Narządy wydzielające różne substancje niezbędne dla organizmu. Mogą to być
pojedyncze komórki, skupienia komórek lub wyodrębnione narządy. Dzielą się na dwie
grupy: gruczoły zewnątrz–wydzielnicze mające przewody, przez które wydzielina (sekret)
usuwana jest na powierzchnię skóry lub błon śluzowych różnych organów i gruczoły
wewnątrz–wydzielnicze tzw. dokrewne, których wydzieliny głównie hormony, przechodzą
bezpośrednio do krwi lub limfy.
Gruczoły zewnątrz–wydzielnicze
Chłonne – narządy stanowiące skupiska tkanki limfatycznej, wbudowane w system
naczyń układu limfatycznego. Są miejscem powstawania limfocytów oraz oczyszczania
limfy z bakterii i toksyn.
Jajniki – gruczoły rozrodcze żeńskie, wytwarzające jaja, które znajdują się w
pęcherzykach Graafa. W czasie okresowego cyklu płciowego kobiet (co ok. 28 dni)
dojrzaly pęcherzyk pęka wydalając jajo, które przedostaje się do jajowodu i wędruje w
kierunku macicy.
Jądra – gruczoły męskie, rozrodcze, wytwarzające plemniki, które nasieniowodami
przedostają się do cewki moczowej tuż przed prostatą.
Krokowy – stercz, prostata – gruczoł otaczający odcinek cewki moczowej mężczyzn w
pobliżu pęcherza moczowego, przewody jego uchodzą do cewki moczowej. Wytwarza
wydzielinę wchodzącą w skład nasienia.
Langerhansa wysepki – skupiska komórek dokrewnych zanurzone w tkance trzustki,
produkują insulinę i glukagon.
Łojowe – gruczoły skórne, ich przewody uchodzą zwykle do pochewki korzenia włosa
albo na powierzchnię skóry. Wydzielają one nieprzerwanie tzw. łój skórny natłuszczający
skórę i ochraniający ją od zewnątrz.
Łzowe – leżą w górnej części oczodołu w pobliżu bocznego kąta oka, ujście ich
przewodów znajduje się na spojówce powieki górnej. Wydzielają wodny roztwór soli i
enzym – lizozym, który ma właściwości bakteriobójcze. Zwilżają i obmywają spojówkę,
rogówkę, a wydzielina spływa do przyśrodkowego kąta oka skąd kanalikami przedostaje
się do jamy nosowej.
Mleczne – gruczoły piersiowe, u kobiet uaktywniające się w okresie ciąży (laktacja).
Składają się z płacików gruczołu, zatok mlecznych i przewodów mlecznych
prowadzących do sutka. Odgrywają ważną rolę w odżywianiu niemowlęcia.
Potowe – gruczoły skórne znajdujące się prawie na całej powierzchni ciała (z wyjątkiem
warg). Wydzielają pot o składzie podobnym do moczu. Przyczyniają się do
termoregulacji powierzchni ciała. Gruczoły potowo–zapachowe występują w okolicach
pachwowych, sutka, wzgórka łonowego, warg sromowych większych i moszny.
Ślinianki – gruczoły ślinowe, wydzielające ślinę niezbędną przy spożywaniu pokarmów.
Znajdują się w różnych częściach jamy ustnej.
Trzustka – gruczoł trawienny, którego przewody uchodzą do dwunastnicy. Wydzielany
przez nią sok trzustkowy spełnia ważną rolę w procesie trawienia (rozkłada białko,
tłuszcze i cukry oraz zobojętnia kwaśną treść pokarmową żołądka).
Wątroba – jest największym gruczołem człowieka związanym głównie z układem
pokarmowym, któremu dostarcza do dwunastnicy żółci, produkowanej głównie z
czerwonych ciałek krwi, które uległy rozpadowi w śledzionie. Wątroba wytwarza też
heparynę oraz pełni rolę odtruwacza i oczyszczacza krwi.
Woskowinowe – gruczoły znajdujące się w uchu zewnętrznym, wydzielające żółtawą lub
brunatną, półpłynną, lepką, tłustą substancję (woskowina, woszczyna, woszczek uszny)
celem natłuszczania błony bębenkowej, ma także znaczenie ochronne.
Gruczoły dokrewne
Grasica – gruczoł leżący po wewnętrznej stronie mostka. Największy rozwoj osiąga w
okresie płciowego dojrzewania, wpływa hamująco na rozwój gruczołów płciowych. W
miarę dorastania do wieku dojrzałego ulega uwstecznieniu.
Jajniki – wydzielają estrogeny przyczyniające się do powiększenia pochwy, rozrostu
sutków i mięśnia macicy. Ciałko żółte jajników wydziela progesteron, który zmniejsza
pobudliwość mięśnia macicy, wywołuje rozwój gruczołów mlecznych w okolicy sutka.
Jądra – W okresie dojrzewania wydzielają testosteron, który powoduje rozrost narządów
płciowych, zmianę głosu (mutacja), męskie owłosienie, pogrubienie kości i rozrost
mięśni. Później wzmaga popęd płciowy.
Nadnercze – małe, żółtawe ciało na górnym biegunie każdej nerki, wytwarza ważne
hormony – adrenalinę i noradrenalinę, regulują one gospodarkę wodną i mineralną
organizmu oraz przemianę cukrów, białek i tłuszczy.
Przysadka mózgowa – położony u podstawy mózgu maleńki gruczoł połączony z
mózgiem tzw. lejkiem, wydziela liczne hormony regulujące przemianę materii, wzrost,
czynność wielu innych gruczołów dokrewnych.
Przytarczyczne – tarczkowe – gruczoły wydzielające hormon – parathormon, który
reguluje przemianę wapniową i fosforową w organizmie.
Szyszynka – nasadka mózgowa – niewielki wielkości ziarna grochu gruczoł
międzymózgowia wydzielający hormon – meletoninę. Hormon ten wywiera hamujący
wpływ na wydzielanie hormonów gonadotropowych, zapobiegając przedwczesnemu
dojrzewaniu płciowemu.
Tarczyca – gruczoł tarczowy – składa się z dwóch płatów połączonych cieśnią,
leżących symetrycznie po bokach krtani i tchawicy w przedniej dolnej części szyi. Ważny
regulator jodu, wydzielane hormony mają duże znaczenie w regulowaniu przemiany
materii.
Trzustka – tzw. wysepki trzustkowe (Langerhansa) stanowią ważny gruczoł dokrewny
wydzielający insulinę i glukagon, hormony niezbędne w gospodarce węglowodanowej
ustroju.