09 Rozpoznawanie potrzeb i problemów

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Emilia Niemiec–Jasińska

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby

niepełnosprawnej 346[02].Z1.03

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:

dr Andrzej Niesporek

mgr Aurelia Włoch

Opracowanie redakcyjne:

mgr Tomasz Sułkowski

Konsultacja:

mgr Hanna Całuń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z1.03

„Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Przykładowe scenariusze zajęć

5. Ćwiczenia

5.1 Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

5.1.1. Ćwiczenia

5.2 Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

5.2.1. Ćwiczenia

5.3 Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

5.3.1. Ćwiczenia

6. Ewaluacja osiągnięć ucznia

7. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej.

W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać, aby bez

problemów mógł korzystać z poradnika,

− cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy z poradnikiem,

− przykładowe scenariusze zajęć,

− ćwiczenia, przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami

nauczania–uczenia się oraz środkami dydaktycznymi,

− ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego,

− literaturę.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia

kierowanego, tekstu przewodniego, metody przypadku, dyskusji dydaktycznej.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

346[02].Z1

Metody pracy z osobą

niepełnosprawną

346[02].Z1.01

Posługiwanie się językiem

migowym

346[02].Z1.03

346[02].Z1.02

Rozpoznawanie potrzeb

Stosowanie metod pracy

i problemów osoby

socjalnej

niepełnosprawnej

346[02].Z1.04

346[02].Z1.05

Wspieranie osoby

Wykonywanie

niepełnosprawnej

podstawowych czynności

w korzystaniu

higienicznych

z kompleksowej rehabilitacji

i pielęgnacyjnych

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

− określać podstawowe metody stosowane w pracy socjalnej,

− identyfikować pojęcie problemu i etapy jego rozwiązywania,

− identyfikować pojęcie zmiany rozwojowej w poszczególnych okresach życia człowieka,

− identyfikować zasady planowania pracy,

− identyfikować podstawowe kwestie społeczne,

− charakteryzować strukturę pomocy społecznej,

− identyfikować zasady pracy z osobą niepełnosprawną,

− formułować i wyrażać opinie,

− aktywnie słuchać,

− formułować jasne i logiczne argumenty w dyskusji,

− uczestniczyć w pracy zespołu przyjmując różne role.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, uczeń powinien umieć:

− scharakteryzować zakres i zadania pedagogiki specjalnej,

− scharakteryzować poszczególne rodzaje niepełnosprawności,

− określić następstwa niepełnosprawności,

− zdiagnozować potrzeby osób z różnego rodzaju niepełnosprawnością,

− posłużyć się podstawowymi metodami pracy socjalnej z osobą niepełnosprawną,

− zorganizować pomoc podopiecznemu w zakresie własnych możliwości i umiejętności,

− rozpoznać problemy społeczne, ich źródła i przejawy,

− scharakteryzować metody rewalidacji osób niepełnosprawnych,

− zastosować zasady obowiązujące w kontaktach z osobami niepełnosprawnymi, będącymi

w sytuacji problemowej,

− scharakteryzować

psychologiczne

mechanizmy

funkcjonowania

człowieka

niepełnosprawnego,

− wyjaśnić istotę problemów społecznych, ich przejawy oraz wpływ na funkcjonowanie

podopiecznego,

− opracować plan niesienia pomocy podopiecznemu z uwzględnieniem jego własnych

możliwości,

− dokonać oceny realizacji indywidualnego programu pomocy osobie niepełnosprawnej,

− wykazać wrażliwość na problemy podopiecznego, zaprojektować działania dostosowane

do jego sytuacji psychicznej i socjalnej,

− scharakteryzować podstawowe zaburzenia somatyczne,

− scharakteryzować podstawowe zaburzenia psychiczne,

− scharakteryzować czynniki sprzyjające powstawaniu zaburzeń psychicznych,

− udzielić informacji o instytucjach i organizacjach działających na rzecz osób

niepełnosprawnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

……………….

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]

Moduł:

Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1

Jednostka modułowa:

Rozpoznawanie

potrzeb

problemów

osoby

niepełnosprawnej 346[02].Z1.03

Temat: Problemy osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym – przygotowanie

do wykonania projektu.

Cele ogólny: identyfikacja instytucji i organizacji świadczących pomoc osobom

niepełnosprawnym,

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

− zidentyfikować instytucje i organizacje świadczące pomoc społeczną w mieście/regionie,

− zidentyfikować problemy osób niepełnosprawnych,

− sformułować cele projektu,

− zaplanować czynności związane z wykonaniem projektu,

− zorganizować pracę zespołu do wykonania projektu.

Metody nauczania:

− pogadanka,

− instruktaż,

− metoda projektów.

Formy pracy

− praca grupowa,

− praca indywidualna.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne

− schematy organizacyjne instytucji i organizacji świadczących pomoc społeczną

w mieście / regionie,

− poradnik dla ucznia.

Przebieg zajęć

1. Nauczyciel przedstawia cele zajęć.

2. Nauczyciel w formie rozmowy z uczniami krótko przypomina rezultaty ćwiczenia 2

(Rozdział 4.2.1 w Poradniku dla ucznia).

3. Uczniowie zapoznają się z ćwiczeniem do wykonania (ćwiczenie 3, Rozdział 4.2.3

w Poradniku dla ucznia).

4. Nauczyciel przedstawia zasady wykonania projektów w zespołach:

− uczniowie pracują w 4 – 5 osobowych zespołach,

− uczniowie przygotowują opis (konspekt projektu) zawierający następujące elementy:

tytuł projektu, cel projektu, plan projektu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− uczniowie przygotowują harmonogram działań z podziałem na czynności, osoby odpowiedzialne i terminy,

− nauczyciel zawiera i podpisuje kontrakty na wykonanie projektów z poszczególnymi

zespołami.

5. Uczniowie dzielą się na 3-4 osobowe zespoły.

6. Uczniowie pracują w zespołach przygotowując opis projektu oraz harmonogram działań.

Zakończenie zajęć

1. Nauczyciel ustala z uczniami termin konsultacji.

2. Nauczyciel zawiera kontrakty z zespołami wykonującymi projekty.

Praca domowa

Uczniowie wykonują projekt – na wykonanie projektu uczniowie mają 1–2 tygodnie

(nauczyciel wyznacza dokładny termin prezentacji projektów).

Uczniowie wykorzystując techniki komputerowe przygotowują efekt materialny

wykonania projektów – Mapa problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

− anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i zdobytych

umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

……………….

Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]

Moduł:

Metody pracy z osobą niepełnosprawną 346[02].Z1

Jednostka modułowa:

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby

niepełnosprawnej 346[02].Z1.03

Temat: Problemy osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym – prezentacja

projektów.

Cel ogólny: kształtowanie umiejętności przygotowania i prezentacji projektów.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

− wskazać instytucje i organizacje świadczące pomoc społeczną w mieście /regionie,

− wskazać problemy osób niepełnosprawnych,

− zaprezentować efekty swojej pracy.

Metody nauczania:

− metoda projektów,

− dyskusja frontalna.

Formy pracy:

− praca grupowa,

− praca indywidualna.

Czas trwania: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne:

Dobór środków zależy od technik prezentacji wykonanych przez uczniów projektów.

Może to być telewizor, odtwarzacz video, rzutnik pisma, komputer i projektor multimedialny,

tablica flip-chart itp.

Przebieg zajęć

1. Nauczyciel przypomina główne cele przygotowywanych projektów.

2. Nauczyciel wyznacza osoby oceniające prezentacje projektów według przyjętych

kryteriów.

3. Poszczególne grupy uczniów prezentują wykonane projekty.

4. Wyznaczeni uczniowie oceniają poszczególne prezentacje projektów.

5. Nauczyciel prowadzi dyskusję podsumowującą zwracając uwagę na utrudnienia

i ograniczenia, jakie w życiu osób niepełnosprawnych (z różnymi rodzajami

niepełnosprawności) powoduje występowanie barier architektonicznych oraz możliwości

ich niwelowania.

6. Nauczyciel ocenia wykonane projekty stosując np. metodę samooceny i wykorzystując

przeprowadzoną ocenę społeczną (ocenianie przez wyznaczone osoby oceniające).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ĆWICZENIA

5.1. Niepełnosprawność – rodzaje i konsekwencje

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ następstwa – konsekwencje niepełnosprawności na trzech poziomach.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub

w grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą problemów osób niepełnosprawnych,

2) określić ograniczenia tych osób na poziomie biologicznym, psychologicznym

i społecznym,

3) opracować wyniki swojej pracy w formie tabeli,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,

5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− ćwiczenie,

− dyskusja.

Środki dydaktyczne:

− pozycje literatury na temat osób niepełnosprawnych (ewentualnie komputer z dostępem

do Internetu),

− arkusze papieru,

− mazaki,

− tablica,

− magnesy,

− wzór tabeli do wypełnienia:

RODZAJ

KONSEKWENCJE

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

BIOLOGICZNE

SPOŁECZNE

PSYCHOLOGICZNE

SENSORYCZNA

USZKODZENIE NARZĄDU

WZROKU

USZKODZENIE

NARZĄDU SŁUCHU

FIZYCZNA

PSYCHICZNA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Dokonaj charakterystyki możliwości osób z różnymi stopniami upośledzenia

umysłowego korzystając z informacji zawartych w poradniku dla ucznia oraz z dostępnej

literatury.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z literaturą dotyczącą osób upośledzonych umysłowo,

2) dokonać wyboru cech charakteryzujących osoby niepełnosprawne z uwzględnieniem ich

stopnia niepełnosprawności pod kątem:

− umiejętności interpersonalnych,

− wyrażania emocji,

− komunikacji,

− zdolności do samoobsługi,

− zdolności uczenia się,

− zdolności do pracy,

3) opracować materiał w tabeli przypisując zdolności i umiejętności do stopnia

upośledzenia:

− lekkiego,

− umiarkowanego,

− znacznego,

− głębokiego,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,

5) wziąć udział w podsumowaniu zajęć.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− ćwiczenie,

− dyskusja.

Środki dydaktyczne:

–

pozycje literatury na temat osób upośledzonych umysłowo (ewentualnie komputer

z dostępem do Internetu),

–

arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica,

–

magnesy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj i określ rodzaj niepełnosprawności na podstawie opisu przypadku.

Opis przypadku:

Pan Krzysztof ma 73 lata, jest emerytowanym pracownikiem naukowym uniwersytetu.

Przez wiele lat pracował jako wykładowca matematyki, uzyskał tytuł doktora habilitowanego.

W wieku 65 lat przeszedł na emeryturę, wolny czas spędzał na podróżach i lekturze,

prowadził bogate życie towarzyskie – miał grupę dobrych znajomych, z którymi grywał

w brydża. Obecnie został przywieziony do szpitala przez Pogotowie Ratunkowe, gdyż

przewrócił się w mieszkaniu i upadł. Ponieważ nie był w stanie się podnieść, żona pana Krzysztofa wezwała lekarza. Pan Krzysztof sprawiał wrażenie osoby zagubionej. Nie

wiedział gdzie się znajduje (mówił: „dworzec”), nie pamiętał aktualnej daty („1976”), błędnie

podawał własne dane osobowe. Poproszony o podpis przy przyjęciu do szpitala nie potrafił

użyć długopisu. Nie pamiętał też imienia swojej żony – twierdził, że umarła kilka lat temu, nie poznawał osoby stojącej obok. Na proste pytania: „czy boli?” „czy chce się panu pić”

potrafił udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Przy bardziej skomplikowanych odpowiadał „nie

wiem” lub milczał. Podczas badania leżał spokojnie, jego twarz pozostawała bez wyrazu.

Żona pacjenta przypomniała sobie, ze około 5 lat po przejściu na emeryturę pan Krzysztof stał

się bardziej nerwowy. Szczególnie irytował go „nieporządek i bałagan w domu”. Objawiało

się to tym, że „ciągle coś nie było na swoim miejscu”. Pacjent często nie mógł znaleźć okularów, pantofli, zegarka. Stopniowo przestał widywać się ze znajomymi, twierdził, że

„rozmowy go męczą”. Nie wykazywał dawnego zainteresowania polityką, przestał czytać

książki. Wolny czas spędzał na spacerach. Niestety, trzy lata temu zabłądził w pobliskim parku, trafił do domu dzięki spotkanej sąsiadce. Po tym zdarzeniu nie wychodził sam z domu,

„bo można łobuzów w parku spotkać”. Spędzając czas w domu stawał się coraz bardziej

bezczynny, stracił wszelkie zainteresowania. „Siedział tylko w fotelu i myślał, nic nie mówił”. Stopniowo utracił zdolność do posługiwania się sztućcami, nie poznawał swoich

dzieci. Około pół roku przed przyjęciem do szpitala u chorego wystąpił silny lęk, twierdził, że

w domu są złodzieje, próbował uderzyć swoją żonę.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Ćwiczenie może być wykonane indywidualnie, w parach lub

w grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z opisem przypadku,

2) wynotować te zachowania, które można uznać za chorobowe,

3) zakwalifikować rodzaj niepełnosprawności,

4) przeanalizować objawy różnych chorób i zidentyfikować chorobę,

5) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy,

6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia – zwrócić uwagę na zespół objawów

charakteryzujących konkretną niepełnosprawność.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− dyskusja wielokrotna,

− analiza przypadku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

− pozycje literatury na temat chorób psychicznych (ewentualnie komputer z dostępem do

Internetu),

− arkusze papieru,

− mazaki,

− tablica,

− magnesy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.2. Potrzeby człowieka i skutki ich niezaspokojenia

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj rozpoznania niezaspokojonych potrzeb osób niepełnosprawnych.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić jego zakres

i techniki wykonania. Ćwiczenie może być wykonane w 3–4 osobowych grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z opisem sytuacji (problemu) osoby niepełnosprawnej, np. upośledzonej

umysłowo, głuchej, niewidomej itp.,

2) określić cechy danego rodzaju niepełnosprawności,

3) wziąć udział w dyskusji w grupie prowadzącej do rozpoznania potrzeb bohatera opisu,

4) zaprezentować na forum grupy efekty pracy i uzasadnienie przyjętego rozwiązania,

5) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia prowadzącego do scharakteryzowania potrzeb

różnych grup osób niepełnosprawnych.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− analiza przypadku,

− dyskusja.

Środki dydaktyczne:

− opisy sytuacji,

− artykuły poświęcone problemom osób niepełnosprawnych,

− papier A4,

− pisaki.

Ćwiczenie 2

Określ rodzaje problemów osób niepełnosprawnych – klientów instytucji realizujących

zadania z zakresu pomocy społecznej.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) sporządzić plan poznania wskazanej przez nauczyciela lub wybranej przez siebie

instytucji,

2) uczestniczyć w wycieczkach tematycznych do różnego typu instytucji pomocy społecznej

oraz organizacji społecznych realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,

3) uzyskać informacje o:

− celach i zadaniach realizowanych przez poznawaną instytucje lub organizację,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− świadczeniach/usługach realizowanych przez daną placówkę,

− skali problemów osób niepełnosprawnych zgłaszających się do placówki o pomoc.

4) sporządzić sprawozdanie z pobytu w placówce,

5) uczestniczyć

zajęciach

podsumowujących

ćwiczenie, mających na celu

uporządkowanie zebranych informacji.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− ćwiczenia,

− dyskusja frontalna.

Środki dydaktyczne:

–

plansze,

–

foldery,

–

lista

instytucji

organizacji

pomocy

społecznej

działających

danej

miejscowości/regionie.

Ćwiczenie 3

Przygotuj mapę problemów osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym na

podstawie danych uzyskanych z różnych instytucji pomocy społecznej.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia. Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach lub 4–5

osobowych zespołach. Czas wykonania projektów 1–2 tygodnie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przeanalizować materiały uzyskane w wyniku realizacji ćwiczenia 2,

2) uporządkować zebrany materiał według następującego schematu:

− obszar działania instytucji,

− problemy, z którymi stykają się osoby niepełnosprawne na danym obszarze,

3) opracować szatę graficzną mapy,

4) sporządzić mapę problemów osób niepełnosprawnych,

5) zaprezentować wyniki pracy grupy na forum grupy,

6) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− metoda projektów,

− dyskusja frontalna.

Środki dydaktyczne:

–

ulotki,

–

foldery,

–

papier,

–

komputer,

–

drukarka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5.3. Metody pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zaplanuj

przeprowadź

symulację,

samodzielnego

poruszania

się

osoby

niepełnosprawnej – niewidomej.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przeanalizować sposób poruszania się osoby niewidomej,

2) zaplanować symulację poruszania się osoby niewidomej,

3) wziąć udział w symulacji wcielając się w rolę osoby niewidomej kolejno wykonując

następujące zadania z zawiązanymi oczami:

− przejście pomiędzy ławkami, krzesłami,

− poszukiwanie przedmiotu, który upadł na podłogę,

− spakować swoje rzeczy,

− poruszanie się za pomocą laski,

4) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, zwracając uwagę na to, co sprawia osobie

niewidomej największą trudność.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− symulacje,

− dyskusja frontalna.

Środki dydaktyczne:

–

opaska na oczy,

–

ławki, krzesła,

–

drobne przedmioty,

–

laska.

Ćwiczenie 2

W warunkach symulowanych odegraj rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na

wózku inwalidzkim i osoby prowadzącej wózek.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ćwiczenia należy wykonać w 2-osobowych grupach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) jako osoba A odegrać rolę osoby niepełnosprawnej poruszającej się na wózku,

2) jako osoba B odegrać rolę osoby towarzyszącej przy wyjściu na dwór,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą w parze,

4) podzielić się swoimi refleksjami dotyczącymi występowania w obu rolach,

5) wziąć udział w dyskusji podsumowującej ćwiczenie mającej na celu uświadomienie

problemów i ograniczeń, z jakimi stykają się osoby na wózkach inwalidzkich oraz

zwrócenie uwagi na prawidłowe prowadzenie wózka.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

− odgrywanie ról,

− dyskusja frontalna.

Środki dydaktyczne:

–

wózek inwalidzki.

Ćwiczenie 3

Na podstawie analizy przypadku dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej i sposoby

oddziaływania w stosunku do podopiecznego.

Opis przypadku

Agnieszka lat 17, upośledzona w stopniu umiarkowanym, bardzo chętna i otwarta na

kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Bardzo lubi przebywać w otoczeniu ludzi.

Samodzielnie porusza się tylko w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Podczas dalszych wycieczek towarzyszy jej mama. Ma starszego brata, który studiuje za granicą, więc widują się rzadko. Ojciec dziewczyny jest marynarzem i często przebywa poza domem. Ulubionym

zajęciem Agnieszki jest oglądanie seriali telewizyjnych i teleturniejów. Lubi spacery i jazdę na rowerze.

Mama troszczy się o dziewczynę. Obecnie Agnieszka pobiera naukę w specjalnej szkole

zawodowej, do której codziennie zawozi ją specjalny autobus.

Wskazówki do realizacji

Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres

i technikę wykonania ćwiczenia uwzględniają przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ćwiczenie należy wykonać w 2-osobowej grupie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) zapoznać się z opisem przypadku,

2) przeanalizować sobie informacje dotyczące metod pracy socjalnej i procedur

oddziaływania,

3) wskazać cel oddziaływań asystenta osoby niepełnosprawnej,

4) dobrać odpowiednią metodę pracy socjalnej i odpowiednie procedury oddziaływania,

5) zaprezentować wyniki pracy w parach na forum klasy uzasadniając wybór metod

i sposobów oddziaływania,

6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia ukazującym zależność doboru metod

i sposobów oddziaływania od wyznaczonych celów pracy z podopiecznym.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

analiza przypadku,

–

dyskusja frontalna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Środki dydaktyczne:

–

duże arkusze papieru,

–

mazaki,

–

tablica flip-chart.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Rozpoznawanie potrzeb

i problemów osoby niepełnosprawnej”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru

− zadania 1, 2, 3, 4, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

− zadania 6, 7, 8, 9, 10 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące

oceny szkolne:

− dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

− dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 12 zadań z poziomu podstawowego,

− dobry – za rozwiązanie co najmniej 15 zadań, w tym co najmniej 2 zadań z poziomu ponadpodstawowego

− bardzo dobry – za rozwiązanie co najmniej 18 zadań, w tym co najmniej 4 zadań

z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz do odpowiedzi: 1. a, 2. d, 3. c, 4. b, 5. a, 6. d, 7. d, 8. a, 9. d, 10. c, 11. a,

12. b, 13. a, 14. d, 15. c, 16. c, 17. d, 18. c, 19. a, 20. b.

Plan testu

Cel operacyjny

Kategoria

Poziom

Poprawna

zad (mierzone osiągnięcia ucznia)

celu

wymagań

odpowiedź

Zidentyfikować rodzaje niepełnosprawności

Scharakteryzować różne stopnie niedorozwoju

umysłowego

Określić stopień niedorozwoju umysłowego

Zidentyfikować rodzaje chorób psychicznych

Zidentyfikować rodzaje zaburzeń osobowości

Zidentyfikować rodzaj patologicznych

zachowań

Zidentyfikować rodzaje potrzeb człowieka

Zidentyfikować charakter przyczyn

niezaspokojenia potrzeb człowieka

Scharakteryzować sposoby zaspokajania

potrzeb dziecka niepełnosprawnego

Scharakteryzować wskaźniki akceptacji

10.

dziecka niepełnosprawnego

Zidentyfikować mechanizmy funkcjonowania

11.

człowieka niepełnosprawnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12.

Wskazać źródła problemów społecznych

Scharakteryzować proces akceptacji

13.

niepełnosprawności

14.

Zidentyfikować cel rehabilitacji

15.

Scharakteryzować rodzaje barier rehabilitacji

16.

Zidentyfikować rodzaje kompensacji

Scharakteryzować podstawowe cele metod

17.

pracy socjalnej

18.

Scharakteryzować cele rehabilitacji

Scharakteryzować zasady komunikowania się

19.

z osobami niepełnosprawnymi

20.

Zidentyfikować zadania pomocy społecznej

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie

zakończenia udzielania odpowiedzi.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.

2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie

ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 35 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

− instrukcja,

− zestaw zadań testowych,

− karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Osoby z uszkodzonym narządem ruchu to osoby z niepełnosprawnością

a) fizyczną.

b) psychiczną.

c) sensoryczną.

d) złożoną.

2. Dobra pamięć mechaniczna, brak spójności logicznej wypowiedzi, perseweracje,

zachowana zdolność czytania i pisania to cechy charakterystyczne dla osób

upośledzonych w stopniu

a) głębokim.

b) znacznym.

c) umiarkowanym.

d) lekkim.

3. Iloraz inteligencji w granicach 25 – 30 charakteryzuje osoby upośledzone w stopniu

a) lekkim.

b) umiarkowanym.

c) znacznym.

d) głębokim.

4. Ignorowanie norm społecznych, głównie moralnych, brak satysfakcji z wykonywanych

obowiązków, brak poczucia winy to zachowania typowe dla osobowości

a) cyklotymicznej.

b) antyspołecznej.

c) nadagresywnej.

d) paranoidalnej.

5. Rozpad osobowości, autyzm, zmiany życia uczuciowego to typowe objawy

a) schizofrenii.

b) cyklofrenii.

c) choroby Alzheimera.

d) depresji.

6. Piromania to

a) patologiczny hazard.

b) patologiczne kradzieże.

c) patologiczne objadanie się.

d) patologiczne podpalanie.

7. Do potrzeb niższego rzędu warunkujących rozwój według A. Maslowa należą potrzeby

a) estetyczne, wiedzy i rozumienia, samourzeczywistnienia.

b) estetyczne, bezpieczeństwa, fizjologiczne.

c) estetyczne, przynależności i miłości, fizjologiczne.

d) przynależności i miłości, fizjologiczne, bezpieczeństwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Względna przeszkoda w zaspokojeniu potrzeb nie pojawi się na drodze osoby, która a) jest przystosowana.

b) łatwo się poddaje.

c) nie potrafi zmienić sposobu zaspokojenia potrzeby.

d) wypiera ją ze świadomości.

9. Poznanie i zrozumienie potrzeb dziecka niepełnosprawnego wyraża się poprzez

a) akceptowanie odmienności społecznej rodziny.

b) dążenie do kontaktu z dzieckiem.

c) stosowanie adekwatnych do poziomu rozwoju i stopnia niepełnosprawności dziecka

metod rehabilitacji.

d) rozwijanie potencjałów dziecka i umiejętne reagowanie na niewłaściwe zachowanie.

10. Zaspokojenie odczuwanej przez dziecko niepełnosprawne potrzeby uznania powinno

przejawiać się w

a) stawianiu dziecku wysokich wymagań przez opiekunów.

b) stałej obecności opiekunów w pobliżu dziecka.

c) chwaleniu nawet najdrobniejszych osiągnięć dziecka.

d) wyręczaniu dziecka w wykonywaniu wszystkich czynności.

11. Obrona A – „Idę do przodu, bez względu na to” stosowana przez osobę niepełnosprawną

w momencie uświadomienia sobie swojego kalectwa sprzyja

a) rozwiązywaniu problemów.

b) zaakceptowaniu niepełnosprawności.

c) czasowemu obniżeniu napięcia emocjonalnego.

d) poprawie psychologicznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej.

12. Źródłem problemów społecznych jest

a) niezadowolenie jednostki z obecnej sytuacji społecznej.

b) organizacja społeczna i sposób działania instytucji w obszarze społeczno-

-gospodarczym.

c) brak zrozumienia przez instytucje problemów jednostki.

d) występowanie konfliktu wartości pomiędzy jednostką a społeczeństwem.

13. Proces godzenia się z własną niepełnosprawnością przez osoby z wrodzonymi

dysfunkcjami ciała

a) następuje stopniowo.

b) ma znamiona traumy.

c) powoduje zaburzenia procesów poznawczych.

d) jest krótkotrwały.

14. Celem rehabilitacji społecznej nie jest

a) ograniczenie izolacji społecznej.

b) przywrócenie zdolności do aktywności na rynku pracy.

c) przywrócenie samodzielności w wypełnianiu ról.

d) udzielanie pomocy i wsparcia psychicznego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15. Społecznymi barierami rehabilitacji są

a) wszelkiego rodzaju negatywne reakcje środowiska na niepełnosprawność jednostki.

b) utrudnienia prawne w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

c) trudności związane z zaakceptowaniem swojej niepełnosprawności.

d) utrudnienia w poruszaniu się osoby niepełnosprawnej w mieszkaniu i w najbliższej

okolicy.

16. Wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny przebieg życia

jednostki lub grupy to cel kompensacji

a) opiekuńczej.

b) biologicznej.

c) społecznej.

d) wychowawczej.

17. Metoda pracy z indywidualnym klientem, skoncentrowana na sferze poznawczej ma na

celu

a) przełamanie izolacji i osamotnienia osoby niepełnosprawnej, włączenie jej do życia

społeczności lokalnej.

b) zmianę

zachowań

najbliższego

otoczenia

(rodziny)

stosunku

niepełnosprawnego.

c) zaakceptowanie przez rodzinę niepełnosprawności jej członka.

d) zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji przez

osobę niepełnosprawną.

18. Celem rehabilitacji jest

a) wyrównywanie braków środowiskowych.

b) dostarczanie bodźców o charakterze wychowawczym.

c) wspomaganie osób niepełnosprawnych, aby same radziły sobie w obszarze

funkcjonowania, którego dotyczy ograniczona sprawność.

d) wymiana informacji pomiędzy osobą niepełnosprawną a rehabilitantem.

19. Komunikując się z osobami niewidomymi i niedowidzącymi należy

a) nie zbliżać się do danych osób bezgłośnie.

b) mówić blisko ucha.

c) mówić powoli, bez nadmiernej mimiki.

d) unikać hałaśliwych pomieszczeń.

20. Do zadań pomocy społecznej nie należy

a) integracja ze środowiskiem osób wykluczonych społecznie.

b) tworzenie nowych stanowisk pracy.

c) zapewnienie dochodu na poziomie interwencji socjalnej.

d) zapewnienie profesjonalnej pomocy rodzinom dotkniętym patologiami społecznymi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Odpowiedź

Punkty

zadania

10.

11.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Test 2

Test praktyczny nisko symulowany do jednostki modułowej

„Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej”

Test praktyczny składa się z zadania praktycznego nisko symulowanego i zawiera

polecenie do wykonania, opis sytuacji i kartę odpowiedzi.

Zadanie praktyczne wymaga wykazania się przez ucznia umiejętnościami z poziomu

ponadpodstawowego.

Uczeń powinien być oceniany według następujących kryteriów:

Lp.

Kryterium

Punktacja

Scharakteryzowanie stopnia lekkiego upośledzenia

0-1-2 punkty

umysłowego

Wskazanie 3 rodzajów doznawanych trudności

0-1-2 punkty za wskazanie

każdej trudności (problemu)

Określenie przyczyn występowania problemów

0-1-2 punkty

w życiu podopiecznego

Dobranie odpowiedniej metody pracy socjalnej

0-1-2 punkty

po 0-1-2 punkty za opisanie

Opisanie form oddziaływania w trzech sferach

oddziaływania w każdej

funkcjonowania człowieka

sferze

Uzasadnienie potrzeby rehabilitacji leczniczej

0-1-2 punkty

podopiecznego

Sposób punktowania:

Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej:

− 0 – nie wykazuje umiejętności,

− 1 – wykazuje umiejętność w pewnym zakresie (odpowiedź poprawna, lecz nie pełna, lub

częściowo poprawna),

− 2 – wykazuje umiejętność (odpowiedź poprawna i pełna).

Propozycja wymagań:

Uczeń otrzyma następujące oceny szkolne:

− dopuszczający – uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów,

− dostateczny – uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów,

− dobry – uczeń uzyskał co najmniej 16 punktów,

− bardzo dobry – uczeń uzyskał co najmniej 19 punktów.

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej

jednotygodniowym.

2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.

3. Podaj uczniom zasady oceniania wykonania zadania.

4. Uczniowie wykonują zadanie praktyczne indywidualnie.

5. Daj uczniowi przygotowane: instrukcję dla ucznia i treść zadania praktycznego (dla

każdego ucznia).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.

7. Oceniaj wykonywanie zadania przez ucznia na przygotowanej karcie oceny,

uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.

Instrukcja dla ucznia

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.

2. Zapoznaj się z poleceniem zamieszczonym w zadaniu.

3. Przeczytaj opis sytuacji.

4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.

5. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 45 minut.

6. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.

7. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.

8. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdź poprawność udzielonych odpowiedzi.

9. Sprawdź ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.

Materiały dla ucznia

− instrukcja dla ucznia,

− treść zadania praktycznego,

− karta odpowiedzi.

Zadanie praktyczne

Zapoznaj się z opisem sytuacji i wykonaj zadanie zgodnie z podanymi wytycznymi.

Opis sytuacji

Pani Kazimiera ma 66 lat. Trzy lat temu doznała udaru mózgu. Obecnie powróciła ze

szpitala po trzytygodniowym leczeniu zapalenia płuc. Sta obecny podopiecznej: paraliż

prawostronny (dłoń i noga), porusza się powoli, ale samodzielnie, uszkodzony ośrodek mowy

(rozumienie zachowane, częściowo mowa czynna), osłabienie organizmu, apatia. Pani

Kazimiera mieszka sama. Odwiedza ją codziennie córka, która pracuje zawodowo, więc

wizyty są krótkie. Nie poświęca tyle uwagi, ile chciałaby podopieczna. Rzadko odwiedza ją też wnuczka. Podopieczna jest na rencie z tytułu niezdolności do pracy. Mieszka na drugim piętrze w starym budownictwie w dwupokojowym mieszkaniu. Ostatnio często odwiedzają ją

sąsiedzi, prosząc o pożyczenie im dużych sum pieniędzy.

Wytyczne do wykonania zadania:

1. Scharakteryzuj stopień lekki upośledzenia umysłowego.

2. Wskaż rodzaje doznawanych trudności (problemów) – trzy.

3. Określ przyczyny występowania wskazanych problemów w życiu podopiecznego.

4. Dobierz odpowiednią metodę pracy socjalnej uwzględniając formy oddziaływania na

różne sfery funkcjonowania człowieka.

5. Opisz formy oddziaływania w trzech sferach funkcjonowania człowieka.

6. Uzasadnij potrzebę rehabilitacji leczniczej podopiecznej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Rozpoznawanie potrzeb i problemów osoby niepełnosprawnej

1. Charakterystyka upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim.

.......................................................................................................................................................

2. Doznawane trudności (problemy)

a) ...................................................................................................................................................

b) ..................................................................................................................................................

c) ...................................................................................................................................................

3. Przyczyny występowania problemów

a) ...................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

b) ..................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

c) ...................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

4. Metoda pracy socjalnej, uwzględniając formy oddziaływania na różnego sfery

funkcjonowania człowieka

.......................................................................................................................................................

5. Formy oddziaływania w trzech sferach funkcjonowania człowieka

a) ...................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

b) ..................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

c) ...................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................

6. Uzasadnienie potrzeby rehabilitacji leczniczej podopiecznej

.......................................................................................................................................................

Numer polecenia

Punktacja

Razem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7. LITERATURA

1. Auleytner

J.,

Głębicka

K.:

Polityka

społeczna,

pomiędzy

opiekuńczością

a pomocniczością. Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2000

2. Bauman Z.: Socjologia. Zysk i S-ka, Poznań 1996

3. Bromley D.B.: Psychologia starzenia się. PWN, Warszawa 1999

4. Carre O., Hetka-Marynowicz E. (red.): Bezrobocie i praca socjalna w Polsce i we Francji.

Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2002

5. Chlebio-Abed D.: Pierwotna profilaktyka uzależnień od alkoholu. Wydawnictwo Śląsk,

Katowice 2000

6. Cialdinii R.: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne,

Gdańsk 1998

7. Doliński D.: Psychologia wpływu społecznego. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum,

Wrocław 2000

8. Dubois B., Miley K.: Praca socjalna. Interart, Warszawa 1996

9. Dykcik W. (red): Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998

10. Firlit – Fesnak G.: Leksykon pojęć socjalnych. Zysk I S-ka, Poznań 1996

11. Garvin Ch., Seabury B.: Działania interpersonalne w pomocy socjalnej. Interart,

Warszawa 1996

12. Jonson D.: Podaj dłoń. IPZiT, PTP, Warszawa 1995

13. Kawczyńska – Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej. BPS,

Warszawa 1996

14. Kazimierczak T., Łuczyński M.: Wprowadzenie do pomocy społecznej. BPS, Warszawa

1996

15. Kowalik S.: Psychospołeczne postawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PZWL,

Warszawa 1997

16. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. Przewodnik metodyczny.

Interart, Warszawa 1995

17. Kuczyńska – Kwapisz J., Kwapisz J.: Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących.

BPS, Warszawa 1996

18. Malinowski M. (red.): Problemy społeczne w okresie zmian systemowych. Rzeszów

1997

19. Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi. BPS, Katowice

2002

20. Melibruda

J.:

Ja-Ty-My.

Psychologiczne

możliwości

ulepszania

kontaktów

międzyludzkich. Nasza Księgarnia, Warszawa 1980

21. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001

22. Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi

niepełnosprawnych. Raport z badań, Warszawa 1995

23. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.

Interart, Warszawa 1996

24. Nowicka A., Ochoczenko H. (red): Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach

globalnych przemian społeczno – gospodarczych, tom 1. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,

Kraków 2006

25. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN, Warszawa –

Poznań 1984

26. Sękowa H. (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1993

27. Sękowska Z.: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo Akademii

Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28. Sołtysiak T.: Sieroctwo społeczne – przyczyny, objawy, skutki, sposoby jego zapobiegania w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju. WSH-E, Warszawa 1998

29. Szmagalski J.: Przewodzenie małym grupom, działania grupowe. CAK, Warszawa 1998

30. Witkowski T.: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. ZWL, Warszawa 1993

31. Wódz K.: Praca socjalna w środowisku zamieszkania. Interart, Warszawa 1996

32. Ziemska M.: Problemy integracji i dezintegracji rodziny. Uniwersytet Warszawski,

Warszawa 1995

33. Zrałek M.: Środowisko zamieszkania a niepełnosprawni. PWN, Warszawa 1994

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”