BULLETIN DE LA SOCIÉTÉ POLONAISE DE LINGUISTIQUE, fasc. LV, 1999

ISSN 0032-3802

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

Wroc³aw

Ekologia jêzyka jako dyscyplina heterogenicznego opisu jêzyka Celem artyku³u jest przedstawienie specyfiki niejednorodnoœci za³o¿eñ metodo-logiczno-badawczych dyscypliny okreœlanej nazw¹ ekologia jêzyka, przy czym za-mierzeniem równoczesnym jest ukazanie z dorobku naszej lingwistyki ustaleñ dotycz¹cych zagadnieñ, które w³¹czane s¹ obecnie w zakres przedmiotowy tej dziedziny.

Rozwa¿ania w œwietle przedk³adanego tematu wypada zatem rozpocz¹æ od przyto-czenia niektórych stwierdzeñ dotycz¹cych jêzykoznawstwa, mog¹cych stanowiæ bezpoœrednie wprowadzenie do kwestii szczegó³owych, które bêd¹ podjête w dalszej czêœci artyku³u. Mianowicie, jak pisze Kazimierz Polañski, jêzykoznawstwo to “Nauka o jêzyku. Z uwagi jednak na to, ¿e jêzykiem zajmuj¹ siê tak¿e inne dyscypliny naukowe (logika, filozofia, psychologia i in.), jêzykoznawstwo okreœla siê jako naukê, dla któ-

rej jêzyk jest g³ównym przedmiotem badañ. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e ostrej granicy miê-

dzy aspektem jêzykoznawczym a aspektami niejêzykoznawczymi badañ nad jêzykiem przeprowadziæ siê nie da, zw³aszcza w obecnych czasach, które charakteryzuj¹

siê m.in. tendencj¹ do integracji nauk” (Polañski 1993: 249). Dla nas szczególnie wa¿ne jest w tej konstatacji wskazanie na pozalingwistyczne1 nauki zajmuj¹ce siê jêzykiem, niejêzykoznawcze aspekty badawcze wzglêdem jêzyka oraz zorientowanie na scalanie siê dyscyplin naukowych2 . Na tych bowiem czynnikach zasadzaj¹ siê za-

³o¿enia ekologii jêzyka jako dyscypliny naukowej, którymi s¹ – jak zreszt¹ ka¿dej nauki – jej obiekt i przedmiot badañ, w³aœciwa jej problematyka i metodologia ba-dawcza oraz w³asny aparat pojêciowo-terminologiczny. Omówienie wymienionych sk³adników i aspektów stanowi¹cych o istocie i specyfice dyscypliny nale¿y zacz¹æ od przybli¿enia Ÿród³a pojêcia i terminu, którymi siê tu ju¿ pos³ugujemy. Mianowicie, 1 Termin Adama Weinsberga (1983: 56).

2 Nie chodzi tu jednak¿e o zacieranie siê granic miêdzy dyscyplinami, lecz o zespolenie konkretnych podejœæ badawczych.

64

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

pojêcie ekologia jêzyka mo¿e byæ, jak uwa¿a Cychun, wi¹zane z Humboldtowsk¹

ide¹ humanizmu lingwistycznego, bowiem idealnej sytuacji jêzykowej upatrywa³

Humboldt w adekwatnoœci ró¿norodnoœci jêzyków i ludów mog¹cych byæ ich nosi-cielami (Cychun 1989: 43). Termin z kolei (Language Ecology) zosta³ ukuty na po-cz¹tku lat siedemdziesi¹tych naszego wieku przez Einara Haugena i upowszechni³ siê za poœrednictwem jego pracy (Haugen 1972: 324–339)3 . W tym miejscu nieodzowne jest zwrócenie uwagi na niejako dwukierunkowoœæ nurtów pojmowania i stosowania ekologicznego nastawienia wzglêdem jêzyka i równoczesne uzupe³nienie tych omó-

wieñ wyjaœnieniami dotycz¹cymi umiejscowienia badañ rozpatrywanych obecnie w ujêciu ekologicznym. Jeden, utrzymany w ramach wyznaczonych przez Haugena, a wiêc dotycz¹cy globalnego opisu i oceny sytuacji jêzyka pod k¹tem umniejszenia zakresu jego funkcjonowania b¹dŸ utrzymania jego egzystencji i maj¹cy swe umocowania w rozwa¿aniach socjolingwistycznych. Profil drugi jest zasadniczo osadzony w tradycyjnych rozwa¿aniach kultury jêzyka, jednak¿e w stosunku do jej nurtu wyj-

œciowego charakteryzuje siê on wyrazistoœci¹ nastawienia proochronnego jêzyka oraz preorientacj¹ terminologiczn¹ i pod terminem ekologia zaistnia³ w sytuacji wzmo¿onego oddzia³ywania jêzyków obcych, zw³aszcza jêzyka angielskiego, po przemianach ustrojowych w Europie Œrodkowej, na przyk³ad w Rosji (por. Skvorcov 1988: 3–10; Skovorodnikov 1992: 104–111; 1996: 42–45). Inspiracj¹ do zaistnienia tej orientacji na naszym gruncie by³o ukierunkowane ekologicznie spojrzenie na jêzyk polski4 w stwierdzeniach Walerego Pisarka (1997a: 4) dotycz¹cych zw³aszcza powo³anej wedle zamys³u zrodzonego na Forum Kultury S³owa we Wroc³awiu Rady Jêzyka Polskiego i planowanego Orêdzia o stanie polszczyzny (Pisarek 1997b: 207–218; 1997c: 23).

Tendencja ta skupia siê zatem nie tylko na zagadnieniach pielêgnacji jêzyka oraz troski o jego czystoœæ w szczególnoœci przed wtrêtami obcymi, lecz zak³ada jednocze-

œnie pogl¹dy reprezentowane dotychczas w ramach lingwistyki normatywnej, które dotyczy³y zasad spo³ecznego funkcjonowania jêzyka, regu³ oddzia³ywania na jego rozwój oraz jego ochrony. Zintegrowane ze sob¹ w rozwa¿aniach jêzykoznawstwa normatywnego wymiary kultury jêzyka i glottopolityki uwidaczniaj¹ dwa rozumienia pojêcia polityka jêzykowa, jakie zarysowa³y siê na gruncie polskim w latach siedemdziesi¹tych5: wê¿sze, które «Sprowadza siê w zasadzie do zagadnieñ jêzyka literac-kiego, a wiêc do spraw okreœlanych mianem “kultura jêzyka polskiego”» (Bugajski 1989: 20) oraz szersze, wi¹¿¹ce siê bezpoœrednio z nastawieniem nazywanym tu ekologicznym, które obejmuje kilka krêgów problemowych wyró¿nianych przez Maria-na Bugajskiego (1989: 17–32), w szczególnoœci zaœ liczne zagadnienia zwi¹zane ze 3 Por. pojawiaj¹ce siê póŸniej opracowania bezpoœrednio zapowiadaj¹ce ju¿ w tytu³ach nawi¹zanie do idei opisu ekologicznego, np. Haarmann (1986), Skvorcov 1988; Cychun 1989; Žuravlev 1991; Skovorodnikov 1992; Studia Linguistica XVI 1993; Skovorodnikov 1996 itd.

4 Tj. skoncentrowane nie na samej czystoœci jêzykowej w warunkach inwazji amerykañskiej odmiany angielszczyzny, lecz przede wszystkim na obecnoœci jêzyka czyli zagwarantowania sfer jego u¿ycia.

5 Prace reprezentuj¹ce te stanowiska z³o¿y³y siê na wydany w 1977 roku pierwszy tom Socjolingwistyki pod redakcj¹ W³adys³awa Lubasia (Socjolingwistyka 1 1977), choæ pojêcie (nie termin) polityka jêzykowa pojawi³o siê w jêzykoznawstwie polskim w wywodach Baudouina de Courtenay ju¿ pod koniec ubie-g³ego wieku (zob. Courtenay 1974: 198–199); o teleologii jêzykowej por. te¿: Lande 1966: 11–16.

EKOLOGIA JÊZYKA

65

spraw¹ istnienia jêzyka, problematykê kontaktów jêzykowych i form wspó³istnienia jêzyków w ich obrêbie okreœlanych mianem bilingwizmu, dyglosji i endoglosji6 . W

œwietle przedstawionego zarysu istotowoœci przedmiotowo-badawczej mo¿na, jak siê wydaje, s¹dziæ, i¿ chodzi tu raczej o pewn¹ odmiennoœæ wywodzenia siê podejœæ ekologicznych, ani¿eli o bezwarunkowy ich podzia³ na konkretne nurty.

Przechodz¹c do dalszych wywodów o ekologii jêzyka nale¿y stwierdziæ, i¿ jej obiektem badawczym jest jêzyk w jego uwarunkowaniach zewnêtrznych, tote¿ w jej obszarze poznawczym znajduj¹ siê w³asnoœci zaliczane tradycyjnie do problematyki jêzykoznawstwa zewnêtrznego i dyscyplin poœrednich jêzykoznawstwa7 . Uszczegó-

³owiaj¹c te w³asnoœci zewnêtrzne Leon Zawadowski stwierdza, ¿e s¹ to w istocie, zewnêtrznojêzykowe fakty ekologiczno-relacyjne oparte na odniesieniach pomiêdzy jêzykiem a jego u¿ytkownikami oraz innymi jêzykami (Zawadowski 1961: 5; 1966: 74–78)8 . Z tego te¿ wzglêdu jest ona zwi¹zana (zob. Skovorodnikov 1996: 42–49) z zasadniczym pojêciem ekologicznym – z pojêciem œrodowiska jêzykowego: œrodowiska, w którym znajduj¹ siê jednostki i grupy etniczne (spo³eczne) oraz œrodowiska, w którym bytuje i funkcjonuje jêzyk, tj. zawiera ogó³ faktów pozajêzykowych i warunków wp³ywaj¹cych na jego funkcjonowanie i rozwój.

Przystêpuj¹c do ukazania przes³anek metodologicznych ekologii jêzyka nale¿y stwierdziæ, i¿ poszczególne stanowiska badawcze odnosz¹ siê wyjœciowo do rozpa-trzenia parametrów, które wydzieli³ i poklasyfikowa³ w dziesiêciu krêgach problemowych E. Haugen (1972: 336–337), przypisuj¹c im jednoczeœnie ujmuj¹ce je konkretne dyscypliny (dziedziny) naukowe. S¹ to wedle diadycznego uk³adu zagadnienia –

dyscyplina: 1. klasyfikacja w obrêbie innych jêzyków – lingwistyka deskryptywna i historyczna, 2. charakterystyka u¿ytkowników – demografia lingwistyczna, 3. domeny u¿ycia jêzyka, ich ograniczonoœæ b¹dŸ nieograniczonoœæ – socjolingwistyka, 4.

wykaz jêzyków, którymi u¿ytkownicy pos³uguj¹ siê jednoczeœnie – dialingwistyka, 5.

zró¿nicowanie wewnêtrzne: odmiany regionalne i kontaktowe – dialektologia, 6. tra-dycja literacka – filologia, 7. stopieñ zestandaryzowania formy pisanej – lingwistyka preskryptywna i leksykografia, 8. rodzaj wsparcia instytucjonalnego – glottopolityka, 9. stosunek u¿ytkowników do swojskoœci i statusu jêzyka – etnolingwistyka, 10. okre-

œlenie statusu jêzyka w typologii ekologicznej w porównaniu z innymi jêzykami9 .

6 Pe³niej zagadnienia te bêd¹ omówione w dalszej czêœci artyku³u.

7 Rozró¿nienie jêzykoznawstwa wewnêtrznego i zewnêtrznego bierze swój pocz¹tek od de Saussure’a

[1916] 1991: 48–50). Adam Heinz (1969: 4) ujmuje tê dwudzielnoœæ nastawieñ badawczych (jêzykoznawstwa wewnêtrznego i zewnêtrznego) w postaci jêzykoznawstwa autonomicznego oraz heterono-micznego, które „usi³uje interpretowaæ fakty jêzykowe drog¹ odwo³ywania siê do pomocy innych zbli¿onych do niego nauk (jak np. matematyka, logika, psychologia, filozofia itd.)”.

8 Wedle badacza z opozycji faktów zewnêtrznojêzykowych wzglêdem faktów wewnêtrznojêzykowych wyp³ywa oddzielenie faktów ekologiczno-relacyjnych od faktów leksykalno-relacyjnych. Zestawienie przedstawionych wyró¿nieñ w³aœciwoœci ekologicznych oraz wyst¹pieñ samego terminu w porz¹dku chro-nologicznym wedle ich pojawienia siê przemawia za uprzednioœci¹ uœciœleñ na gruncie lingwistyki polskiej wzglêdem ustaleñ Haugena.

9 Stanowi¹ one na ogó³ ramowy model dociekañ ekologicznych dowolnego etnolektu.

66

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

Zanim jednak przejdziemy do pe³niejszej charakterystyki poszczególnych perspektyw badawczych10 nieodzowne jest ponowne nawi¹zanie do ustaleñ naszej lingwistyki. Mianowicie, jak ju¿ wspomniano wy¿ej, fundamentalny zr¹b zagadnieñ wyra¿anych przez termin ekologia jêzyka mieœci³ siê dotychczas w dociekaniach socjolingwistycznych, przy czym prowadzone badania sytuacji jêzyków nie cechowa³a, tak jak w przypadku stanowiska ekologicznego, kompleksowoœæ opisu. Hic et nunc pojêcia ekologii jêzyka i zbie¿noœæ z jej zakresowoœci¹ badawcz¹ da siê w pe³ni za-uwa¿yæ w dociekaniach w jêzykoznawstwie polskim maj¹cych sw¹ genezê w koncepcjach Antoniego Furdala daj¹cych szersze ni¿ tylko zorientowane tekstowo (Zawadowski) spojrzenie na jêzyk i jednoczonych mianem jêzykoznawstwa otwartego.

Stanowisko to w odniesieniu do interesuj¹cego nas ujmowania faktów zewnêtrznych w ogl¹dzie jêzyka uwidacznia siê przede wszystkim w ujêtej przez A. Furdala w dziesiêciu punktach postulatywnoœci pe³nego opisu jêzyka (1981: 101:108), w sformu³owanej klasyfikacji socjalno–kulturowej jêzyków i zredagowanej ostatecznie w Jêzykoznawstwie otwartym (1983: 101–108; 1988: 27–33; [1977] 1990: 226–246) z uwy-pukleniem zagadnieñ egzystencji jêzyka i sfer komunikacji jêzykowej (1977: 9–16; 1985: 123–127) oraz w koncepcjach i przes³aniach wielostronnoœci zazêbieñ przedmiotowo-badawczych lingwistyki i innych nauk (1974: 3–4)11 . Wiele kwestii “ekologicznego” opisu jêzyka znajdujemy te¿ w pracach rodzimych dotycz¹cych szczegó³owej prezentacji socjolingwistycznej konkretnych etnolektów, np. sytuacji jêzykowej i socjalnokulturowej kaszubszczyzny (por. np. Breza 1997: 325–327; Majewicz 1996: 39–53; Zieniukowa 1997a: 239–246, 1997b: 311–316 oraz zawart¹ tam bibliografiê), po³o¿enia jêzyków ³u¿yckich (por. np. Rzetelska-Feleszko 1992: 83–96, 1997: 299–

304) oraz w opracowaniach poœwiêconych jêzykowi polskiemu za granic¹, zw³aszcza odnosz¹cych siê do zmian funkcji u¿ycia polszczyzny wzglêdem jêzyka kraju osie-dlenia, jej pozycji pod wzglêdem funkcjonalnym a tak¿e – najczêœciej przedstawiane-go – przenikania elementów obcych do jêzyka polonijnego w warunkach dwujêzycznoœci (por. np. Miodunka 1990; Walczak 1993: 537–545; Rieger 1993: 547– 560).

Odnoœnie do podejœcia badawczego ekologii jêzyka mo¿na najogólniej stwierdziæ, i¿ powinna ona posi³kowaæ siê pe³nym zestawem metod tych nauk i dziedzin (dzia³ów) jêzykoznawstwa, które j¹ konstytuuj¹. Skupiaj¹ce siê w ramach badañ na-zywanych ekologi¹ jêzyka perspektywy badawcze maj¹c za swój przedmiot fakty ekologiczno-relacyjne, stanowi¹ wiêc dyscyplinê o jêzyku, która posiada swe odnie-10 Co do ich ujêæ por. te¿ W. Wysoczañski 1999: 243–251.

11 Nie przedstawiaj¹c tu szczegó³owo zagadnieñ poruszanych w tych pracach, poniewa¿ ich rozwiniêcie nast¹pi dalej, wydaje siê dostateczne wyszczególnienie niektórych pojêæ i sformu³owañ w nich siê pojawiaj¹cych, aby unaoczniæ prekursorstwo podejmowanej problematyki w badaniach polskich wzglêdem znamionuj¹cej ekologiê jêzyka oraz wykazaæ jej interdyscyplinarnoœæ i integracyjnoœæ dyscyplinow¹.

Przyk³adowo s¹ to: egzystencja jêzyka, sytuacja socjalna jêzyka, sytuacja socjalna, polityczna i kultural-na bytowania spo³ecznoœci, stopieñ u¿ywania jêzyka w kontaktach spo³ecznych, problematyka spo³ecznego funkcjonowania jêzyka, zasiêg socjalny i kulturowy jêzyków, jêzyki mniejsze zagro¿one w swym istnie-niu, zakresy komunikacji jêzykowej, dziedziny (sfery) pos³ugiwania siê jêzykiem, stosunki jêzykowe, bilingwizm równoprawny, monolingwizm uprzywilejowany itd.

EKOLOGIA JÊZYKA

67

sienia do nauk humanistycznych, np. socjologicznych, etnopsychologicznych, histo-rycznych, politycznych itd., jest œciœle zwi¹zana z dziedzinami pogranicznymi jêzykoznawstwa, m. in. z socjolingwistyk¹, etnolingwistyk¹, lingwistyk¹ normatywn¹

(kultur¹ jêzyka), oraz korzysta z dorobku niektórych dzia³ów jêzykoznawstwa we-wnêtrznego, np. lingwistyki historycznej i opisowej, dialektologii, leksykografii.

Uwzglêdniaj¹c zatem przytoczone zale¿noœci przedmiotowo-badawcze mo¿na skon-statowaæ, i¿ wielostronny opis jêzyków ze wzglêdu na ich uwarunkowania zewnêtrzne, obejmuje kryteria pochodz¹ce z ró¿nych dyscyplin, tworz¹c kompleksy jednoczo-ne przewodnimi wyznacznikami (zobiektywizowanymi do nosicieli i u¿ytkowników jêzyka, zachodz¹cej miêdzy nimi komunikacji spo³ecznej oraz sformalizowañ lingwistyki dotycz¹cych jêzyka), które s¹ motywowane charakterem faktów ekologiczno-relacyjnych (Skovorodnikov 1996: 15–16).

Przegl¹d stanowisk badawczych rozpoczniemy od perspektyw, których uzewnêtrz-nieniem problemowym s¹ charakterystyki ekologiczne nosicieli i u¿ytkowników etnolektu. Dostarczane s¹ one w pierwszym rzêdzie z nastawienia demogeograficznego (etnogeograficznego, etnodemograficznego) i statystycznego, które przedstawiaj¹ roz-przestrzenienie i demograficzne charakterystyki spo³ecznoœci jêzykowej, z uwzglêdnieniem terytorialnych aspektów wyboru i wykorzystania jêzyka. Zespolenie wymia-ru jêzykowego z podejœciem geografii zaludnienia nastêpuje w postaci geolingwisty-ki podejmuj¹cej problematykê szczegó³ow¹ wyró¿nionych zagadnieñ. Dotycz¹ one m. in. lokalizacji wspólnoty jêzykowej, np. rozmieszczenie na terytorium obcym b¹dŸ

w³asnym, koncentracji terytorialnej, której zmiennymi s¹ zwartoœæ lub rozproszenie, po³o¿enie centralne, peryferyjne, pogranicze, wyspa jêzykowa, region b¹dŸ inna jed-nostka administracyjno-terytorialna itd., liczebnoœci grupy etnicznej i wskaŸników przyrostu naturalnego, przeniesienia jêzyka bêd¹cego najczêœciej rezultatem przemiesz-czenia ludnoœci b¹dŸ integracji kulturowej i (lub) jêzykowej. Rozpatruje siê zjawisko dystrybucji terytorialno-demograficznej jêzyków, uwzglêdniaj¹cej, np. proporcjonal-noœæ wzglêdem zaludnienia, stabilnoœæ i zmiennoœæ jêzyków (zob. np. Coteanu 1957: 131; Williams 1988; Labrie 1996: 210–218).

Z perspektywy historycznej nastêpuje przede wszystkim naœwietlenie historii etnosu (narodu lub grupy etnicznej), koncentruj¹ce siê w szczególnoœci na historycz-nych przyczynach powstawania wielo- lub dwujêzycznoœci. Dla badañ ekologicznych jêzyków wa¿ny jest równie¿ wymiar dziejowoœci dotycz¹cy historii zewnêtrznej etnolektu, w szczególnoœci jego odmiany literackiej z uwzglêdnieniem zabytków pi-

œmiennictwa. Spoœród czynników zewnêtrznych wp³ywaj¹cych na rozwój jêzyka rozpatrywane s¹ np. migracje, przesiedlenia itd.

Z uwarunkowaniami historycznymi wspó³wystêpuj¹ przes³anki polityczne, oddzia³uj¹ce na ogó³ bezpoœrednio na nosicieli lub u¿ytkowników jêzyka i na ich jêzyk, tote¿ punktem wyjœcia badañ winno byæ okreœlenie charakteru panuj¹cych stosunków politycznych oraz wyp³ywaj¹cej zeñ polityki jêzykowej. Glottopolityka obejmuje przedsiêwziêcia, kszta³tuj¹ce nastawione na przysz³oœæ rezultaty dotycz¹ce konkretnego jêzyka i wspólnoty jêzykowej, tote¿ sprowadza siê ona zasadniczo do plano-wania statusu jêzyka w dwóch wymiarach: oddzia³ywania na funkcjonalno-prawny status jêzyka oraz oddzia³ywania na usankcjonowanie ustaleñ normatywnych12 . W

68

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

odniesieniu do jêzyków mniejszoœciowych istotny jest przede wszystkim opis nieko-rzystnych czynników polityczno-prawnych: przejawów i form ograniczeñ swobody jêzyka, czêsto w postaci kontroli jêzykowej, przejawiaj¹cej siê w unitaryŸmie kultu-rowym i jêzykowym b¹dŸ mog¹cej przybraæ postaæ konsekwentnej polityki homoge-nizacji, tj. dzia³alnoœci maj¹cej na celu wstrzymywanie rozwoju i rozprzestrzeniania siê jêzyka, która prowadzi do niwelacji hierarchicznej na drodze podniesienia lub obni¿enia rangi któregoœ z jêzyków (Tortosa 1986: 54–55, Fishman 1968b: 53–68), a tak¿e analiza konfliktów etniczno-jêzykowych (zob. np. Kabziñska-Stawarz 1996).

Do czynników wp³ywaj¹cych korzystnie na status jêzyka nale¿¹ m. in. swoboda polityczno-spo³eczna, religijna i jêzykowa, umocowania prawne pozycji jêzyka na okre-

œlonym terytorium, np. prawa jednostki i narodu do jêzyka (por. Furdal 1992: 15–25, Turi 1996: 160–168) itd. Najkorzystniejsze dla utrzymania jêzyka lub jego presti¿u jest, naszym zdaniem, rozszerzenie lub przynajmniej zachowanie w dotychczasowym wymiarze sfer u¿ycia jêzyka przy jednoczesnym pozytywnym doñ stosunku jego nosicieli (u¿ytkowników)13 . Istotny kr¹g zagadnieñ glottopolityki dotyczy roli instytu-cjonalnych œrodków wspierania, podtrzymywania i rozpowszechniania jêzyka. Nale-

¿y do nich zaliczyæ przede wszystkim szko³ê, wydawnictwa szkolne, akademickie, naukowe i prasowe, radio, telewizjê, koœció³, profesjonalne i amatorskie formy dzia-

³alnoœci kulturalno-artystycznej14 , stowarzyszenia, organizacje i fundacje itd. Najwa¿-

niejszym, jak siê wydaje, rodzajem wsparcia jêzyka mniejszoœciowego jest nauczanie go na ka¿dym poziomie edukacyjnym (Smolicz 1990: 272). Oprócz formalnych no-

œników organizacyjnych lub struktur niesformalizowanych s³u¿¹cych zachowaniu jê-

zyka rozpatrywane s¹ ponadto formy walki o jego utrzymanie.

Etnokulturowe spojrzenie na jêzyk w aspekcie jego uwarunkowañ zewnêtrznych obejmuje najogólniej kulturowy kontekst ¿ycia spo³ecznego, a zw³aszcza zagadnienia wielokulturowoœci i akulturacji. Wa¿ny jest tu równie¿ naszym zdaniem wgl¹d w istotê funkcjonowania jêzyka i jego roli w wymiarze wyznaniowo-religijnym, w szczególnoœci zaœ praktyk religijno-obrzêdowych15 . Uwzglêdniany jest ponadto (por.

Coteanu 1957: 131) stopieñ rozwoju cywilizacyjno-kulturowy spo³ecznoœci jêzykowej.Etnopsychologiczne uwarunkowania ekologiczne wi¹¿¹ siê przede wszystkim z ide¹ œwiadomoœci etnicznojêzykowej, ujmowanej zbiorem czynników œwiadomoœci jêzykowej stanowi¹cych o kompetencji i wiedzy o sytuacji jêzykowej oraz nastawieñ wzglêdem w³asnego etnolektu i u¿ywanych etnolektów obcych, przejawiaj¹cych siê w solidarnoœci etnicznej i lojalnoœci jêzykowej. Kolejny kr¹g zagadnieñ dotyczy uwarunkowañ binarnoœæi psycholingwistycznego systemu wyobra¿eniowego jednostki znajduj¹cej siê i funkcjonuj¹cej w sytuacji dwujêzycznoœci.

12 Por. w tym wzglêdzie stwierdzenie, i¿ “Dopiero kiedy warunki istnienia jêzyka s¹ zapewnione, mo¿na mówiæ o ochronie jego dotychczasowego stanu i mo¿liwoœciach w³aœciwego rozwoju” (Furdal 1990: 230).

13 Znaczenie i stabilnoœæ jêzyka jest bowiem zale¿na nie tylko od zagwarantowañ prawnych i sprzyjaj¹-

cych warunków polityczno-socjalnych, lecz równie¿ od nale¿ytego doñ stosunku u jego nosicieli.

14 Np. zespo³y artystyczno-estradowe, chóry, festiwale, konkursy, twórczoœæ ludow¹, teatraln¹, filmow¹ itd.

15 S¹ one nieraz jedyn¹ dziedzin¹ u¿ywania jêzyka.

EKOLOGIA JÊZYKA

69

Odrêbnie wzglêdem przedstawionych dotychczas ujêæ badawczych stoi per-spektywa socjologiczna ujmuj¹ca badania ekologicznych uwarunkowañ komunikatywnych wspólnot jêzykowych, œciœlej – jêzyk w jego funkcjonowaniu w komunikacji wspólnotowej. Wieloœæ podejmowanych ró¿norodnych aspektów mo¿na zgrupo-waæ w kilka zespo³ów. Zasadniczy, jak siê wydaje, zbiór ekologicznych wyznaczników stanowi¹ zagadnienia zwi¹zane z aktywnoœci¹ socjaln¹ jêzyków. Sprowadzaj¹

siê one w g³ównej mierze do przeœledzenia zakresów i dziedzin u¿ywania jêzyka. Z

zakresów komunikacji spo³ecznej wymieniæ nale¿y nastêpuj¹ce: potoczny, literacko-artystyczny, szkolny i publicystyczny oraz prawno-administracyjny (Furdal 1990: 236–

239). Inwentarz najwa¿niejszych dziedzin16 u¿ywania jêzyka obejmuje (na podst.

Furdal 1990: 224–246; 1985: 123–127; 1988: 32)17 : (1) sferê kontaktów codzien-nych: kontakty interpersonalne (przede wszystkim rodzinne, lecz tak¿e s¹siedzkie, na podwórzu, towarzyskie, miêdzygrupowe, zawodowe), korespondencjê, rozmowy te-lefoniczne, (2) szkolnictwo wszystkich szczebli i placówki oœwiatowe, (3) sferê naukow¹ wyspecjalizowan¹ oraz instytucje i stowarzyszenia spo³eczno-kulturalne, np.

instytuty i akademie naukowe, muzea, biblioteki, kluby, (4) sferê informacyjn¹: prasê codzienn¹, czasopisma, telewizjê, radio, napisy i og³oszenia, plakaty i afisze, drogo-wskazy itd. (5) sferê widowiskow¹, np. teatr, kino, (6) sferê koœcieln¹ i obrzêdow¹, np. liturgiê, kazania, spowiedŸ, katechizacjê, modlitwy, (7) dzia³alnoœæ us³ugow¹, np.

handel, komunikacjê, lecznictwo, (8) sferê publicystyczn¹ i artystyczno-literack¹, (9) sferê s¹downicz¹, np. rozprawy s¹dowe, (10) sfera administracyjn¹ i wojskow¹, g³ównie urzêdy regionalne, (11) sferê reprezentacji zagranicznej jêzyka i miêdzynarodowego u¿ywania jêzyka, np. placówki dyplomatyczne.

Druga grupa czynników zewnêtrznych rozpatrywanych w ujêciach socjologicznych obejmuje przede wszystkim wariantywnoœæ kontaktu z innymi jêzykami. Wymiar ten dotyczy d³ugoœci kontaktu i rodzaju uk³adów dwustronnych miêdzy jêzykami, np. kontakt wy³¹cznie miêdzy dwoma jêzykami b¹dŸ z innymi jêzykami (Coteanu 1957: 131) oraz wyp³ywaj¹cego zeñ charakteru i zasiêgu dwu- lub wielojêzyczno-

œci18 , np. bilingwizm socjalny lub grupowy, sta³y (zastany) b¹dŸ przypadkowy (do-raŸny) (Grucza 1982: 11, 24), homogeniczny lub heterogeniczny (Orzechowska 1982: 117) albo te¿ liturgiczny (Haghes 1972: 308). Rezultatem tych zale¿noœci jest jeden z typów relacji miêdzy kontaktuj¹cymi siê spo³ecznoœciami jêzykowymi: akomodacja, asymilacja b¹dŸ kontaminacja (Cychun 1989: 44–45). W krêgu problematyki dotycz¹cej funkcjonowania jêzyków w sytuacji bilingwizmu (multilingwizmu) mieszcz¹

16 Obocznie u¿ywane s¹ te¿ nastêpuj¹ce terminy: domeny, sfery, sytuacje komunikacyjne oraz funkcje jêzyka, rozumiane jako sytuacje u¿ywania jêzyka w komunikacji spo³ecznej.

17 Por. te¿: Fishman 1986: 435–453, Ammon 1989: 73–76, Mackey [1968] 1970: 557–563, Ferguson 1959: 328–336, Weinreich [1953] 1974: 87–88).

18 Rozumianej jako pos³ugiwanie siê lub w³adanie dwoma (kilkoma) jêzykami z regularnym przechodze-niem z jednego jêzyka na drugi w zale¿noœci od sytuacji komunikatywnych, istniej¹cych w warunkach kontaktów jêzykowo-kulturowych. O uwarunkowaniach prze³¹czaniu kodu w kontaktach jêzykowych, oprócz rudymentarnej pracy Weinreicha (1974), zob. te¿: Rozencwejg 1980: 230; Karlinskij 1984: 5–7; Heller 1996: 594–609.

70

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

siê te¿ zagadnienia dyglosji, tj. sytuacji naprzemiennego u¿ywania w procesie komunikacji spo³ecznej dwu lub kilku wyraŸnie rozbie¿nych wariantów jêzyka lub od-rêbnych jêzyków19 , które posiadaj¹ odmienn¹ dystrybucjê funkcjonaln¹ i które obs³uguj¹ odrêbne dziedziny u¿ywania jêzyka, przy czym jeden z tych jêzyków (wariantów) posiada zwykle wy¿szy status socjalny (zob. m. in.: Edwards 1976: 58–59, Ferguson 1959: 325, Fishman 1968a: 45–46, Grenfield 1972: 18–20, Kremnitz 1996: 245–257)20 .

W wymiarze wyznaczanym przez stosunki spo³eczne i grupowe opisowi ekolo-gicznemu jêzyka podlegaj¹ równie¿ zagadnienia transmisji pokoleniowej jêzyka, ko-relacji zjawisk dwu- b¹dŸ wielojêzycznoœci z charakterem ma³¿eñstw (por. Edwards 1985). W podejœciu socjolingwistycznym badañ jêzyków mniejszoœciowych istotne jest ponadto uwzglêdnienie aspektów zwi¹zanych z przyswajaniem jêzyka przez przed-stawicieli spo³ecznoœci nim mówi¹cych. Uwzglêdniany jest tu w szczególnoœci mo-ment pocz¹tkowy akwizycji jêzyka, warunki i œrodowisko, w których ona zachodzi21 , stopieñ opanowania jêzyków22 , kompetencja komunikacji dwujêzycznej, wynikaj¹-

cej z analizy funkcjonalnego prze³¹czania kodów itd. (zob. Grucza 1981: 13–17).

Kolejn¹ perspektywê badawcz¹ konstytuuj¹ wyznaczniki lingwistyczne i filo-logiczne, g³ównie z zakresu lingwistyki preskryptywnej, opisowej, historycznej i typologicznej. Nale¿¹ doñ przede wszystkim informacje na temat miejsca konkretnego etnolektu w klasyfikacji genetycznej i typologicznej (Furdal 1981: 83) wraz z wyja-

œnieniem etymologiczno-semantycznym nazwy jêzyka i jego nosicieli. Filologiczne i jêzykoznawcze spojrzenie uwzglêdnia ponadto zagadnienia dotycz¹ce kodyfikacji i standaryzacji (np. norm ortograficznych i ortofonicznych, ujednolicenia subkodu graficznego, zob. Bossong 1996: 609–624), tradycji literackiej i jej stanu, przek³adów na inne jêzyki i z innych jêzyków, zawartoœci terminologii naukowej w systemie (por.

Furdal 1981: 86–87), niektórych procesów nazewniczych, zw³aszcza z obszaru topo-nomastyki itd.

Ca³oœæ zagadnieñ, z których przedstawiono wy¿ej tylko niektóre, wyczerpuj¹ca zarazem znamiona kompletnoœci stanowisk badawczych pozwala na okreœlenie sytuacji etnicznej jêzyka, dotycz¹cej wzajemnego stosunku jêzyka i narodu oraz porów-nanie sytuacji politycznej dzisiejszych jêzyków œwiata, czy na przyk³ad Europy (Furdal 1981), czyli – innymi s³owy – statusu jêzyka w typologii ekologicznej w porówna-19 Tzw. dyglosja intralingwalna b¹dŸ interlingwalna, por. Beruto 1989: 554.

20 Konkretyzacj¹ dyglosji (dwujêzycznoœci nierównorzêdnej) jest sytuacja egzoglosji, czyli funkcjonalnego uzupe³niania siê jêzyka mniejszoœci i jêzyka wiêkszoœci b¹dŸ jêzyka importowanego, gdy pierwszy z nich nie dysponuje którymœ ze stylów funkcjonalnych, albo te¿ sytuacja endoglosji, gdy oficjalnym jêzykiem pañstwowym mówi znaczna czêœæ populacji, a mniejszoœæ jego dialektem lub innym jêzykiem (zob. Weinsberg 1983: 50–60, Kloss 1968: 71). Jednak¿e, naszym zdaniem, fakt roz³o¿enia sytuacji u¿ywania jêzyków nie oznacza samorzutnie zanikania jêzyka mniejszoœciowego (mniejszego) o ni¿szym statusie socjalnym. O wieloaspektowoœci zjawiska bilingwizmu zob. te¿ Romaine [1989] 1995.

21 Np. tylko w procesie socjalizacji lub w procesie socjalizacji i edukacji, w sposób naturalny w ramach w³asnej wspólnoty b¹dŸ w sposób sztuczny na obszarze wspólnoty obcej.

22 Np. ambilingwizm (dwujêzycznoœæ adekwatna), czyli pe³ne opanowanie jêzyka, zarówno aktywne, jak te¿ bierne.

EKOLOGIA JÊZYKA

71

niu z sytuacj¹ ekologiczn¹ innych jêzyków w ramach wypracowanych ju¿ klasyfikacji ekologicznych (Haugen 1972)23 . Nie d¹¿¹c do wyszczególnienia pe³nego wykazu istniej¹cych klasyfikacji, przedstawimy niektóre z nich reprezentuj¹ce poszczególne typy ujêæ klasyfikacyjno-systematyzuj¹cych. Jeden z kompleksów tworz¹ klasyfikacje okreœlaj¹ce cenzus etnolektu. Mieszcz¹ siê tu przede wszystkim typologie okre-

œlaj¹ce status prawny etnolektu w uk³adzie jêzyk – pañstwo oraz jêzyk – naród. Zale¿-

noœci typu pierwszego przedstawia A. Furdal (1990: 248–249) na podstawie powi¹-

zania liczby jêzyków z krajem (krajami), w którym (których) s¹ one u¿ywane, wyró¿-

niaj¹c trzy rodzaje uk³adów: (1) gdy jednemu organizmowi pañstwowemu odpowia-da jeden jêzyk, (2) gdy w wiêkszej iloœci pañstw wystêpuje jeden jêzyk i (3) gdy na jedno pañstwo przypada wiêcej ni¿ jeden jêzyk. W typologii wyró¿nionej wed³ug relacji jêzyk – naród (np. Kloss 1968: 79–83) etnolekt zajmuje pozycjê: (1) jedynego oficjalnego jêzyka narodowego, (2) równorzêdnego oficjalnego jêzyka narodowego, (3) regionalnego jêzyka oficjalnego, (4) jêzyka wspieranego, (5) jêzyka tolerowane-go, (6) jêzyka zakazanego. Zbie¿na z tym podzia³em jest klasyfikacja funkcjonalna jêzyków (np. Stewart ([1968] 1970: 540–541), która okreœla jêzyk jako: (1) oficjalny (2) regionalny, (3) u¿ywany w powszechnej komunikacji, (4) miêdzynarodowy, (5) metropolitaly, (6) grupowo-specyficzny, (7) bêd¹cy œrodkiem nauczania, (8) bêd¹cy przedmiotem nauczania (9) literacki, (10) liturgiczny. Rangê jêzyków mniejszoœciowych okreœla typologia J. Perlina (1986: 12–13), bazuj¹ca na ró¿norodnych opozy-cjach miêdzy jêzykami: (1) oficjalny – nieoficjalny, (2) wystêpuje na ca³ym terytorium pañstwa – na czêœci terytorium pañstwa, (3) jest silny kulturowo – jest s³aby kulturowo, (4) jest znormalizowany – nieznormalizowany. Rozgraniczenie to pozwala wyró¿niæ typy szczegó³owe jêzyków mniejszoœciowych: (1) oficjalny jêzyk pañ-

stwa, silny kulturowo; pos³ugiwanie siê nim w niczym nie ogranicza jego u¿ytkownika, (2) drugi oficjalny jêzyk pañstwa, s³aby kulturowo; pos³ugiwanie siê wy³¹cznie tym jêzykiem ogranicza dostêp do dóbr kultury, (3) oficjalny jêzyk czêœci terytorium pañstwa; opanowanie jêzyka wiêkszoœci jest konieczne do uzyskania awansu spo-

³ecznego, (4) jêzyk nieoficjalny, silny kulturowo; opanowanie jêzyka wiêkszoœci jest niezbêdne, jednak pos³ugiwanie siê mow¹ ojczyst¹ nie ogranicza dostêpu do dóbr kultury, (5) jêzyk nieoficjalny, s³aby kulturowo, lecz znormalizowany; opanowanie jêzyka wiêkszoœci jest niezbêdne do uzyskania awansu spo³ecznego oraz dostêpu do dóbr kultury, przy czym jest on u¿ywany w zakresie nieco wykraczaj¹cym poza codzienne kontakty domowe, bywa czêœciowo nauczany w szko³ach, stosowany jest w wydawnictwach itp., (6) jêzyk nieoficjalny, s³aby kulturowo i nie znormalizowany; u¿ywany jest wy³¹cznie w kodzie mówionym, w codziennej komunikacji. Drugi zasadniczy korpus typów jêzykowych w klasyfikacji ekologicznej zasadza siê na funkcjonalnych w³asnoœciach u¿ywania jêzyka. Typologiê w takim rozumieniu, tj. wi¹¿¹-

c¹ mo¿liwoœci u¿ywania jêzyka w spo³eczeñstwie w zale¿noœci od zakresów komunikacji jêzykowej, wydziela Furdal (1990: 236–239) wyró¿niaj¹c: (1) jêzyki ograniczo-ne do zakresu potocznego, (2) jêzyki z dodatkowo wyraŸnie wykszta³con¹ literatur¹, (3) jêzyki u¿ywane tak¿e w zakresie szkolnym i publicystycznym, (4) jêzyki spe³niaj¹ce 23 Tj. stratyfikacji jêzyków, uwzglêdniaj¹cych poszczególne zespo³y zewnêtrznych uwarunkowañ jêzyka.

72

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

wszystkie cztery zakresy komunikacji jêzykowej. Z innych klasyfikacji podaæ mo¿na, np. podzia³ ze wzglêdu na zasiêg u¿ycia (Ferguson [1966] 1971: 310), typologia wed³ug stopnia u¿ywania jêzyka (Stewart 1970: 542). Istniej¹ ponadto klasyfikacje jêzyków uwzglêdniaj¹ce, np. standaryzacjê, autonomiê, historycznoœæ i ¿ywotnoœæ jêzyków (Stewart 1970: 533–539), podzia³ ze wzglêdu na stadia rozwoju jêzyka (Kloss 1968: 79–83) b¹dŸ te¿ hierarchiê jêzyków wobec ich nauczania (Tortosa 1986: 64, 84–86) itd.

Zakreœlaj¹c ramy ekologii jêzyka jako nauki trzeba jeszcze sprecyzowaæ za³o¿enia aparatu pojêciowo-terminologicznego. Analogicznie do heterogenicznoœci podejœæ badawczych równie¿ terminologiê cechuje niejednorodnoœæ. Pochodzi ona, najogólniej rzecz ujmuj¹c, z tych dyscyplin, z których ekologia jêzyka siê konstytuuje, przy czym ró¿norodnoœæ tê mo¿na rozbiæ na dwie grupy. W pierwszym przypadku chodzi o nazwy o proweniencji ekologicznej, np. z ekologii biologicznej: ekologia jêzyka, ekologia lingwistyczna, œrodowisko jêzykowe, œrodowisko istnienia, funkcjonowania jêzyka, ochrona jêzyka. W przypadku drugim korpus pojêciowo-terminologiczny jest tworzony na bazie innych, tj. nie ekologicznych, modeli, np. przymus jêzykowy, solidarnoœæ etniczna, wspólnota jêzykowa, diaspora, jêzyk mniejszoœciowy, dyglosja, stan-daryzacja, kodyfikacja itd.

Sumuj¹c nale¿y powiedzieæ, i¿ na podstawie przedstawionego studium nad per-spektywami stosowanymi w nauce o jêzyku nazywanej w naszych wywodach ekologi¹ jêzyka mo¿na j¹ jak najbardziej okreœliæ jako dyscyplinê heterogenicznego opisu jêzyka, przy czym – jak unaoczniaj¹ istniej¹ce opracowania – u¿ywane s¹ jeszcze inne terminy oprócz u¿ywanej tu nazwy “ekologia jêzyka”, mianowicie: lingwoekologia, ekologia lingwistyczna i ekolingwistyka. Jakkolwiek funkcjonuj¹ one nieraz na zasadzie wymiennoœci, przy czym nazwa “ekologia jêzyka” odznacza siê najwy¿sz¹

frekwencj¹, to zakresowo nie s¹ one ca³kowicie to¿same. Ekologia jêzyka wskazuje naszym zdaniem jednoznacznie na ekologiczny punkt wyjœcia stosowany wobec jêzy-ka, podobnie jak w przypadku np. psychologii jêzyka lub socjologii jêzyka, a tym samym jednoznacznie umiejscawia tê dyscyplinê (naukê) wœród pozalingwistycznych nauk o jêzyku24 . W przeciwieñstwie do tej orientacji przedmiotowo-zakresowej ekolingwistyka zajmowa³aby siê zró¿nicowaniem jêzyka ze wzglêdu na fakty zewnêtrzne, na wzór, np. etnolingwistyki b¹dŸ neurolingwistyki25 . Terminy ekologia lingwistyczna i lingwoekologia nale¿y uwa¿aæ za synonimiczne wzglêdem ekologii jêzyka.

W zwi¹zku z ró¿norodnoœci¹ nomenklaturow¹ nieodzowna jest w opracowaniach œci-s³oœæ terminologiczna dookreœlaj¹ca zakresowoœæ nazw. Zasadny wydaje siê te¿ postulat uzusu stosowania jednego z wymienionych terminów równoznacznych26 .

24 Por. wyjœciow¹ dla naszych omówieñ definicjê K. Polañskiego.

25 Rozpatrywane s¹ tu zw³aszcza wp³ywy wzajemne natury intralingwistycznej, a w szczególnoœci deter-minowane stykaniem siê jêzyków ze sob¹ zjawiska zapo¿yczeñ i interferencji. O za³o¿eniach ekolingwi-styki zob. Nelde 1984 : 35–47. Natomiast typy powi¹zañ pod wzglêdem metodologicznym miêdzy lingwistyk¹ a innymi (pokrewnymi) dyscyplinami przedstawiane by³y na gruncie polskim niejednokrotnie, por. np. T. Zgó³ka 1982: 63–76; Furdal 1990: 18–49.

26 Problemem jest tu jednak¿e pogodzenie zasady paralelnoœci terminu wobec nazw innych nauk (np.

ekologia jêzyka : psychologia jêzyka) z jej udatnoœci¹ w jêzyku polskim.

EKOLOGIA JÊZYKA

73

S u m m a r y

The article presents the specificity of heterogeneity of methodological and research assumptions of the discipline described as ecology of language with a parallel reference to those findings of linguistics which concern the topics which are nowadays included in thematic range of the field. The article’s content is thus about widely understood external linguistics defining the area of issues focusing on ecological characteristics of any ethnolect, especially the minority languages. A versatile description of languages, with their external embedding in view, comprises thus criteria of various disciplines: mainly sociological, psychological, geographical, demographical, historical, political.

B i b l i o g r a f i a

Ammon U. 1989. Towards a Descriptive Framework for the Status/Function/Social Position of a Language within a Country. W: U. Ammon (red.), Status and Function of Languages and Language Varieties. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Baudouin de Courtenay J.N. 1974. O zadaniach jêzykoznawstwa. W: J.N. Baudouin de Courtenay, Dzie³a wybrane. T. 1. Warszawa: PWN.

Berutto G. 1989. On the Typology of Linguistic Reportoires (An Italo-Romance View).

W: U. Ammon (red.), Status and Function of Languages and Language Varieties.

Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Bossong G. 1996. Normes et conflits normatifs. W: Goebl H. i in. (red.), Kontaktlinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Breza E. 1994. Kaszubszczyzna wœród jêzyków s³owiañskich i jej status jêzykowy. W: J. Samp (red.), Kaszubszczyzna w œwiecie. Wejherowo: Muzeum Piœmiennictwa i Mu-zyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejcherowie i Uniwersytet Gdañski.

Bugajski M. 1989. Podstawowe zagadnienia lingwistyki normatywnej. Wroc³aw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego.

C o t e a n u I . 1957. A propos des langues mixtes (sur l’istro-roumain). W: Mèlanges linguistiques. Publiés à l’occasion du VIIIe Congrés International des Linguistes à Oslo, du 5 au 9 août 1957. Bucarest: Éditions de L’Académie de la République Populaire Roumaine.

C y c h u n G . A . 1989. Jazykovaja integracija, jazykovaja èkologija i jazykovye sojuzy. Acta et Commentationes Universitatis Tartuensis 858. Interlinguistica Tartuensis 6, 42-49.

Edwards A.D. 1976. Language in Culture and Class. The Sociology of Language and Education. London: Heinemann Educational Books.

Edwards J. 1985. Language, Society and Identity. Oxford: Blackwell.

Ferguson C.A. 1959. Diglossia. Word 15, 325–340.

Ferguson C.A. 1971[1966]. Sociolinguistic Profile Formulas. W: W. Bright (red.), Sociolinguistic. Proceedings of the UCLA Sociolinguistics Conference 1964. The Hauge/Paris: Mouton & CO.

Fishman J.A. 1968a. Nationality–Nationalizm and Nation–Nationism. W: J.A. Fishman (red.). Language Problems of Developing Nations. New York/London: John Wiley & Sons, Inc.

Fishman J.A. 1968b. Some Contrasts Between Linguistically Homogeneous and Linguistically Heterogeneous Polities. W: J.A. Fishman i in. (red.), Language Problems of Developing Nations. New York/London: John Wiley & Sons, Inc.

74

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

Fishman J.A. 1972. Domains and the Relationship between Micro- and Macrosociolin-gistics. W: J.J. Gumperz, D. Hymes (red.), Directions in Sociolinguistics. The Etno-graphy of Communication. Oxford/New York: Basil Blackwell.

Furdal A. 1974. Jêzykoznawstwo w dobie integracji nauki. Studia Linguistica 1, 3-4.

Furdal A. 1977. Jêzykoznawstwo a zagadnienia egzystencji jêzyka. Socjolingwistyka 1, 9-16.

Furdal A. 1981. Jêzykoznawstwo typologiczne a pe³ny opis jêzyka. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jêzykoznawczego 38, 81–88.

Furdal A. 1983. Z zagadnieñ klasyfikacji kulturowej jêzyków s³owiañskich. W: Z polskich studiów slawistycznych. Seria VI, 101–108.

Furdal A. 1985. Sfery komunikacji jêzykowej a klasyfikacja kulturowa jêzyków. Prace Filologiczne 32, 123–127.

Furdal A. 1988. Klasyfikacja jêzyków z socjolingwistycznego punktu widzenia. Socjolingwistyka 8, 27–33.

Furdal A. 1990[1977]. Jêzykoznawstwo otwarte [Opole]. Wydanie drugie, rozszerzone.

Wroc³aw: Zak³ad Narodowy imienia Ossoliñskich.

Furdal A. 1992. Jêzyk i naród a prawa cz³owieka. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jê-

zykoznawczego 47-48, 15–25.

Grenfield L. 1972. Situational Measures of Normative Language Views in Relation to Person, Place and Topic Among Puerto Rican Bilinguals. W: J.A. Fishman (red.). Advances in the Sociology of Language. Vol. 2. The Hauge/Paris: Mouton.

Grucza F. 1981. Glottodydaktyczne implikacje bilingwizmu. W: Grucza F. (red.), Bilingwizm a glottodydaktyka. Materia³y z V Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Bia³owie¿a 26–28 maja 1977. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Haarmann H. 1986. Language in Ethnicity. A Wiev of Basic Ecological Relations. Berlin: Mouton de Gruyter.

Haghes E.C. 1972. The Linguistic Division of Labor in Industrial and Urban Societies, W: J.A. Fishman (red.). Advances in the Sociology of Language. Vol. 2. The Hauge/Paris: Mouton.

Haugen E. 1972. Language Ecology. W: A.S. Dil (red.), The Ecology of Language.

Essays by Einar Haugen. Stanford, California: Stanford University Press.

Heinz A. 1969. Jêzykoznawstwo ogólne. Kraków: PWN.

Heller M., Pfaff C.W. 1996. Code-switching. W: Goebl H. i in. (red.). Kontaktlinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Kabziñska-Stawarz I., Szynkiewicz S. (red.) 1996. Konflikty etniczne. ród³a –

Typy – Sposoby rozstrzygania. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Kloss H. 1968. Notes Concerning a Language–Nation Typology. W: J.A. Fishman i in.

(red.). Language Problems of Developing Nations. New York/London: John Wiley & Sons.

Kremnitz G. 1996. Diglossie. W: Goebl H. i in. (red.). Kontaktlinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Labrie N. 1996. Territorialité. W: Goebl H. i in. (red.). Kontaktlinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

EKOLOGIA JÊZYKA

75

Lande J. 1966. W sprawie polityki jêzykowej. W: S. Urbañczyk (red.), Polszczyzna piêk-na i poprawna. Wroc³aw: Ossolineum.

Mackey W.F. 1970. The Description of Bilingualism. W: J.A. Fishman (red.), Readings in the Sociology of Language. The Hauge/Paris: Mouton.

Mackey W.F. 1996. Langue première et la langue seconde. W: H. Goebl i in. (red.).

Kontaktlinguistik. Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1.

Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Majewicz A.F. 1996. Kashubian choises, Kashubian prospects: a minority language situation in northern Poland. International Journal of the Sociology of Language 120, 39-53.

Miodunka W. (red.). 1990. Jêzyk polski w œwiecie. Kraków: PWN.

N e l d e P.H. (1984. L’écolinguistique – aspects méthodologiques de la linguistique de contact. AILA Review / Revue de l’AILA 1, 35-47.

Orzechowska H. 1981. Sfery bilingwizmu spo³ecznego w S³owiañszczyŸnie i ich zwi¹-

zek z kszta³towanem siê s³owiañskich systemów jêzykowych. W: F. Grucza (red.), Bilingwizm a glottodydaktyka. Materia³y z V Sympozjum zorganizowanego przez Instytut Lingwistyki Stosowanej UW, Bia³owie¿a 26–28 maja 1977. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Perlin J. 1986. Przedmowa. Sytuacja jêzykowa w Hiszpanii w œwietle ogólnych zagadnieñ socjolingwistyki. W: J.M. Tortosa, Polityka jêzykowa a jêzyki mniejszoœci. Warszawa: PIW.

Pisarek W. 1997a. Ekologia polszczyzny, rozm. popr. A. Szostakiewicz. Tygodnik Po-wszechny 1, 4.

Pisarek W. 1997b. Rada Jêzyka Polskiego i jej zamierzenia. Nauka 4, 207-218.

Pisarek W. 1997c. Jêzykowe sumienie Polaków, rozm. popr. J. Lekki. Wiadomoœci Kulturalne 9, 23.

Polañski K. 1993. Jêzykoznawstwo. W: K. Polañski (red.), Encyklopedia jêzykoznawstwa ogólnego. Wroc³aw: Zak³ad Narodowy imienia Ossoliñskich.

Rieger J. 1993. Jêzyk polski na Wschodzie. W: J. Bartmiñski (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Tom 2: Wspó³czesny jêzyk polski. Wroc³aw: Wiedza o kulturze.

Romaine S. 1995. Bilingualism. Oxford/Cambridge: Blackwell.

Rozencwejg W. 1980. Podstawowe zagadnienia teorii kontaktów jêzykowych. W: M.

G³owiñski (red.), Jêzyk i spo³eczeñstwo. Warszawa: Czytelnik.

Rzetelska-Feleszko E. 1992. Perspektywy utrzymania siê jêzyka i narodowoœci ³u-

¿yckiej w zjednoczonych Niemczech. Kultura i spo³eczeñstwo 36 (1), 83-96.

Rzetelska-Feleszko E. 1997. Sorbians and Sorbian. Present situation. W: B. Synak, T. Wicherkiewicz (red.), Language Minorities and Minority Languages in the Changing Europe. Proceedings of the 6th International Conference on Minority Languages. Gdañsk, 1–5 July, 1996. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañ-

skiego.

Saussure F. de. 1991. Kurs jêzykoznawstwa ogólnego. Warszawa: PWN.

Skovorodnikov A. P. 1992. Ob èkologii jazyka. Filologièeskie nauki 5–6, 104–111.

Skovorodnikov A. P. 1996. Lingvistièeskaja èkologija: problemy stanovlenija. Filologièeskie nauki 2, 42–9.

Skvorcov L.I. 1988. Ku¾tura jazyka i èkologija slova I, Russkaja reè, 4, 3–10.

Smolicz J.J. 1990. Kultura i nauczanie w spo³eczeñstwie wieloetnicznym. Warszawa: PWN.

76

W£ODZIMIERZ WYSOCZAÑSKI

Stewart W. 1970. A Sociolinguistic Typology for Describing National Multilingualism.

W: J.A. Fishman (red.), Readings in the Sociology of Language. The Hauge/Paris: Mouton.

Tortosa J.M. 1986. Polityka jêzykowa a jêzyki mniejszoœci. Warszawa: PIW.

Turi J.-G. 1996. Législation linguistique. W: H. Goebl i in. (red.), Kontaktlinguistik.

Ein internationales Handbuch zeitgenössischer Forschung. T. 1. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Walczak B. 1993. Jêzyk polski na Zachodzie. W: J. Bartmiñski (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Tom 2: Wspó³czesny jêzyk polski. Wroc³aw: Wiedza o kulturze.

Weinreich U. 1974. Languages in Contact. Findings and Problems. The Hague: Mouton.

Weinsberg A. 1983. Jêzykoznawstwo ogólne. Warszawa: PWN.

Weinsberg A. 1987. Monografia keczua, perskiego, portugalskiego i rumuñskiego. Jê-

zyki ró¿nych rodzin i typów. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Williams C.H. (red.). 1988. Language in geographical context. Clevdon–Philadelphia: Multilingual matters.

Wysoczañski W. 1999. Zasadnicze perspektywy badawcze ekologicznych uwarunkowañ jêzyków mniejszoœciowych Europy. W: B. Greszczuk (red.), Jêzyk. Teoria – Dydaktyka.

Materia³y 21. konferencji jêzykoznawczej zorganizowanej w Trzcinicy k. Jas³a w dniach 27–29 maja 1998 roku. Rzeszów: Wydawnictwo Wy¿szej Szko³y Pedagogicznej.

Zawadowski L. 1961. Fundamental Relations in Language Contact. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jêzykoznawczego 20, 3–26.

Zawadowski L. 1966. Lingwistyczna teoria jêzyka. Warszawa: PWN.

Zgó³ka T. 1982. Jêzykoznawstwo a inne dyscypliny naukowe. W: J. Bañczerowski, J.

Pogonowski, T. Zgó³ka, Wstêp do jêzykoznawstwa. Poznañ: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Im. Adama Mickiewicza.

Zieniukowa J. 1997a. Socjolingwistyczne problemy multilingwalnego Pomorza w XIX

wieku. W: I. Opacki, A. Wilkoñ, J. ¯urawska (red.), Studia slavistica et humanistica in honorem Nullo Minissi. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego.

Zieniukowa J. 1997b. On the Languages of Small Multilingual Ethnic Groups – the Case of Sorbian and Kashubian. W: B. Synak, T. Wicherkiewicz (red.), Language Minorities and Minority Languages in the Changing Europe. Proceedings of the 6th International Conference on Minority Languages. Gdañsk, 1–5 July, 1996. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego.

Žuravlev V.K. 1991. Èkologija russkogo jazyka i kultury. W: O.L. Dmitrieva i in. (red.), Russkij jazyk i sovremennos. Problemy i perspektivy razvitija rusistiki. Vsesojuznaja nauènaja konferencija. Moskva 20–23 maja 1991 g. Doklady. È. 1. Moskva: Institut russkogo jazyka.