PROBLEMY PRZEMIAN ŚRODOWISKA WYCHOWAWCZEGO

Wychowanie według Muszyńskiego, to wszelkie zamierzone działania w formie interakcji

społecznych mające na celu wywołanie trwałych pożądanych zmian w osobowości ludzi.

Aby stwierdzić, jakie sš problemy środowisk wychowawczych, musimy dowiedzieć się,

czym s środowiska wychowawcze i środowiskowy system wychowania.

środowiskowy system wychowania wg. Muszyńskiego, to zintegrowana działalność instytucji

i komórek życia społecznego na jednym wspólnym terenie, dzięki czemu możliwe jest

bezpośrednie kontaktowanie się z osobą przedstawicieli tych wszystkich komórek, a ich

działania wychowawcze odnoszą się do tej samej zlokalizowanej populacji dzieci i

młodzieży.

środowisk wychowawczych współuczestniczących w procesie wychowawczym jest wiele,

ale zasadniczo zamyka się je w dwie grupy:

1. środowiska (instytucje) naturalne,

2. środowiska intencjonalne.

Szczególną rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży odgrywajš rodzina i grupy

rówieśnicze. Stanowią one dwa œśrodowiska wychowawcze, których wpływ daje znać o

sobie także w zachowaniu wychowanków na terenie środowisk wychowania intencjonalnego.

1. środowiska naturalne:

RODZINA œstanowi ona pierwotna i podstawową grupę społeczną. Rodzina spełnia kilka

funkcji, rozumianych jako pierwszoplanowe jej zadania na rzecz swych członków i

społeczeństwa. Klasyfikacja M. Ziemskiej wyróżnia takie funkcje rodziny jak:

- - Funkcja prokreacyjna zapewnia społeczeństwu ciągłość biologiczną i

zaspokaja potrzeby seksualne małżonków,

- - Funkcja zarobkowa decyduje o zaspokajaniu niezbędnych środków

utrzymania rodziny,

- - Funkcja usługowo-opiekuńcza w stosunku do członków rodziny,

- - Funkcja socjalizująca przekazywanie dzieciom języka, wzorców

kulturowych, norm moralnych i obyczajowych,

- - Funkcja psychologiczna wymiana emocjonalna lub ekspresja uczuć,

rozumienia i uznania, której celem jest zapewnienie członkom rodziny zdrowia

psychicznego.

Najbardziej optymalne warunki dla spełnienia swych funkcji ma rodzina pełna, składaj ca się

z dwojga rodziców i dzieci, połączonych ze sobą silną więzić emocjonalną, w której

przestrzega się społecznie uznawanych zasad, norm, wartości, ideałów.

Pozostałe rodziny majš mniej korzystne warunki dla sprawowania funkcji rodzinnych.

Należš do nich = zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez St. Kowalskiego i N. Han-Ilgiewicz:

- - Rodziny rozbite wskutek trwałej nieobecności kogoś z rodziców w

wyniku rozwodu, separacji, dezercji, a niekiedy z powodu śmierci albo

wyjazdu za granice;

- - Rodziny zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego lub

kolejnego małżeństwa albo też przez adoptowanie nowego dziecka;

- - Rodziny zdezorganizowane (rozbite wewnętrznymi niepowodzeniami),

których członkowie pozostają ze sobą niemal w permanentnych konfliktach;

przyczynš dezorganizacji może być: alkoholizm, wzajemna niechęć,

podejrzliwość;

- - Rodziny zdemoralizowane, pozostające w konflikcie z prawem lub z

sądami, co nie wyklucza bliskich i serdecznych kontaktów między

poszczególnymi członkami rodziny;

- - Rodziny zastępcze, oparte na więzi współżycia z dziećmi i stałej troski o

ich rozwój w warunkach braku więzi biologicznej z nimi, oraz rodziny

adopcyjne, których celem jest zapewnienie dziecku takich samych praw, jakie

przysługujš dzieciom z racji ich pokrewieństwa z rodzicami.

W wielu rodzinach mamy do czynienia z fatalnymi błędami wychowawczymi i postawami nie

sprzyjającymi prawidłowemu rozwojowi dzieci i młodzieży. Do postaw tych zgodnie z

typologią M. Ziemskiej należą:

- - Postawa nadmiernie chroniąca dziecko,

- - Postawa przesadnej koncentracji uczuciowej na dziecku,

- - Postawa nadmiernego dystansu lub niechęci, a niekiedy jawnej

wrogości.

Niezależnie od tego, jakie niepożądane postawy okazują rodzice i jakie popełniajš oni błędy

wychowawcze, rodzina pozostanie najważniejszym środowiskiem wychowawczym,

wywierającym na dziecko ogromny wpływ, którego konsekwencje ponosi ono przez całe

niemal życie. Dlatego potrzebna jest troska o to, aby rodzina funkcjonowała normalnie,

stwarzajš dobre warunki wielostronnego rozwoju dzieci i młodzieży.

GRUPY RÓWIE NICZE grupa taka stanowi niewielką liczbę osób pozostających ze sobą

w bezpośrednich kontaktach i mających poczucie odrębności grupowej oraz wspólne

podzielane wartości (Z. Skorny, 1987). Ponadto charakterystyczną cechš nieformalnych grup

rówieśniczych jest spontaniczny sposób ich powstawania, a więc nie sš one przez nikogo

œświadomie i celowo organizowane. Powstają w wyniku wzajemnego poznania i

porozumienia się, czyli w warunkach interakcji (wzajemnych oddziaływań). Obejmujš

przeważnie osoby o podobnych upodobaniach i zainteresowaniach.

Nieformalne grupy rówieśnicze są złożone przeważnie z dzieci lub młodzieży

mieszkających w bliskim sąsiedztwie. Łączy ich przede wszystkim przebywanie razem i

możliwość przyjemnego spędzania czasu wolnego, który najczęściej przeznaczają na wspólne

zabawy.

Nieformalna grupa rówieśnicza podobnie jak każda inna grupa społeczna stanowi

dynamiczny układ zachodzących w niej procesów i zjawisk grupowych powstających w

wyniku wzajemnych oddziaływań na siebie członków, ich kontaktów i porozumiewania się.

Należš do nich: cele i normy grupowe, struktura społeczna, przywództwo i spoistość.

Cele nieformalnych grup rówieśniczych są wyrazem upodobań i zainteresowań zrzeszonych

w nich chłopców i dziewcząt. Przyświeca im najczęściej zamiar wspólnego bawienia się i

przebywania razem. Cele tych grup wynikajš z reguły z odczuwanych przez dzieci i młodzież

potrzeb psychospołecznych i konkretnych sytuacji życiowych.

W toku interakcji, jaka ma miejsce w każdej grupie, powstają z czasem normy grupowe. Sš

to pewne uznawane za własne przepisy, określające sposoby zachowania się.

W grupie rówieśniczej występuje struktura społeczna jest to zwykle układ w porządku

hierarchicznym. Można w nim wyróżnić pozycje i role zapewniające wysokie, średnie i

najniższe usytuowanie w grupie. Najwyższe miejsce pod względem wywierania wpływu na

zachowanie członków zajmuje jej przywódca (wyłoniony w sposób naturalny, to jest bez

wyznaczania przywódcy przez kogokolwiek).

Grupa rówieśnicza stanowi jeden z istotnych czynników wpływających na zachowanie

dzieci i młodzieży, z którą nie sposób nie liczyć się w toku poprawnie organizowanego

procesu wychowania.

DZIECIĘCE GRUPY ZABAWOWE są możliwe już w 3-4 roku życia dzieci. Służš

głównie do zaspokajania potrzeby wspólnego bawienie się.

Sš to grupy przeważnie 2-3 osobowe i początkowo mają charakter wyraźnie przelotny.

Dopiero w miarę gromadzenia doświadczeń związanych z zabawą kształtują się grupy

względnie stałe i trwałe (S. Kowalski, 1986).

Dzieci od dziesiątego roku życia tworzą grupy zabawowe o charakterze na ogół

niekonfliktowym w kontaktach z dorosłymi.

PACZKI zwane nieraz klikami, sš przeważnie grupami 4-5 osobowymi. Zrzeszajš uczniów

wyższych klas szkoły podstawowej lub uczniów szkół średnich, a nawet młodzież jeszcze

starszą. Skupia na ogół osoby tej samej płci, które łączą podobne zainteresowania,

uzdolnienia, dążenia, poglądy i postawy.

Paczki znamionuje względna trwałość i silna więc grupowa, łącznie z głębokim poczuciem

solidarności.

Członkowie paczki są wyjątkowo lojalni, i to tym bardziej, im w większym stopniu uznawane

przez nich normy pozostają w konflikcie z normami powszechnie obowiązującymi.

GANG banda, jest grupš osób w tym samym wieku, co członkowie paczki. Jest najczęściej

grupą o cechach negatywnych. Składa się na ogół z chłopców zaniedbanych wychowawczo

przez rodziców i nie akceptowanych przez rówieśników w szkole. Członkostwo w gangu

rekompensuje brak zaspokojenia potrzeb bezpieczeństwa, przynależności, miłości i uznania.

Gang charakteryzuje się znacznym stopniem spoistości i jeszcze silniejszą więzić między

członkami i głębszym poczuciem solidarności, niż ma to miejsce w przypadku paczki.

Poza tym gang pozostaje w stałym konflikcie z dorosłymi. Wykazuje zazwyczaj wrogi

stosunek wobec innych grup rówieśniczych. Z czasem wkracza na drogę przestępczą i tym

samym stanowi dla rodziców i nauczycieli poważny problem wychowawczy.

2.

środowiska intencjonalne:

SZKOŁA I INTERNAT SZKOLNY w szkole młodzież zdobywa ciągle nowy i bogatszy

zasób wiedzy, rozwija przydatne w życiu umiejętności, zdobywa doświadczenia, uczy się

współżycia i współdziałania z innymi. Szkoła ułatwia rozwijanie i pogłębianie przekonań i

postaw w sferze społecznej, moralnej, ideowej i religijnej.

Szkoła spełnia trzy podstawowe funkcje:

- - Dydaktyczną (przekazywanie wiedzy z różnych dziedzin),

- - Wychowawczą (kształtowanie postaw społeczno-moralnych i

ideowych),

- - Opiekuńczą (zaspokajanie potrzeb niezbędnych dla prawidłowego

rozwoju fizycznego i psychicznego uczniów).

Głównych przyczyn nieprawidłowego funkcjonowania szkół upatruje się:

- - w preferowaniu funkcji kształcącej kosztem niedoceniania funkcji

wychowawczej,

- - w przeładowanych programach nauczania,

- - w stosowaniu w nadmiarze tradycyjnych metod nauczania,

- - w przestarzałej organizacji procesu nauczania,

- - w brakach należytego przygotowania kadry nauczycielskiej.

Szkoły są najbardziej liczącą się dziś instytucją wychowania intencjonalnego, ale szkoła

wymaga reformy, usunięcia niedostatków charakteryzujących obecnie jej pracę (Cz.

Kupisiewicz, 1984).

INTERNAT SZKOLNY jest to inny rodzaj wychowania intencjalnego. Stanowi on miejsce

zamieszkania, wyżywienia, pracy i wypoczynku młodzieży uczącej się w szkołach (por. Z.

Węgierski, 1984).

Modele funkcjonowania internatów:

- - Pierwszy model przeciwstawia wychowanie internatowe wychowaniu w

rodzinie. Zakłada całkowitą izolację wychowanków od wpływów rodziny.

Internat powinien funkcjonować na wzór szkół kadeckich z pewną namiastką

wojskowej dyscypliny, musztry pieszej i ćwiczeń polowych.

- - Drugi model docenia rolę wpływów rodziny na kształtowanie

osobowości dzieci i młodzieży. Zgodnie z założeniami owego modelu

wychowanie w internacie należy zbliżyć do warunków życia i pracy w domu

rodzinnym.

- - Trzeci model wychowania internatowego stanowi próbę pogodzenia ze

sobą zarysowanych orientacji wychowania koszarowego i rodzinnego.

Obok internatów istniejš także świetlice szkolne. Majš one na celu przede wszystkim

zapewnienie uczniom godziwego spędzania czasu wolnego między zakończeniem zajęć

lekcyjnych a ich powrotem do domu lub między wcześniejszym przyjęciem do szkoły a

rozpoczęciem lekcji. Podczas przebywania w świetlicy umożliwia się uczniom odrabianie

lekcji, udział w zajęciach relaksacyjnych i korzystanie z pożywienia.

Do świetlicy uczęszczają w szczególności uczniowie w młodszym wieku szkolnym, których

oboje rodzice pracujš, oraz sieroty i półsieroty, a także dzieci rodziców znajdujących się w

trudnej sytuacji życiowej i materialnej.

DOMY DZIECKA zapewniajš one całkowitą opiekę i wychowanie dzieciom i młodzieży

pozbawionym trwale lub okresowo własnej rodziny (J. Raczkowska, 1983).

W domach tych przebywajš na ogół wychowankowie w wieku od 3 lat do usamodzielnienia

się, ale nie dłużej niż do ukończenia 25 lat.

Podstawowym celem pracy opiekuńczej i wychowawczej z wychowankami domu dziecka

jest przygotowanie ich do samodzielnego życia, w tym także w rodzinie. Cel taki pragnie się

osiągnąć zwłaszcza w wyniku nieustannej troski wychowawców o stan zdrowia i rozwój

fizyczny wychowanków, umożliwia im spełniania obowiązków szkolnych, aktywizowania ich

w konkretnej działalności.

Zwraca się uwagę, aby dostarczać dzieciom radosnych przeżyć i głębokich wzruszeń,

koniecznych dla prawidłowego kształtowania ich postaw, a także wyrabiać umiejętności

współżycia i współdziałania, opartego na wzajemnym zaufaniu, serdeczności i przyjaźni.

Funkcjonujące obecnie domy dziecka sš dalekie do doskonałości, ponieważ życie

zakładowe jest nadmiernie skoszarowane i występujš niedomagania w zakresie kadry

pedagogicznej domów dziecka.

INNE INSTYTUCJE WYCHOWAWCZE:

- - Sanatoria dla dzieci i młodzieży

- - Poradnie wychowawczo-zawodowe (A. Kargulowa, 1979),

- - Pogotowia opiekuńcze (por. A. Krupiński, 1990),

- - Oœrodki szkolno-wychowawcze (I. Leparczyk, B. Burtymowicz, 1981),

- - Zakłady wychowawcze i poprawcze (A. Strzembosz, 1985),

- - Domy kultury (por. Dom kultury (...),1990),

- - Kościół.

Tak, więc zapoznawszy się ze środowiskami wychowawczymi możemy stwierdzić, jakie

sš problemy przemian tych środowisk.

W środowisku naturalnym, jakim jest rodzina zasadniczo nie powinna występować

jakakolwiek groźba destrukcji, jednakże (załóżmy), kiedy jedno z rodziców umrze lub

odejdzie z rodziny to w procesie wychowawczym dziecka mogę zająć nieodwracalne zmiany.

Poczucie bezpieczeństwa i harmonii gdzie zanika, a w ich miejsce pojawia się nienawiść,

niemożność poradzenia sobie w konkretnych sytuacjach, czy też brak oparcia i pomocy ze

strony rodziców (najczęściej przybranych).

Na przykład w rodzinach zrekonstruowanych dochodzi często do zaburzeń w stosunkach

interpersonalnych między naturalnymi i przybranymi rodzicami a dziećmi, a także między

rodzeństwem pochodzącym z pierwszego i drugiego małżeństwa.

W przypadku rodzin zdezorganizowanych powstaje klimat wzajemnej nieufności i wrogości,

niekiedy zawiści i odwetu. Z rodzin tych rekrutuje się duża liczba uczniów drugorocznych.

Jednakże najgroźniejsze skutki dla wychowania powodujš rodziny zdemoralizowane.

Sš one poważną przyczyną niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży.

Tym samym najmniej kłopotów wychowawczych sprawiajš rodziny zastępcze i adopcyjne.

Kompensujš one braki, na jakie były narażone dzieci w domach dziecka.

Kompensacja tego rodzaju jest możliwa także we wszystkich pozostałych rodzinach

niepełnych, zwłaszcza dzięki okazywaniu dzieciom pożądanych z wychowawczego punktu

widzenia postaw rodzicielskich i unikaniu przez rodziców błędów wychowawczych.

Zmiana grupy rówieśniczej przez dziecko może wywrzeć na nim wpływ zarówno

negatywny, jak i pozytywny. W przypadku dziecięcych grup zabawowych i paczek mamy do

czynienia ze zdecydowaną przewagą oddziaływań konstruktywnych. Grupy te wyrównujš

niedosyt zaspokajania potrzeb psychospołecznych w domu i w szkole. Sš terenem

zdobywania nowych doświadczeń społecznych, umiejętności współdziałania, okazywania

innym swego szacunku i ograniczania nastawień egocentrycznych. Dzięki uczestnictwu w

grupie dziecko zdobywa większą pewno siebie, odporność i równowagę emocjonalną.

Wpływ negatywny takich grup objawia się niechętnym i opornym niekiedy stosunkiem do

otoczenia członków tych grup. Spowodowane to jest wzrostem pewności siebie i związanym

z tym poczuciem niezależności, a także zbyt silnym przywiązaniem do grupy i zawierzeniem

jej bez reszty.

Ogółem udział dzieci i młodzieży w nieformalnych grupach rówieśniczych przynosi im

zdecydowanie więcej korzyści niż strat.

Każde środowisko wychowawcze (szkoła, dom dziecka lub rodzina) dąży do dobrego

wychowania dzieci, zapewnienia im bezpieczeństwa i nauczenia ich samodzielności.

Oczywiście potrzebna jest tu współpraca rodziców, szkoły a także instytucji

wychowawczych.

Bibliografia:

Zarys teorii wychowania Heliodor Muszyński, wydanie czwarte PWN. Warszawa 1977.

ABC Wychowania Mieczysław Łobocki, WSiP. Warszawa 1992.