JERZY BARTMIC
SKI
Stan prac nad słownikiem
etnolingwistycznym
(do listopada 1986)
Prace nad słownikiem rozpoczęto w Lublinie na początku lat siedemdziesiątych, jako
kolejny etap badań nad językiem folkloru, zainicjowanych w Zakładzie Języka Polskiego
UMCS przez podpisanego. Zakres słownika w pierwotnym zamierzeniu obejmował słow-
nictwo pieśni ludowej, jednak w toku wielomiesięcznych dyskusji, toczonych we Wroc-
ławiu z udziałem prof. Cz. Hernasa, wypracowano formułę szerszą, obejmującą też
materiał prozy ludowej i gwar, a nawet dane na temat wierzeń i obrzędów oraz praktyk.
W roku 1976 opracowanie słownika wpisano do zadań problemu węzłowego  Polska
kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja , koordynowanego przez Uniwer-
sytet Wrocławski.
Efektem pierwotnego, węższego rozumienia zakresu słownika, jest kartoteka polskich
pieśni i wierszy ludowych oraz pomysł systematyki tekstów folkloru z zastosowaniem tzw.
języka deskryptorowego oraz komputera1. Zakładano bowiem początkowo, że do słownika
zostanÄ… wykorzystane nie wszystkie (idÄ…ce niekiedy w dziesiÄ…tki i setki), lecz tylko wa-
rianty wybrane, dostatecznie różne. Warianty te postanowiono wstępnie wyselekcjonować.
Okazało się to zadaniem ogromnie trudnym, zadaniem na długie lata. Perspektywa opra-
cowania słownika oddalała się przez to tak znacznie, że postanowiono oddzielić oba
zadania i zarazem w pewien sposób je z sobą skorelować. Po pierwsze zatem postanowio-
no, że do słownika zostaną wykorzystane nie wybrane warianty pieśni pochodzące z róż-
nych zbiorów, lecz wszystkie warianty z jednego zbioru podstawowego, którym będą
Dzieła Wszystkie Oskara Kolberga. Dopiero zebranie wariantów wedle klucza leksykal-
nego (którego przydatność pokazywała już książka  O języku folkloru , 1973) pozwala
wtórnie budować systematykę, sięgając z czasem po coraz nowe kryteria (temat, postać,
adresat i nadawca, formy podawcze, wiersz i melodia itd.), ważne praktycznie i naukowo2.
Po drugie, równocześnie z tym zwężeniem podstawy materiałowej słownika dokonano jej
rozszerzenia w inną stronę, mianowicie na teksty opowiadań ludowych w całej rozmaitości
gatunkowej, a także na zapis gwary w jej wariancie potocznym, wreszcie też na bogato
przez etnografów udokumentowane praktyki, zwyczaje i wierzenia.
Te dwie istotne dla toku prac, a na pozór przeciwne ukierunkowane, decyzje miały
206
swoje podstawy w sposobie pojmowania celu słownika. Cel ten określono ostatecznie jako
podmiotową rekonstrukcję ludowego obrazu świata i człowieka dokonywaną z podstawy
lingwistycznej i metodami lingwistyki. Prezentację założeń teoretycznych przyjętych
przez zespół, a także szkice wstępne dziesięciu wybranych haseł, przyniósł wydany w roku
1980 zeszyt próbny, noszący tytuł  Słownik ludowych stereotypów językowych 3. Spotkał
się on z dobrym przyjęciem w Heidelbergu, Moskwie i Sofii; w Polsce skomentowali go
językoznawcy i folkloryści4.
Praca nad koncepcją słownika (który na podstawie zeszytu próbnego został przez N. i S.
Tołstojów uznany za  świadectwo kształtowania się nowego systematyzującego gatunku
etnolingwistyczno-folklorystycznego w leksykologii słowiańskiej 5) trwa bez przerwy
także po wydaniu zeszytu próbnego. Przygotowano dwie dalsze publikacje zbiorowe:
w roku 1985 tom pt. Etnolingwistyka, po recenzji prof. M. Kucały przyjęty do druku
w wydawnictwie UMCS na rok 19876, w roku 1986 blok materiałów pt. Język i ludowa
wizja świata, opublikowany w kwartalniku literacko-artystycznym  Akcent , nr 4 za rok
19867. W obu publikacjach chodziło zarówno o rozważanie ogólniejszych kwestii teore-
tycznych z zakresu współczesnej semantyki językoznawczej (rozprawy J. Bartmińskiego,
R. Tokarskiego, H. Kardeli, Z. Muszyńskiego i innych), jak też o szukanie funkcjonalnego
modelu artykułu hasłowego do słownika (szkice U. Majer-Baranowskiej, J. Adamowskie-
go, G. Bączkowskiej, F. Czyżewskiego, M. Kozioł, D. Niewiadomskiego), jak wreszcie
o zebranie i udostępnienie nowych materiałów dla słownika (zbiorowo zebrane biłgoraj-
skie opowieści o kosmosie, sennik ludowy, teksty pieśni). Okazało się rzeczą sensowną
uzupełnienie materiałów drukowanych danymi uzyskiwanymi bezpośrednio w terenie;
badania takie przeprowadzono w trakcie trzech wyjazdów grupowych w okolicach Biłgo-
raja i Przemyśla8, w roku 1984 i 1985.
W roku 1985 zorganizowano także konferencję na temat konotacji, jej miejsca w opisie
semantycznym języka oraz metod jej analiz. Wieloautorski tom materiałów z konferencji
został w 1986 roku przekazany do Wydawnictwa UMCS9. W Słowniku etnolingwistycz-
nym zostaną ujęte te cechy semantyczne, które semantyka strukturalna przyjęła ujmować
jako konotację przydaną do znaczenia właściwego, a które w semantyce kognitywnej
mogą być opisywane w ramach znaczenia rozumianego szerzej (jako intensja przeciwsta-
wiana ekstensji), więc np.  deszcz nie tylko jako  woda, która pada z nieba ,  w postaci
kropel , ale też  która  zapładnia ziemię (wiosną) ,  jest zapowiadana przez rwanie
w kościach (i inne zdarzenia) ,  jest sprowadzana przez czarownice itd. Sposób objaś-
niania znaczeń (eksplikacji) w słowniku, wprowadzony w zeszycie próbnym, został osob-
no szczegółowiej opracowany przez J. Bartmińskiego pod nazwą definicji kognitywnej10.
Zasadniczo jednak pierwszy okres prac nad słownikiem polegał głównie na gromadze-
niu materiałów. Na te prace  ogromnie żmudne i czasochłonne  przeznaczono gros
przyznanych środków. Efektem prac materiałowych są dwie kartoteki: tekstowa i leksy-
kalna. Kartoteka tekstów obejmuje dwa podzbiory: pierwszy tworzą pieśni z terenu Lubel-
szczyzny, pochodzące z własnych nagrań zespołu (przyjęliśmy go nazywać małą kartote-
ką, liczy około 10 tys. kart obrzeżnie perforowanych i służyć będzie jako podstawa
wydawnictwa pt. Lubelskie pieśni ludowe, przygotowywanego w ramach innej umowy);
drugi podzbiór zwany przez nas dużą kartoteką, tworzy karty z pieśniami wybranymi
systematycznie z Dzieł Wszystkich O. Kolberga oraz innych wydawnictw folklorystycz-
nych: kart tych jest ok. 60 tysięcy i dla ich systematyki postanowiono wykorzystać tzw.
deskryptorowy język informacyjno-wyszukiwawczy oraz komputer. Dzięki dobrej współ-
pracy z informatykami, a zwłaszcza osobistemu zaangażowaniu doc. Światomira Ząbka
(kierownika Zakładu Metod Numerycznych UMCS) udało się wykonać zasadniczą część
207
tej pracy, mianowicie przeniesienie wszystkich tekstów pieśni i wierszy ludowych zawar-
tych w Dziełach Wszystkich O. Kolberga na taśmy komputerowe, w specjalnym zapisie
umożliwiającym automatyczne wyszukiwanie słowoform11. Jeżeli w zapisach Kolberga
znalazło się ok. 25 tysięcy pieśni, wierszy i melodii (niekiedy melodii bez tekstów),
a przeciętnie jedna pieśń zawiera około 100 słów, można szacunkowo przyjąć, że wpisany
w pamięć komputera tekst liczy około dwu i pół miliona słowoform.
Kartoteka leksykalna słownika etnolingwistycznego składa się z części przygotowanej
komputerowo i części przygotowanej tradycyjną metodą wypisów ręcznych. Część kom-
puterowa obejmuje przede wszystkim pełny materiał wierszy i pieśni z Dzieł Wszystkich
Oskara Kolberga. Po przepisaniu tekstów na taśmy komputerowe wydrukowano wedle
programu, przygotowanego przez doc. S. Ząbka, listy alfabetyczne słowoform, występu-
jących w poszczególnych tomach regionalnych DWOK. W ten sposób powstały 32 modu-
ły, tj. słowniki do kolejnych tomów Kolberga. Dają one rozeznanie w zasobności słownic-
twa pieśniowego i umożliwiają wyszukiwanie w pamięci komputera odpowiednich
danych, ich wydruk w postaci fiszki lub wyświetlenia na monitorze. Wydruk możliwy jest
w trzech wariantach: z kontekstem małym (wersowym), średnim (jedno  lub parostrofo-
wym) i pełnym. Do końca 1986 roku wydrukowano 116 tys. fiszek dla pola  kosmos
i  wesele i ułożono w pudłach udostępniając je do prac redakcyjnych. Kolejne partie będą
drukowane stosownie do potrzeb, lub tylko wyświetlane i zgrywane na dyskietki minikom-
putera. Część kartoteki przygotowywana jest ręcznie. Ręcznej ekscerpcji poddane są
wszystkie teksty ludowe prozatorskie, a także wszystkie uwzględniane materiały etnogra-
ficzne. Wypisano dotąd 178 228 kartek i, po połączeniu z fiszkami komputerowymi,
rozpoczęto na nich prace redakcyjne.
Zasadniczym i najtrudniejszym zadaniem stojącym obecnie przed zespołem jest przy-
gotowanie pierwszego zeszytu słownika. Zdecydowano już wcześniej, że słownik będzie
mieć układ tematyczny, a nie alfabetyczny i przedstawi dokumentację ludowego obrazu
świata w porządku stwarzania świata: przyroda  nieożywiona (w ludowej koncepcji
rzeczywistości jest ona na swój sposób żywa!), rośliny, zwierzęta, człowiek, kategorie
porządkujące jak czas i miejsce, liczby i cechy, relacje. Uwzględniona zostanie religia
i demonologia.
Zeszyt pierwszy obejmuje kosmos: niebo i ziemię,  światła niebieskie (słońce, księ-
życ, gwiazdy, komety, Drogę Mleczną i in.), żywioły (woda, ogień, powietrze, ziemia),
pogodÄ™, krajobraz. A
ącznie znajdzie się w nim około 120 haseł. Część z nich była przed-
miotem prac magisterskich na seminarium doc. J. Barmińskiego (prowadzonym w 1985
roku wspólnie z drem J. Adamowskim)12.
Istotną trudność sprawia zaprojektowanie modelu artykułu hasłowego funkcjonalnego
z punktu widzenia założeń i celów słownika. Model ten nie może powtarzać żadnego ze
znanych dotąd wzorców opracowań leksykograficznych. Zasadnicza idea, przedstawiona
w roku 1980 w zeszycie próbnym, wykorzystująca Lippmonowskie pojęcie stereotypu
(rozumianego jako  obraz w głowie ), zostanie utrzymana, zwłaszcza że znalazła dodat-
kowe potwierdzenie w pracach H. Putnama i A. Wierzbickiej13. Utrzymane też zostanie
fasetowe grupowanie zdań definicyjnych w części eksplikacyjnej; jakkolwiek jakość
wprowadzonych kategorii nie będzie przedmiotem normalizacji w skali całego słownika,
zostanie podporządkowana postulatowi adekwatności wobec kompetencji nosiciela bada-
nego języka i kultury i będzie nieco odmienna dla różnych typów haseł. Szczegółowe
propozycje w tym zakresie przynoszą szkice J. Bartmińskiego:  Słownik ludowych stereo-
typów językowych (w: Etnolingwistyka I, w druku) i  Definicja kognitywna jako narzę-
dzie opisu konotacji słowa (w tomie:  Konotacja , w druku).
208
Ponieważ hasłem w słowniku będzie rzecz (przedmiot mentalny), a nie wyrażenie,
zgromadzone zostaną na początku artykułu hasłowego nazwy przedmiotu (k u k u ł k a,
z a z u l a, s u s u Å‚ k a itp.), pokazane miejsce przedmiotu w polu semantycznym (przez
wskazanie nazw hyperosemicznych, hyposemicznych i ekwosemicznych), wchodzenie
przedmiotu w kolekcje i opozycje. Najważniejszą, właściwą część artykułu hasłowego
będą stanowić zdania definicyjne komunikujące jaki jest przedmiot, co robi, gdzie i kiedy
siÄ™ pojawia, w jakich relacjach pozostaje z innymi przedmiotami, itd. Na wszystkie zdania
definicyjne zostaje nałożony warunek utrwalenia (stereotypizacji) w ludowym obrazie
świata.
Zespół pracujący nad słownikiem etnolingwistycznym składał się w roku 1986 z trzech
osób zatrudnionych na etatach: mgr Urszuli Majer-Baranowskiej, mgr Małgorzaty Mazur-
kiewicz i mgr Stanisławy Niebrzegowskiej. Wszyscy pozostali współpracownicy (łącznie
z kierownikiem, którym jest doc. J. Bartmiński) zajmują się pracami słownikowymi na
zasadzie umownej, poświęcając swój czas wolny od gdzie indziej pełnionych obowiązków
etatowych. Najbliższymi współpracownikami słownika od początku prac nad nim są: mgr
Grażyna Bączkowska, dr Jan Adamowski i doc. Światomir Ząbek. Rolę konsultantów
z zakresu logiki i semantyki pełnią: doc. Andrzej M. Lewicki, dr Ryszard Tokarski i prof.
Leon Koj. W ekscerpcji materiału uczestniczą (na zasadzie zleceń) m. in. nauczyciele,
bibliotekarze, studenci. Do 1985 roku była zatrudniona jako perforatorka Anna Marciszuk,
która wpisała na taśmy komputerowe (odpowiednio zakodowane) teksty kolbergowskie,
przejściowo też mgr Eleonora Sarnowska.
Przypisy
1
Koncepcję systematyki wraz z próbami ustalenia cech przydatnych do niej przedstawiono zespołowo na
konferencji w Lublinie w roku 1978. Materiały z konferencji ukazały się w  Literaturze Ludowej za rok 1979,
nr 4 6 (rozprawy: J. Bartmińskiego, B. Wachowskiej, F. Czyżewskiego, J. Sierociuka, J. Adamowskiego, G. Żu-
raw, J. A
ugowskiej, L. Koja, M. Woz
niakiewicz Dziadosz, J. JagieÅ‚Å‚o, K. Stepnika, G. Münch, Z. Kotera i S.
ZÄ…bka). O stanie prac na koniec roku 1985 zob. dane w artykule J. A d a m o w s k i e g o i J. B a r t-
m i ń s k i e g o pt. Systematyka polskich pieśni ludowych (w druku).
2
Wstrzymane przejściowo prace nad systematyką tekstów folkloru podjęto w roku 1983 jako osobne zadanie
badawcze ujęte w innej grupie CPBP ( Kartoteka polskich pieśni ludowych ).
3
Słownik ludowych stereotypów językowych, zeszyt próbny. Opracował zespół w składzie: J. Adamowski,
J. Bartmiński, J. Chodukiewicz, J. Jagiełło, I. i Cz. Kosylowie, U. Majer, J. Puch, J. Sierociuk, R. Tokarski,
G. Żuraw pod kier. naukowym J. Bartmińskiego. Słowo wstępne Cz. Hernas. Wyd. Uniw. Wrocławskiego,
Wrocław 1980, stron 174, nakład 300 egz. maszynopis powielany. Zeszyt zawiera; poza słowem wstępnym Cz.
Hernasa, rozprawę J. B a r t m i ń s k i e g o Założenia teoretyczne słownika Instrukcję redakcyjną i zestawie-
nie z
ródeł (dokonane przez U. Majer), artykuły hasłowe  brat ,  gwiazda ,  hej ,  kochać ,  koń ,  kukułka ,
 matka ,  rozmaryn ,  słońce ,  talar ,  wół oraz indeks wyrazów użytych w eksplikacji haseł.
4
Por. A. M. L e w i c k i w  Poradniku Językowym 1984, nr 9 10, s. 587 592 (wg recenzenta  jest to próba
opracowania słownika nowego typu ), H. K a p e ł u ś w  Roczniku Literackim 1980, s. 371. Obszernie zrefe-
rowaÅ‚ sÅ‚ownik i daÅ‚ jego pozytywnÄ… ocenÄ™ Anton H ö n i g w  Semantische Hefte IV, Heidelberg 1979 1980,
R.8 15.
5
N. i S. T o Å‚ s t y j e, O zadaczach etnolingwisticzeskogo izuczenija Polesia [w:] Poleskij etnolingwiczeskij
sbornik, Moskwa 1983, s.16.
6
Tom zawiera rozprawy, materiały tekstowe do słownika oraz próbne szkice artykułów hasłowych. W dziale
rozpraw znalazły się: J. B a r t m i ń s k i e g o Słownik ludowych stereotypów językowych, H. K a r d e l i Tzw.
gramatyka kognitywna a problem stereotypu, R. T o k a r s k i e g o Element syntaktyczny w analizie semowej.
A. K r a w c z y k Język z
ródłem wiedzy o człowieku, A. A b r a m o w i c z a Incipit tekstu w kontekście kultu-
rowym, M. M a z u r k i e w i c z Praca a sacrum w polszczyz
nie ludowej. W dziale materiałów podano opowia-
dania o kosmosie zebrane w okolicach Biłgoraja w l. 1984 1985, materiały do sennika ludowego, pieśni weselne
209
z Podlasia i opowiadania demonologiczne (w opracowaniu J. B a r t m i Å„ s k i e g o, G. B Ä… c z k o w s k i e j,
J. A d a m o w s k i e g o i F. C z y ż e w s k i e g o). Próbne szkice artykułów hasłowych przedstawili: U. M a-
j e r  B a r a n o w s k a, Stereotyp płaczu w polszczyz
nie ludowej, G. B Ä… c z k o w s k a, Korowaj, D. N i e-
w i a d o m s k i, Semantyka jajka w inicjalnych rytach orki i siewu, J. A. A d a m o w s k i, Gościniec  droga
w wierszowanym folklorze polskim, F. C z y ż e w s k i, Zmora, M. K o z i o ł, Strzygoń.
7
Blok ten otwiera rozprawa J. B a r t m i ń s k i e g o pt. Czym zajmuje się etnolingwistyka? Po niej następuje
osiem szkiców: D. W ę ż o w i c z  Z i ó ł k o w s k a, Kochankowie z kalinowego lasu, U. M a j e r 
B a r a n o w s k a, Deszcz i jego zapładniająca funkcja, S. N i e b r z e g o w s k a, Słońce raduje się  metafora
czy mit?, J. A d a m o w s k i, O semantyce góry, M. K o z i o ł,  Gość w czerwonym płaszczu...  ,
M. M a z u r k i e w i c z, Kamień  dzieło Boga czy diabelska sprawka?, G. B ą c z k o w s k a, Ludowy duch
wiatru, D. N i e w i a d o m s k i, Ziemia  materia aktów stwarzania.
8
Materiały biłgorajskie przygotowano do druku w tomie Etnolingwistyka (zob. przypis 6), natomiast 27 kaset
magnetofonowych z Krasiczyna pod Przemyślem nagranych w roku 1985 zaginęło w czasie włamania do
pracowni w czerwcu 1986 roku.
9
Tom  Konotacja , będący pokłosiem konferencji, obejmuje następujące rozprawy: R. T o k a r s k i, Kono-
tacja jako składnik treści słowa, A. N a g ó r k o, Problem konotacji semantycznych w opisie przymiotników,
A. P a j d z i ń s k a, Udział konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów, J. P u z y n i n a, Konotacje
leksykalne w interpretacji tekstu literackiego na przykładzie analizy  Purytanizmu C. Norwida,
M. M a z u r k i e w i c z, Etymologia a konotacja semantyczna, Z. Z a r o n, Niektóre problemy z konotacją
syntaktyczną, R. G r z e g o r c z y k o w a, Władanie językiem a wiedza o świecie, Z. M u s z y ń s k i, Problem
wiedzy pozajęzykowej w badaniach lingwistycznych, T. D o b r z y ń s k a, Uwarunkowania kulturowe metafo-
ry, J. B a r t m i ń s k i, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, U. M a j e r 
B a r a n o w s k a, Z historii użycia terminu konotacja. Do referatów wygłoszonych na konferencji dołączono
przekład głośnej rozprawy L. J o r d a ń s k i e j i I. M i e l c z u k a, Konotacja w semantyce lingwistycznej
i leksykografii.
10
Złożony do druku w tomie  Konotacja w wyd. UMCS (zob. przypis 9).
11
Pracę tę wykonał w ciągu 7 lat kilkuosobowy zespół, którego trzon stanowili: U. Majer-Baranowska,
A. Marciszuk i J. Bartmiński.
12
Zob. spis 39 prac w artykule J. B a r t m i ń s k i e g o Słownik ludowych stereotypów językowych (w
Etnolingwistyce I, w druku). W roku 1986 napisano dalsze 4 prace: I. K o Å‚ o d z i e j o piorunie,
U. R e m i s z e w s k a o ogniu, B. T a r a n o w i c z o Panu Jezusie, J. K u Å› m i e r z a k o Matce Boskiej
w polszczyz
nie ludowej.
13
H. P u t n a m, Language Mind and Reality, Oxford Press 1975, A. W i e r z b i c k a, The Lexicography
and Conceptual Analysis, 1985.
210