WOJNY POLSKO-KOZACKIE










Uciekinierzy z Polski i krajów
sąsiednich zasiedlali Ukrainę. Zorganizowani byli na wzór wojskowy, gdyż musieli
bronić się przed Tatarami. Niektórzy z nich mieli własne małe gospodarstwa. Byli
ludźmi wolnymi, uznawali tylko władzę swojej starszyzny. Ludzi tych zwano
Kozakami. Polacy brali część Kozaków na żołd, tą liczbę Kozaków wziętych na żołd
zwano rejestrem. Pierwszym znacznym wystąpieniem kozackim było w 1591 roku
powstanie Krzysztofa Kosińskiego, wynikłe z zaleganiem z wypłatą żołdu dla
Kozaków rejestrowych. Buntownicy zostali rozbici przez nadworne wojska
Wiśniowieckich i Ostrogskich pod Piątkiem. W 1594 roku wybuchło powstanie Semena
Nalewajki. Przyczyną wystąpienia Kozaków była próba podporządkowania kozaczyzny
polskim magnatom oraz intensywna kolonizacja polska na Ukrainie. Rewolta została
stłumiona przez Stanisława Żółkiewskiego, a Nalewajko został wbity na pal.
Kozacy domagając się zwiększenia rejestru wystąpili pod wodzą Marka Żmajły w
1625 roku. Kozaków osaczył nad Jeziorem Kurukowym Stanisław Koniecpolski. Tam
zawarto ugodę- zwiększono rejestr do 6 tys. Kozacy zignorowali ugodę kurukowską
i wystąpili w 1630 roku pod wodzą Tarasa Fedorowicza. Kozacy splądrowali i
zniszczyli wiele polskich dworów na Ukrainie
tzw. "Noc Tarasowa". W 1637 roku
wybuchło nowe powstanie kozackie pod wodzą Pawluka. Było to wystąpienie Kozaków
usuniętych z rejestru. Kozaków pod Kumejkami w 1637 roku pokonał Mikołaj
Potocki. Pawluk został stracony. Rejestr został zmniejszony przez sejm do 6 tys.
w 1638 roku. Po ustawie sejmowej stawiającej Kozaków spoza rejestru na równi z
chłopami pańszczyźnianymi wybuchło w 1638 roku powstanie Jakuba Ostrzanina i
Dymitra Huni. Powstańcy skapitulowali nad rzeką Starzec. Na Ukrainie przez 10
lat panował "złoty pokój".
BITWA POD BERESTECZKIEM
Wielkie rozczarowanie Kozakom
przyniosło nie dojście do skutku planów Władysława IV rozprawy z Turcją, w
której trzon wojsk Rzeczypospolitej mieliby stanowić Kozacy. Kozacy nie mogli
znieść, że wykorzystują ich magnaci, zwłaszcza polscy i na dodatek katolicy
(Kozacy byli prawosławni). Wpływ na nastroje Kozaków miało zabranie im wyższych
stopni w hierarchii. Do przyczyn kolejnych zamieszek na Ukrainie należy także
osobista krzywda Chmielnickiego. W 1648 roku wybucha największe i najgroźniejsze
powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Kozacy nad Żółtymi Wodami
pokonali Stefana Potockiego. Następnie pokonali Polaków pod Korsuniem, do
niewoli dostali się hetmani. Kozacy opanowali znaczne obszary Ukrainy. Ich
zwycięstwa zbiegły się ze śmiercią króla Władysława IV. Nowym monarchą został
Jan Kazimierz. Zwołano pospolite ruszenie, pod wodzą regimentarzy Mikołaja
Ostroroga, Daniela Zasławskiego i Aleksandra Koniecpolskiego. Pospolite ruszenie
na wieść o przybyciu Tatarów na pomoc Kozakom uciekło spod Piławiec. Polacy
uciekający przed Kozakami razem z Jeremim Wiśniowieckim zamknęli się w Zbarażu.
Kozacy z Tatarami podjęli szturm twierdzy w 1649 roku. Żeby powiadomić Jana
Kazimierza ciężkiej sytuacji Zbaraża wymknął się z twierdzy Mikołaj Skrzetuski i
dotarł do króla. Król idący na pomoc twierdzy został osaczony pod Zborowem w
1649 roku, Tatarzy opuścili Kozaków. W Zborowie zawarto ugodę, w myśl, której
przyznano władzę hetmańską Chmielnickiemu, ustalono rejestr kozacki na 40 tys.,
zobowiązano się usunąć z Ukrainy jezuitów i Żydów oraz postanowiono, że wojska
koronne nie mają prawa przebywać w województwach: bracławskim, kijowskim,
czernihowskim. Ugoda nie zakończyła wojen. W 1651 roku Polacy pokonali Kozaków w
trzydniowej bitwie po Beresteczkiem. Nową ugodę zawarto w Białej Cerkwi w 1651
roku. Postanowiono zmniejszyć rejestr do 20 tys. oraz ograniczyć teren autonomii
wojskowej do królewszczyzn woejództwa kijowskiego. Kozacy wyruszyli do Mołdawii.
Wojsko polskie chciało ich powstrzymać. Nie udolnie dowodzący Polakami hetman
Marcin Kalinowski doprowadził do bitwy piechoty ze zbuntowaną jazdą koroną pod
Batohem w 1652 roku. Wykorzystali to Kozacy i wymordowali Polaków. W bitwie
zginął Marcin Kalinowski, Marek Sobieski-brat Jana Sobieskiego- oraz Zygmunt
Przyjemski. Polacy przegrali również pod Żwańcem w 1653 roku. Tam podpisano nową
ugodę na mocy, której zwiększono rejestr do 40 tys. W Perejasławiu w 1654 roku
Kozacy zawarli porozumienie z Rosjanami, na mocy, którego zwiększono rejestr i
postanowiono przyłączyć Ukrainę do Rosji. Doszło do wojny polsko- rosyjskiej.
Nowy hetman kozacki Iwan Wyhowski postanowił dogadać się z Polakami. Zawarto w
1658 roku ugodę w Hadziaczu. Ustalono, że województwa: kijowskie, bracławskie i
czernihowskie wchodzą w skład Księstwa Ruskiego trzeciego członu
Rzeczypospolitej, starszyzna kozacka miała otrzymać przywileje szlacheckie,
wyższe duchowieństwo miało prawo zasiadać w senacie, oraz ustalono rejestr na 30
tys. Postanowień ugody nie uznali Kozacy. Wybuchło ludowe powstanie przeciw
Wyhowskiemu i Polakom. W 1667 roku zwarto rozejm z Rosją w Andruszowie na mocy,
którego podzielono Ukrainę: prawobrzeżna została przy Polsce, lewobrzeżna przy
Rosji.