Stan badań nad twórczością
Ludwika Sztyrmera
Opracowała: Izabela Burek
Ludwik Sztyrmer urodził się 30 kwietnia 1809 roku w Płońsku na Mazowszu. Swoją karierę
literacką zaczął, pisząc pod pseudonimem Eleonory Sztyrmer1, od opowiadania pt. Pantofel.
Historia mojego kuzyna, które pojawiło się w druku już w 1841r.2 W latach 1842-43 jego
drobne utwory drukowane były na łamach  Athenaeum 3, a cykl felietonów Listy
z Polesia4 ukazywał się w  Tygodniku Petersburskim , z którym to Sztyrmer stale
współpracował. Był jednym z członków tzw. koterii petersburskiej5. Spod jego pióra wyszły
wielotomowe dzieła, m.in.: Kataleptyk, Światło i cienie, czy Noc bezsenna, a w niej Wariat6.
Obok kariery literackiej, którą skończył dość wcześnie, bo w 1860 roku, pisał w języku
rosyjskim specjalistyczne prace z zakresu wojskowości. Zmarł 4 czerwca 1886r.
Za ważne z
ródło inspiracji pisarstwa Sztyrmera uznaje się dzieła Ernsta Hoffmanna 
niemieckiego poety, jednego z pionierów fantastyki grozy, zaś w sposobie narracji Sztyrmer
nauczył się wiele z Laurence'a Sterne'a7. Uważa się go za prekursora polskiej prozy
psychologicznej, a także za jednego z pierwszych polskich twórców prozy fantastycznej
oraz krytyka literackiego, zawierającego w swoich utworach elementy konserwatywnej
krytyki społecznej oraz polemiki ze stylistyką i tematyką literatury romantycznej, choć
głównie poruszającego temat charakteru, psychiki człowieka jak i czynników, które ją
kształtują. Jego utwory bogate są w elementy frenezji, groteski, a także autotematyzmu.
Bohaterami w nich występującymi są najczęściej inteligentni, posiadający zdolności
artystyczne ekscentryczni nieśmiałkowie, balansujący na granicy szaleństwa  tym
zjawiskiem psychologicznym, najbardziej spośród wszystkich innych, interesował się pisarz.
1
Eleonora Sztyrmer  Eleonora z Jankowskich, żona pisarza od 1838r.
2
Opowiadanie Sztyrmera wydrukowane zostało w noworoczniku  Niezabudka . Odtąd określenie  Pantofel
pojawiało się w podtytułach jego utworów, stanowiących ważny etap w początkach polskiej powieści
psychologicznej.
3
 Athenaeum  kwartalnik o profilu politologicznym.
4
Listy z Polesia  utwory poświęcone literaturze i krytyce współczesnej, drukowane przez autora pod
pseudonimem Gerwazego Bomby.
5
Koteria petersburska  grupa pisarzy polskich wywodząca się głównie z bogatego ziemiaostwa Kresów,
skupiona wokół wydawanego w Petersburgu  Tygodnika Petersburskiego , powstała w 1841r. z inicjatywy
Henryka Rzewuskiego, głosiła konserwatywny program społeczny, gloryfikując szlachecką przeszłośd. Działali
w niej m.in.: Michał Grabowski, Józef Emanuel Przecławski, Ignacy Hołowioski, Gustaw Olizar.
6
Wariat  opowiadanie, dalszy ciąg Frenofagiusza i Frenolestów. Powieści wyjętej z papierów nieboszczyka
Pantofla, a ułożona przez jego kuzynkę Eleonorę Sztyrmer. Ozdobiona 30 winietami i drzeworytami podług
rysunków.
7
Laurence Sterne  jeden z największych pisarzy angielskich, duchowny anglikaoski, twórca prądu literackiego
zwanego sentymentalizmem. Znany jest przede wszystkim jako autor dwóch powieści: Życie i myśli Tristrama
Shandy'ego oraz Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy.
2
Wśród autorów, którzy podjęli się charakterystyki twórczości Ludwika Sztyrmera znajdują się
m.in. Piotr Chmielowski, Mieczysław Inglot8, Kazimierz Czachowski, Stanisław Burkot,
Zdzisław Mrozek9, Bogumiła Kosman, Lech Sokół.
Najstarszym dziełem przybliżającym zarys twórczości pisarza jest praca Piotra
Chmielowskiego Nasi powieściopisarze. Badacz podzielił swoją pracę na trzynaście części10,
i w każdej podjął się analizy tekstów pisarza w kontekście historii jego życia. Zamienił
typowo biograficzny wątek, w rozbudowaną analizę życia Sztyrmera  jaki wpływ miało
życie na twórczość pisarza. Chmielowski bazuje na pamiętniku pisarza, cytuje jego
fragmenty, co pozwala na dogłębne poznanie psychiki twórcy. Dzieło jest więc
rozbudowanym zobiektywizowanym pamiętnikiem Sztyrmera, wzbogaconym o fakty z jego
życia, jakoby widziane przez osobę trzecią, czy wypowiedzi ludzi z jego otoczenia11,
charakteryzujące pisarza:  Z lekka drwi sobie Sztyrmer i z klasycyzmu i z romantyzmu 12, co
zawsze pomaga w zrozumieniu dzieł autora. Publikacja jest niezwykle obszerna, bogata
w teksty z
ródłowe, brak w niej jednak jakiejkolwiek próby interpretacji dzieł literackich
pisarza.
Mieczysław Inglot wyróżnił Sztyrmera jako krytyka, który identyfikował treść z ideologią.
 W swoim pierwszym Liście z Polesia zwrócił on uwagę na konieczność istnienia w utworze
literackim podstawowej  dążności . Tę  dążność nazwał krytyk duszą utworu 13.
Jak podkreśla Alina Witkowska: "w najlepszych opowiadaniach Sztyrmera obcujemy
z rzeczywistością odkształconą, umieszczoną między realnością świata a dziwnością,
nienormalnością będącą może wytworem chorego umysłu, może efektem działania
niezbadanych sił, tajemniczych fenomenów, o których naturze autor nie orzeka"14. A
atwo
więc zauważyć, że pisarz ten był postacią niezwykle złożoną, co odbiło się na jego dalszych
losach  popadł on w ciężką, nieuleczalną chorobę15.
8
M. Inglot, Poglądy literackie kokieterii petersburskiej w latach 1841-1843, Wrocław 1961; Tegoż, O
powieściach Sztyrmera w latach 1838-1844, Wrocław 1964.
9
Z. Mrozek, W kręgu narodzin polskiej powieści psychologicznej, Bydgoszcz 1971; Literacki świat Ludwika
Sztyrmera. Zarys monograficzny, Bydgoszcz 1990.
10
Można ten fakt pozostawid bez znaczenia, gdyby nie świadomośd, że w wieku trzynastu lat Sztyrmer posiadł
usposobienie uzdalniające go w dużym stopniu do samodzielnego życia. Patrz: M.Inglot, Poglądy literackie& , dz.
cyt., s. 166.
11
M. in. wydawcę  Tygodnika Petersburskiego czy studenta, autora tekstu w  Kurjerze Warszawskim .
12
P. Chmielowski, Nasi powieściopisarze, Warszawa 1895, s. 295.
13
Tamże, s. 113.
14
http://www.rp.pl/artykul/650060.html [dostęp: 07.03.13r.].
15
K. Czachowski, Między romantyzmem a realizmem, Warszawa 1967, s. 295.
3
Kolejnym dziełem przybliżającym postać pisarza jest Między romantyzmem a realizmem
Kazimierza Czachowskiego. Autor mówi tam o Sztyrmerze jako o polskim twórcy pierwszej
połowy XIX wieku, który zabłysnął niczym "meteor powieści psychologicznej"16. Badacz
chwali go i wyróżnia na tle pozostałych twórców tej epoki, choć nazywa go egoistą,
który popadł w kult własnej indywidualności. Czachowski wskazuje Stendhala17
jako  nauczyciela realistycznego, a nawet racjonalistycznego psychologizmu Sztyrmera.
Bazuje na pamiętniku18 pisarza, który porównał z utworami Stendhala i zauważył,
że jest w nich taka sama pasja szczerości, która  daje nam psychoanalityczny niemal wgląd
w formowanie się owych kompleksów, które na całe życie rozstrzygną o jego charakterze 19.
Niestety autor oparł się głównie na pracy Piotra Chmielowskiego, przybliżył jedynie dzieła
Sztyrmera i to tylko w zarysie historyczno-literackim, nie zagłębił się więc w ich analizę
czy interpretację.
W teście Burkota Bohater w polskiej powieści doby romantyzmu, nazwisko omawianego
przeze mnie autora pada jedynie kilkukrotnie. Burkot posługuje się Sztyrmerem w kontekście
tematu swojej pracy, nie ma tu więc mowy o biografii pisarza albo analizy jego dzieł.
Jest za to charakterystyka tworzonych przez niego bohaterów w kontekście powieści
romantycznych. Burkot wspomina, że w całej literaturze romantycznej odnotować można
wiele postaci psychopatów, monomanów, neurasteników, którzy wystąpili
w powieściach Sztyrmera,  z których najważniejsze podejmują temat różnego typu chorób
psychicznych 20. Burkot jako pierwszy podjął się badania psychologii Sztryrmera i zauważył,
że jego zainteresowania skupiały się głównie na sprawach psychopatologii, oraz że poszerzył
determinizm21 o rolę czynników społecznych, choć wygłaszał wobec tendencji
deterministycznej szereg zastrzeżeń.  Żeby ciebie pojąć  pisał w Pantoflu  trzeba żyć tak
16
Tamże, s. 293.
17
Marie-Henri Beyle  francuski pisarz romantyk, prekursor literatury realistycznej w literaturze.
18
Czachowski nie opiera się jednak na rękopisie pamiętnika, lecz na relacji Chmielowskiego, który korzystał
z rękopisu, jaki otrzymał od rodziny Sztyrmera po jego śmierci.
19
T. Zielioski (Boy), Od tłumacza [w:] Stendhal, Życie Henryka Brulard, Warszawa 1931, s. 9.
20
S. Burkot, Bohater w polskiej powieści doby romantyzmu [w:] M. Żmigrodzka, Studia romantyczne, Wrocław
1973, s. 185.
4
długo, jak ty żyjesz, a początek twojej egzystencji kryje się we mgle najodleglejszych
wieków! 22
Autorem najnowszych prac dotyczących Ludwika Sztyrmera jest Lech Sokół. Autor ten
zamieścił szkic o życiu i twórczości Sztyrmera w nowym wydaniu Powieści nieboszczyka
Pantofla. Opisał w nim historię życia twórcy i dokonał powierzchownej charakterystyki jego
dzieł. O twórczości pisarza napisał:  Sztyrmer walczy z literaturą i postawą romantyczną
(choć sam im w znacznym stopniu, na pół świadomie, ulega) 23. Wypowiedz
badacza ma
związek z psychologią w powieściach Sztyrmera, o której wspomniał wcześniej Burkot.
Sokół przygotował także rozdział w Literaturze krajowej w okresie romantyzmu 1831-1863
dotyczący Ludwika Sztyrmera. Zamieścił w nim fragmenty dzieł Sztyrmera, bibliografię
autora i krótkie streszczenie oraz powierzchowną analizę każdego z utworów.
W tym dziele badacz nie posilił się jedynie na pobieżne badanie.
Nawet wśród bardzo szczupłego grona inteligencji polskiej, odprowadzającej na spoczynek
wieczny zmarłego, nie było wiadomo, że był nim znakomity swego czasu powieściopisarz
polski. Nic więc dziwnego, że Bogumiła Kosman w swoim tekście wspomniała Sztyrmera,
nazywając go  zapomnianym meteorem powieści psychologicznej 24.
Dziś, choć o samym Ludwiku Sztyrmerze wiemy stosunkowo niemało, jego utwory wciąż
stanowią wyzwanie dla badaczy. Żaden z wymienionych przeze mnie literaturoznawców nie
podjął się dogłębnej analizy tekstu literackiego autorstwa Sztyrmera. Prace bogate są zaś
w opisy sylwetki pisarza. Należy więc wspomnieć, że autor ten  cierpi bardziej nie przez
niebadanie jego osoby, a przez nieczytanie i niebadanie jego twórczości. Nie omawia się jego
tekstów na lekcjach języka polskiego, nie ma o nim wzmianki w podręcznikach. Nieliczne
współczesne utwory nawiązują do jego twórczości czy osoby.25 Może to wynikać z trudnej
tematyki dzieł jego autorstwa, po którą rzadko sięgają współcześni czytelnicy. Najlepszym
22
L. Sztyrner, Pantofel. Frenofagius i Frenolesty, oprac. K. Bartoszyoski, Poznao 1959, s. 15-16.
23
L. Sokół, Ludwik Sztyrmer. Historia życia i twórczości [w:] L. Sztyrmer, Powieści nieboszczyka Pantofla,
Warszawa 1978, s. 601.
24
B. Kosman, "Meteor powieści psychologicznej" - Ludwik Sztyrmer [w:] J. Ciechanowicz, Na wileoskiej Rossie,
Poznao 1990, s. 128.
25
Np. E. Owczarz w swoich pracach z lat 2004-2009: "Powieści mistyczne Ludwika Sztyrmera; Kataleptyk
Ludwika Sztyrmera, czyli między "cudownością polską" a "fantastycznością niemiecką"; Groteska u Sztyrmera:
Frenofagiusz i Frenolesty; Kraszewski - Żmichowska - Sztyrmer: u początków polskiej tradycji gatunkowej
powieści o artyście, Nieosiągalna całośd. Szkice o powieści polskiej XIX w.
5
dziełem okazuje się tekst najstarszy  Nasi powieściopisarze Piotra Chmielowskiego, który
wyczerpuje zagadnienie biografii Sztyrmera. Fakt ten nie musi jednak oznaczać, że należy
poprzestać badań nad tym autorem, wręcz przeciwnie, należy przyjrzeć się budowie i
przesłaniom jego utworów. Im dłużej Ludwik Sztyrmer pozostanie nieczytanym pisarzem,
tym mniej wiedzieć będą o nim przyszłe pokolenia.
6
BIBLIOGRAFIA
1. Burkot S., Bohater w polskiej powieści doby romantyzmu [w:] Studia romantyczne,
pod red. M. Żmigrodzkiej, Wrocław 1973.
2. Chmielowski P., Nasi powieściopisarze, Warszawa 1895.
3. Czachowski K., Między romantyzmem a realizmem, Warszawa 1967.
4. Sokół L., Ludwik Sztyrmer. Historia życia i twórczości [w:] L. Sztyrmer, Powieści
nieboszczyka Pantofla, Warszawa 1978.
5. Sokół L., Ludwik Sztyrmer [w:] B. Zakrzewski, Literatura krajowa w okresie
romantyzmu 1831-1863, t.3, Warszawa 1992.
7
8
9
10
11
12