenie, że Polacy bardzo lubią pic a

często picie przeradza się w coś gorszego, niszczącego wielu ludziom życie.

Wreszcie ktoś podał także, że osobą, poznała smak alkoholu aż za bardzo był

Andrzej Małkowski, który chciał w ten sposób, uchronić przyszłych harcerzy od

takiego problemu. Jeśli chodzi o zmianę brzemienia tego punktu, domagało się jej

bardzo wiele osób, niezależnie od własnej postawy. Propozycji było wiele –

począwszy od przeredagowania go tylko od strony językowej, tak by nie głosił zakazu

(jako jedyny punkt) aby wskazówkę, na wykreśleniu go w ogóle. Często

proponowano, aby w jego brzemieniu znalazł się zapis o wolności harcerza od

wszelkich nałogów.

- 5 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Czy możliwe jest, aby instruktor przedstawiał Prawo Harcerskie swoim

podopiecznym, a sam się do niego nie stosował?

Odpowiedzi na to pytanie ukazały dwie skrajności. Jedna grupa respondentów

stwierdziła, że jest to absolutnie wykluczone. Podstawową sprawą w wychowaniu

młodego człowieka jest przykład osobisty instruktora. Jeśli nie potrafi zachowywać

się zgodnie z tym, czego wymaga od swoich podopiecznych, to nie powinien być

instruktorem. Właśnie takie zachowanie zakrawa na hipokryzję. Druga grupa jednak

stwierdziła, że jest to możliwe i obecne wokół nas. W tej grupie jednak można

wskazać jeszcze dwie tendencje. Według jednej harcerski wychowawca, nawet jeśli

nie zawsze robi coś zgodnego z tym co powiedział to pomimo wszystko powinno być

to jego głównym najważniejszym celem. Druga to opinia, że instruktor ma być przede

wszystkim wzorem dla swojego podopiecznego, ale w jego oczach. Jeśli wieć nie wie

co robi jego wychowawca, nie ma problemu. Abstrahując od prezentowanych zdań

wiele osób potwierdzało, że powszechnym zjawiskiem jest przedstawiona w pytaniu

sytuacja.

Harcerze

W tej grupie wiekowej starałem się, aby zadawane pytania nie były trudne.

Skupiłem się zbadaniu jak dobrze harcerze znają Prawo Harcerskie. Oczywiście jest

to kwestia względna bo każdy z moich respondentów mógł mieć inny staż harcerski.

Charakterystyczne dla odpowiedzi z tego pionu było, to iż poruszali się oni po

temacie Prawa Harcerskiego bardzo niepewnie. Dużo było także odpowiedzi „nie

wiem’ lub braku w ogóle.

Czy znasz całe Prawo Harcerskie na pamięć? Może uważasz, że jest za długie?

Odpowiedź na to pytanie okazała się nie być oczywista. Sporo osób, z którymi

przyszło mi rozmawiać deklarowała, że nie znała Prawa Harcerskiego. Jednak po

dłuższej rozmowie wychodziło, że harcerz jednak ma pojęcie o czym mówimy, ba,

nawet potrafi wskazać konkretne punkty. Według mnie odstraszające mogło być

sformułowanie „na pamięć”. Na szczęście dwa razy więcej dzieci mówiło, że zna na

pamięć wszystkie punkty. Część uznała, że zna tylko w ograniczonym zakresie.

Wśród wszystkich odpowiedzi nie zdarzyła się taka, w myśl której należałoby skrócić

PH.

Czy Twoim zdaniem Prawo Harcerskie jest potrzebne harcerzowi? Dlaczego?

Tutaj jak jeden mąż wszyscy odpowiedzieli, że jest. Gorzej już szło

wyjaśnianie czemu tak uważają. Można było się spotkać z książkowym wręcz

uzasadnieniem, tak charakterystycznym dla tej grupy wiekowej, a więc „jest

potrzebne, żeby można było je przestrzegać”. W sumie święta racja, po to jest Prawo

Harcerskie, aby je przestrzegać. Oczywiście były także inne odpowiedzi, jak na

przykład: „aby harcerz wiedział jak ma postępować, co może robić a czego nie”,

„żeby być lepszym”. W tym wypadku świadczyło to o większej świadomości harcerza.

- 6 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Mnie osobiście najbardziej spodobało się stwierdzenie, że jest potrzebne żeby

można było „zaliczyć próbę na krzyż”.

Który punkt wydaje Ci się najbardziej wymagający a który nie wymaga

zbytniego wysiłku?

Bardzo ciężko było znaleźć jakikolwiek trend dla tych odpowiedzi. Każdy

harcerz posiadał własną kombinację dwóch punktów. Na uwagę zasługują

odpowiedzi, iż wszystkie punkty prawa są równie ważne oraz stwierdzenie, że

najłatwiejszym punktem jest dziesiąty. Tak więc, w pierwszym przypadku mogłoby to

świadczyć o dużej „dojrzałości harcerskiej”, zaś w drugim wspomnianym przypadku o

tym, iż postrzeganie dziesiątego punktu dla dziecka w tym wieku jest diametralnie

inne niż wędrownika. Dodam tylko, iż nie były to odosobnione przypadki.

Umiał(a)byś wskazać najważniejszy punkt Prawa Harcerskiego? Jeśli tak, podaj

go.

Za najważniejszy punkt Prawa Harcerskiego został wybrany punkt pierwszy.

W tym przypadku także padła odpowiedź, iż wszystkie punkty są równie ważne.

W swoim postępowaniu kierujesz się punktami zawartymi w Prawie

Harcerskim?

Pytanie postawione trochę w sposób, sugerujący tylko jedną odpowiedź.

Jednak nie do końca tak było. Oczywiście prawie odpowiedzieli, że kierują się

Prawem Harcerskim. Jednak znalazła się wśród ankietowanych taka osoba, która

odpowiedziała przecząco. Było to dla mnie dużym zaskoczeniem. Część osób

odpowiadała także, że tylko czasami kierują się PH. Pytanie to tak naprawdę miało

sprawdzić w pewien sposób świadomość harcerzy odnośnie Prawa Harcerskiego a

także sprawdzenie, czy w ogóle o nim myślą.

Który punkt Prawa Harcerskiego jest twoim ulubionym? Dlaczego?

W tym mini-plebiscycie pierwsze miejsce zajął punkt 6, następie 8 a na trzeciej

lokacie uplasował się punkt 2. Uzasadnienia takiego wyboru ciężko było uzyskać.

Szósty, ponieważ przyroda jest bardzo ważna i trzeba o nią dbać. Ósmy, bo bycie

radosnym nie sprawia dzieciom trudności i lubią być radośni. Natomiast drugi

dlatego, bo nie wolno kłamać i ważne jest aby inni wierzyli harcerzowi.

Którego punktu Prawa Harcerskiego najbardziej nie lubisz? Dlaczego?

Jak się okazuje, większość harcerzy nie ma swojego najmniej ulubionego

punktu PH. Zdecydowana większość osób w ten sposób właśnie odpowiedziała. Jeśli

jednak ktoś wskazał to był nim punkt dziewiąty z uzasadnieniem, że trudno jest

oszczędzać.

- 7 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

Harcerze starsi

Rozmowa z harcerzami starszymi rozmowa wydawała się o wiele bardziej

rzeczowa. Przede wszystkim doskonale znali temat rozmowy i płynnie się po nim

poruszali. Swoimi pytaniami chciałem sprawdzić stosunek hs’ów do Prawa

Harcerskiego oraz czy poświęcają czas na rozmyślania nad nim.

Jeżeli popełniasz czyn niezgodny z Prawem Harcerskim, to czy jesteś

świadomy tego faktu?

Ponad połowa odpowiadających stwierdziła, że jest świadoma faktu łamania

Prawa Harcerskiego. Reszta natomiast odpowiedziała, że dokładnie w momencie

popełniania czynu łamiącego PH nie są tego świadomi, ale później dochodzi do nich

głos, który uświadamia im to. Tak naprawdę, czy w pierwszej opcji czy w drugiej,

można być zadowolonym, że harcerze starsi mają świadomość współwystępowania

Prawa Harcerskiego w ich codziennym życiu.

Czy podsumowujesz w jakiś sposób swoje przestrzeganie Prawa

Harcerskiego? Jeśli tak to w jaki sposób?

Dużo osób wskazało, że wśród swoich zajęć znajdują czas na to, aby chwilę

zadumać się nad Prawem Harcerskim. Najczęstszą formą są wewnętrzne

rozmyślania lub też rozmowa z kimś na ten temat. Oczywiście są też takie osoby,

które nie podsumowują w żadne sposób PH. Jeśli więc harcerze starsi w robią coś

takiego, trzeba pamiętać, aby być na odpowiednim miejscu, kiedy zrodzą się

jakiekolwiek wątpliwości i zwątpienia. Uważam, że jest to bardzo ważne i

odpowiedzialne zadanie dla drużynowego, ale niezbędne prawidłowym wychowaniu.

Jak bardzo Prawo Harcerskie jest ważne w Twoim życiu?

Mniej więcej połowa odpowiedzi można było zakwalifikować jako „bardzo

ważne”. Nie znalazła się tak osoba, która powiedziała, że Prawo Harcerskie nie jest

dla niej choć trochę ważnym elementem życia.

Co Ty byś zmienił, jakie punkty dodał, jakie odrzucił?

Znakomita większość stwierdziła, że nie trzeba zmieniać niczego w Prawie

Harcerskim. Jedna osoba poddałaby zmianie punkt 8 a dwie osoby punkt 10. W

uzasadnieniu twierdzili, że nie jest możliwe być zawsze pogodnym a także

kontrolować w pełni swoje myśli. Nikt nie wpadł na pomysł, aby skrócić lub wydłużyć

Prawo Harcerskie. Można z tego wywnioskować, że wypracowane przez lata Prawo

Harcerskie w tej formie jest dużej mierze doskonałe, a na pewno idealne dla harcerzy

starszych. Moim zdaniem jakiekolwiek zmiany mogłyby rodzić wewnętrzne

wątpliwości hs’ów „Czemu właściwie zmienili ten punkt? Może było coś z nim nie

- 8 -

Prawo Harcerskie w Hufcu Warszawa Praga Północ – Badanie

tak?”. Harcerze starsi poszukują, lecz w mojej opinii PH powinno być dla nich czymś

stałym.

Czy Prawo Harcerskie jest wciąż aktualne, pomimo tak szybko zmieniającego

się świata?

Praktycznie wszyscy odpowiedzieli, że Prawo Harcerskie jest nadal aktualne,

że widzą w nim uniwersalne wartości, które nie zmieniają się z upływem czasu.

Jedna osoba wskazała, że stracił na aktualności punkt dziesiąty, jednak chodziło tutaj

nie sprawy związane z alkoholem, lecz z czystością w myśli, mowie i uczynkach. To

bardzo pocieszające, że młodzież która jest bombardowana zewsząd różnymi

pokusami, jest w stanie zauważyć atrakcyjność i ponadczasowość Prawa

Harcerskiego.

Czy na co dzień myślisz lub rozmawiasz o Prawie Harcerskim?

Jeśli chodzi dzień powszedni, harcerze starsi odpowiadali, że raczej nie

zdarza im się – szczególnie – rozmawiać z innymi osobami na takie tematy. Może

więc trzeba pamiętać o tym w ramach drużyny? Moim zdaniem trzeba dostarczyć

harcerzom starszym odpowiedniej ilości takich rozmów.

- 9 -