PRACOWNIA ARCHEOMETALURGII
I KONSERWACJI ZABYTKÓW
d dziesięciu lat w Instytucie Archeologii Uniwersytetu materiałów, z możliwością odczytu wyników w zakresie różnych
OJagiellońskiego w ramach Zakładu Epoki Żelaza funkcjo- systemów pomiarowych.
nuje Pracownia Archeometalurgii i Konserwacji Zabytków. Jej Dzięki dotacji Komitetu Badań Naukowych zakupiono także
początki sięgają jeszcze końca lat 80. ubiegłego wieku, kiedy na inne urządzenia umożliwiające prowadzenie zakrojonych na
cele renowacyjne zabytków archeologicznych Instytut pozyskał szeroką skalę badań nad rozwojem nowych metod konserwacji
pomieszczenia w baraku przy ul. Studenckiej 3. W roku 1995 czy opracowywanie niekonwencjonalnych, nowatorskich roz-
decyzją rektora UJ prof. Aleksandra Koja dla celów rozbudowu- wiązań, które pozwalają na uratowanie obiektów o unikalnym
jącej się Pracowni Instytut otrzymał prawo do remontowanego niekiedy znaczeniu dla studiów nad starożytnymi kulturami. Jest
wówczas małego budynku to między innymi specjal-
dawnej szkoły jezuickiej, nie wykonany stół prepa-
w oficynie Collegium Bro- ratorski, umożliwiający
scianum. Remont został mechaniczne zdejmowanie
zakończony w roku następ- nawarstwień korozyjnych,
nym i Instytut przystąpił do z wbudowaną turbiną ko-
urządzania placówki. lanową i odsysaczem py-
Dzięki dotacji Komi- łów. Do precyzyjnych prac
tetu Badań Naukowych konserwatorskich wyko-
Pracownia została wyposa- rzystywany jest unikalny
żona w podstawowe urzą- instrument w postaci skal-
dzenia badawcze najnow- pela ultradz
więkowego,
szej generacji i tym samym który zakupiony został
stała się wiodącą placówką na specjalne zamówienie
tego typu w naszym kraju. naszego Instytutu. W celu
Dokonany został zakup zapewnienia bezpieczeń-
spektrometru typu X-Ray stwa, zwłaszcza podczas
Spectro Xepos z dyspersją prowadzonych badań nad
energii i spolaryzowanym chemicznymi metodami
promieniowaniem wzbu- konserwacji zabytków, za-
Ogólny widok Pracowni Archeometalurgii i Konserwacji Zabytków Instytutu
dzającym, przeznaczonego kupiono nowoczesne dyge-
Archeologii UJ
do wykonywania nienisz- storium o bardzo wysokim
czących analiz chemicznych zabytków archeologicznych oraz stopniu bezpieczeństwa. Pracownia dysponuje ponadto wieloma
wszelkich innych obiektów zabytkowych. Spektrometr ten jest drobnymi narzędziami usprawniającymi prace konserwatorskie
pierwszym tak wysokiej klasy urządzeniem o limicie detekcji na oraz ułatwiającymi pobieranie próbek do badań.
poziomie ppm, pracującym w polskich naukowo-badawczych Dzięki tej inwestycji stworzone zostały podstawy do urucho-
placówkach archeologicznych. mienia nowoczesnego ośrodka badawczego, odpowiadającego
Zakupiono również dwa różne, niezwykle precyzyjne mi- zachodnioeuropejskim standardom dla tego typu placówek,
kroskopy optyczne firmy Leica z kompletem obiektywów. Jeden gdzie wykonuje się analizy, a następnie, w oparciu o ich wyniki,
z nich służy do badań strukturalnych z możliwością obserwacji prowadzi się prace zmierzające do zabezpieczenia i rekonstrukcji
w świetle spolaryzowanym, drugi przeznaczony jest przede zabytków. Podkreślić należy zwłaszcza znaczenie badań meta-
wszystkim do badań traseologicznych i obserwacji stereoskopo- lurgicznych w procesach konserwatorskich, albowiem w wielu
wych skorodowanych powierzchni zabytkowych. Oba urządzenia wypadkach jedynie dzięki analizie nawarstwień korozyjnych
współpracują z kamerą wideo bądz
z wysokiej jakości fotogra- na zabytkach jesteśmy w stanie dobrać odpowiednie metody
ficznymi aparatami cyfrowymi lub analogowymi, które umożli- restauratorskie.
wiają między innymi dokumentowanie wyników poszczególnych Wiele dalszych urządzeń niezbędnych do funkcjonowania
etapów badań oraz procesów konserwacji. Pracowni zakupiono też z funduszy Instytutu. Wymienić tu
Niezwykle ważną częścią aparatury są dwie polerki można między innymi aparaturę do mechanicznego zdejmowania
z diamentowymi tarczami poziomymi oraz polerko-tokarki, nawarstwień korozyjnych metodą ścierno-strumieniową. Jest to
które pozwalają wykonywać specjalnie dla naszych potrzeb instrument specjalnie przystosowany do celów konserwatorskich
odpowiednie preparaty do obserwacji mikroskopowych. In- przez firmę produkującą tego typu urządzenia. Dzięki niemu
nym bardzo cennym aparatem uzupełniającym zakres badań możliwe jest eliminowanie niektórych chemicznych etapów kon-
metalograficznych jest ultranowoczesny twardościomierz fir- serwatorskich. Powoduje to znaczne oszczędności finansowe oraz
my Buehler. Instrument ten pozwala na precyzyjne określenie eliminuje użycie często trudnych do neutralizacji chemikaliów, nie
danych, dotyczących twardości nie tylko metali, ale też innych mówiąc już o znacznym skróceniu czasu pracy. Podobną rolę dla
ALMA MATER 27
28 ALMA MATER
kowego
ę
wi
z

ciernej
ś
owanie zabytku przy pomocy skalpela ultrad
epar
Pr
dzenie do obróbki strumieniowo-
ą
Urz
ą
rwacj
drówek ludów po konserwacji
ę
esu w
z okr
ż
Nó
drówek ludów przed konse
ę
esu w
z okr
ż
Nó
. po konserwacji
po Chr
.
ą
czy) z II w
. przed konserwacj
Umbo (okucie tar
po Chr
.
czy) z II w
Umbo (okucie tar
ALMA MATER 29
. po konserwacji
po Chr
.
ą
ebrna z III w
Zapinka sr
. przed konserwacj
po Chr
.
ebrna z III w
Zapinka sr
.
, XVI/XVII w
ą
ny z Collegium Novum UJ przed konserwacj
ęż
Cyrkiel mosi
.
ny z Collegium Novum UJ po konserwacji, XVI/XVII w
ęż
Cyrkiel mosi
ych
ł
sta
ł
ci cia
ś
sto
ę
Aparatura do wyznaczania g
obiektów o małych gabarytach i skomplikowanej budowie pełni granicznych. Warto wspomnieć, że w naszej Pracowni zostały
mikropiaskarka z regulatorem ciśnienia i podwójnym systemem przebadane i opublikowane także inne unikatowe zabytki, jak
wyrzutników piasku korundowego o gradacji ścierniwa 50ź na przykład Bulla Bolesława Krzywoustego, rzymskie miecze
bądz
w razie potrzeby 130ź. Ostatnimi laty uruchomiono rów- ze zbiorów polskich placówek archeologicznych oraz innych
nież zakupioną przez Instytut aparaturę do określania gęstości muzeów europejskich. O badania i weryfikacje analiz oraz kon-
ciał. Ma ona zastosowanie między innymi do wykrywania fał- sultacje z zakresu procesów konserwatorskich zwracają się do
szerstw monet antycznych wykonanych naszej Pracowni ośrodki archeologiczne
ze srebra i złota. a także inne placówki naukowe groma-
Zakupiona aparatura badawcza umoż- dzące zabytki z kraju, jak na przykład
liwiła rozpoczęcie nowatorskich badań Zamek Królewski na Wawelu, Muzeum
nad zabytkami archeologicznymi. Prze- Narodowe, czy zagraniczne, jak na przy-
prowadzono nieniszczące analizy ponad kład muzeum w Trento we Włoszech.
2800 srebrnych denarów rzymskich Do najważniejszych osiągnięć ba-
z I i II wieku, pochodzących z najwięk- dawczych należy zaliczyć studia nad
szego skarbu monet z terenów Europy technologią wykonania mieczy uży-
środkowej i północnej, znalezionego wanych przez Celtów i Rzymian oraz
w Nietulisku Małym w województwie mieszkańców barbarzyńskiej Europy
świętokrzyskim. Dzięki tym badaniom w okresie od II wieku przed Chrystusem
można określić zakres dewaluacji de- do V wieku po Chrystusie. Badania te
narów w okresie blisko dwustu lat oraz mają na celu zarówno określenie prze-
dokonać identyfikacji tzw. subaeratów, mian w zakresie technologii wykonania
tj. monet fałszywych, pokrytych tylko tego typu broni, jak też opracowanie
warstwą srebra. Wykonano analizy kryteriów umożliwiających identyfikację
unikatowych srebrnych wyrobów, od- importów celtyckich i rzymskich mieczy
krytych w greckich koloniach nad- w obrębie uzbrojenia ludów środkowej
czarnomorskich z drugiej połowy IV i północnej Europy. W tym zakresie na-
wieku przed Chrystusem podczas badań sza Pracownia jest jedyną tego typu pla-
Twardościomierz firmy Buehler
prowadzonych przez nasz Instytut na cówką prowadzącą systematyczne prace
Ukrainie. Badaniami objęto również niezwykle interesujący badawcze obejmujące zabytki pochodzące z różnych rejonów
zbiór zabytków archeologicznych z okresu wędrówek ludów, Europy. Rozwój tych badań był możliwy dzięki nawiązaniu
pochodzących ze stepów nadczarnomorskich. Do liczących ścisłej współpracy z Akademią Górniczo-Hutniczą. Obecnie
się rezultatów badawczych należy też zaliczyć wykonanie poza materiałami z terenu ziem Polski w Pracowni prowadzo-
analiz złotych wyrobów z cmentarzysk kultury przeworskiej ne są studia nad technologią mieczy znalezionych na terenie
czy też serię witrażowych szkieł gotyckich z Muzeum UJ. Szwajcarii, Francji, Danii, Niemiec, Czech i Słowacji.
Od kilku lat wspólnie z Uniwersytetem w Kopenhadze nasza Dotychczasowe wyniki badań oraz rezultaty prac reno-
Pracownia prowadzi badania nad importowanymi naczyniami wacyjnych znalazły uznanie wielu placówek naukowych
szklanymi z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Badania te mają i konserwatorskich, czego wyrazem są propozycje nawiąza-
na celu identyfikację ośrodków produkcji rzymskich wyrobów nia współpracy z Pracownią Archeometalurgii i Konserwacji
szklanych w oparciu o ich technologię wykonania. Mają one Zabytków UJ. Pracownią od początku jej powstania kieruje
tym większe znaczenie, że z terenów barbarzyńskiej Europy autor tego artykułu, prowadząc także wykłady dla studentów
dysponujemy często jedynie małymi fragmentami, niepozwa- tego kierunku oraz słuchaczy Podyplomowego Studium Mu-
lającymi na określenie pochodzenia tych naczyń w oparciu zeologicznego UJ z zakresu konserwacji i ochrony zabytków
o ich kształt i typ zdobienia. archeologicznych oraz rzemiosła artystycznego. Na wykładach
W tym miejscu warto wspomnieć, że Pracownia naszego studenci zapoznają się z historią i rozwojem badań konser-
Instytutu jako pierwsza podjęła badania nad uszkodzonym watorskich, programem i badaniami naukowymi w zakresie
w Boże Narodzenie 2000 roku sercem wawelskiego dzwonu konserwacji oraz z najnowszymi technikami i współczesną
Zygmunta. Wyniki analiz chemicznych oraz metalograficz- aparaturą wykorzystywaną w procesach konserwatorskich.
nych samego dzwonu stały się podstawą do określenia stanu Zapoznają się z podstawowymi zjawiskami związanymi z ko-
zachowania niezwykle cennego zabytku narodowego. Po części rozją oraz z metodami konserwacji zabytków. Część wykła-
w oparciu o nie określono także podstawowe parametry do dów poświęcona jest także ogólnym zasadom zabezpieczania
wykonania nowego serca. Wyniki te zostały już opublikowane zabytków, zwłaszcza archeologicznych, zaraz po wydobyciu
między innymi w  Studia Waweliana , t. IX/X. ich z ziemi. Zajęcia prowadzone są metodami audiowizualny-
Zakupione urządzenia umożliwiają prowadzenie badań na mi, które dodatkowo urozmaicane są pokazami oryginalnych
najwyższym poziomie i zapewniają porównywalność wyników obiektów wraz ze sposobami konserwacji.
analiz z innymi ośrodkami naukowymi w Europie zajmujący- W ramach współpracy między uczelniami organizowane
mi się tego typu przedsięwzięciami. Dzięki sieci internetowej są także wykłady dla studentów Akademii Sztuk Pięknych
podłączone aparaty mogą przekazywać wyniki naszych badań w Krakowie, której pracownicy prowadzą z kolei zajęcia dla
do zainteresowanych laboratoriów i równocześnie analizować studentów naszego kierunku.
i przetwarzać dane otrzymywane na bieżąco z placówek za-
Marcin Biborski
30 ALMA MATER