Barbara Przywara
VIII AKTYWIZUJ
CE METODY PROWADZENIA ZAJ
D
Pytania wprowadzajÄ…ce
Co to są metody aktywizujące i czym różnią się od innych? Jakie są warunki ich
stosowania? Jak dobrad najlepszą metodę do zajęd? Jakie są rodzaje metod
aktywizujących? Jak najlepiej przygotowad się do tego typu zajęd?
Wprowadzenie
Jednym z najgorszych doświadczeo dydaktyka jest sytuacja, gdy mimo różnych starao,
mowa ciała osób siedzących na sali zdradza znużenie, a każda próba zaangażowania
studentów w dyskusję staje się prawdziwą udręką. Oczywiście taka sytuacja może byd
związana z wieloma czynnikami (wszak nie zawsze jest to wina prowadzącego): z póz
nÄ…
godziną zajęd, złymi warunkami biometeorologicznymi, pisemnym egzaminem na
poprzedniej godzinie, nieprzyjaznym nastawieniem do przedmiotu, itp. Dodatkowo w takich
sytuacjach nie dośd, że owe zachowania w grupie studentów są zaraz
liwe jak nie
przymierzajÄ…c wirus ospy wietrznej, to jeszcze motywacja samego prowadzÄ…cego zaczyna siÄ™
niebezpiecznie obniżad. Jak sobie radzid w takich sytuacjach? Jak efektywnie zaplanowad
zajęcia, by zminimalizowad ryzyko pojawienia się problemów w pracy z grupą?
Przedstawione poniżej zasady pracy grupowej, podział metod aktywizujących w kształceniu i
przykładowe techniki mogą pomóc w udoskonaleniu pracy dydaktycznej.
Metod aktywizujących nie można stosowad w każdej grupie. Można je wykorzystywad w
małych grupach, czyli takich, które liczą nie więcej niż 20 osób. Większa liczba uczestników
może znacząco wpływad na jakośd pracy grupowej  istnieje duże ryzyko zdominowania
dyskusji przez osoby wyjątkowo aktywne, przy milczącej większości. Ponadto przy większej
liczbie osób zdecydowanie zwiększa się też czas realizowanego zadania, może wystąpid
szybsze znużenie uczestników (przy zbyt dużej ilości podgrup zadaniowych prezentacja
wyników ich prac może się zbyt wydłużad). Warto jednak wprowadzad chodby elementy
aktywizujące także w większych grupach, wykorzystując zasady pracy z grupą przedstawione
w tym podręczniku.
1
Wybór metody w pracy dydaktycznej uzależniony jest od rezultatów, jakie chcemy
osiągnąd1. W klasycznym ujęciu metody dydaktyczne można podzielid na kilka kategorii2:
metody podające (wykłady, prelekcje, referaty, objaśnienia, opis),
metody problemowe (konwersatorium, wykład problemowy, case studies,
dyskusja na temat wykładu),
metody aktywizujÄ…ce:
żð gry (symulacyjne, decyzyjne)
żð dyskusje (np.  burza mózgów , panelowa)
metody eksponujÄ…ce (film, plakaty, teatr, projekcja) i inscenizacje
(odgrywanie ról według przyjętego studium przypadku),
metody praktyczne (dwiczenia laboratoryjne), w tym metoda projektów.
Metody aktywizujące uważa się współcześnie za niezwykle skuteczne z uwagi na to, że
wymagają od studenta aktywności, zaangażowania pozwalając jednocześnie na zdobywanie
dodatkowych umiejętności, takich jak skuteczne komunikowanie się, współpraca w grupie,
podejmowanie decyzji, rozwiązywanie konfliktów i inne. Z badao dotyczących pracodawców i
absolwentów wynika, że coraz częściej na rynku pracy istotne stają się właśnie obok wiedzy
tzw. soft skills, czyli  miękkie umiejętności3. Metody mogą zniwelowad zmęczenie (co jest
niekiedy ważne, gdy np. zajęcia odbywają się w niezbyt sprzyjającej porze dnia). Sprzyjają
również angażowaniu osób, które zwykle są pasywne, wycofane, mało aktywne, nieśmiałe4.
Ważne aspekty pracy z grupą
Osoby prowadzące różnego rodzaju zajęcia mają zwykle do czynienia z już istniejącymi
podziałami studentów na poszczególne grupy: wykładowe, dwiczeniowe, konwersatoryjne,
laboratoryjne, językowe, projektowe, itd. Podział ten z reguły bywa dośd przypadkowy, np.
według listy alfabetycznej, stąd identyfikacja studentów z tymi grupami może mied bardzo
różny stopieo. Bywa tak, że częśd z nich utrzymuje ze sobą kontakt jedynie w czasie zajęd,
natomiast poza nimi tych relacji już nie ma (to jest bardzo charakterystyczne dla studentów
1
Por. J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997.
2
Por. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 2003.
3
Badania prowadzone między innymi przez Wyższą Szkołę Informatyki i Zarządzania 
dostępne w corocznym raporcie Rynek pracy w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej
(www.wsiz.rzeszow.pl/bk)
4
Por. Vopel K. W., Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży, cz. I-IV, Kielce 1999.
2
studiów niestacjonarnych). Ponadto w każdej z takich odgórnie ustalonych grup mogą
pojawid się podgrupy studentów  związanych miejscem zamieszkania (miejscowośd,
akademik, stancja), zainteresowaniami, podgrupy osób pochodzących z odmiennych
środowisk społecznych, czy też grup etnicznych czy narodowościowych. Podgrupy też często
mają związek ze studenckim życiem pozauczelnianym. Pojęcie grupy nie jest jednoznaczne
nawet w samej socjologii. Potocznie grupą nazywa się rozmaite zbiorowości czy nawet
przypadkowe zbiory ludzi, jak osoby na przystanku autobusowym. Nie każda jednak z tak
szeroko rozumianych grup jest grupÄ… w znaczeniu socjologicznym, a co za tym idzie nie w
każdej pojawiają się procesy charakterystyczne dla dynamiki małych grup społecznych.
Grupę społeczną można zdefiniowad jako zbiór ludzi, posiadających pewne wspólne
wartości, powiązani są ze sobą więzią społeczną, ich zachowania są w pewien sposób
usankcjonowane, są oddzieleni od innych zbiorowości i mają oni świadomośd tworzenia
grupy5. Wynika z tego, że niekiedy nawet formalne grupy (jak np. grupa dwiczeniowa) musi
byd dopiero zbudowana. Częstokrod odbywa się to niejako  samoczynnie  osoby
przebywajÄ…ce ze sobÄ… przez pewien okres czasu wchodzÄ… ze sobÄ… w interakcje, powstajÄ…
normy grupowe, klarują się role społeczne (jak np. rola lidera), powstaje mechanizm dążenia
do doskonałości (wyrażający się w przekonaniu, że  nasza grupa jest lepsza niż inne ),
pojawiają się elementy rywalizacji i wzory komunikacji. Niekiedy trzeba pomóc zbiorowi ludzi
zbudowad zespół, by efektywnie pracował, czasami zaś warto wykorzystad już zastane
struktury.
Dwiczenia inicjujące poznanie się członków grupy
U podłoża małych grup społecznych leżą ludzkie emocje, wzajemna atrakcyjnośd
interpersonalna, animozje, potrzeby, pragnienia, sympatie, interesy, itd. Wynika z tego, że
członkowie grupy muszą się poznad, by móc współpracowad, zaś z drugiej strony sytuacja
wzajemnej współpracy pozwala na lepsze poznanie siebie nawzajem. Nie chodzi tu jednak o
5
Por. Z. Ziembiński, Elementy socjologii, Poznań 1993, P. Rybicki, Z podstawowych zagadnień
grupy społecznej, Poznań 1935, . J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, J. Turowski,
Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin 1993.
3
to  co było pierwsze , ale o uświadomienie sobie podstawowego czynnika, mającego wpływ
na pracę z grupą  zintegrowanie. Nie jest ono możliwe bez wzajemnego poznania.
Rozpoczynając pracę z grupą studentów (słuchaczy) dobrze jest zatem poznad ich i pozwolid
im poznad się nawzajem6. Nie zawsze jest to tak oczywiste i nie zawsze jest to możliwe.
Często jesteśmy ograniczeni czasem, miejscem, formą zajęd. Gdy mamy do dyspozycji
niewiele godzin zaplanowanych dla zrealizowania danego przedmiotu, zastanawiamy siÄ™ jak
uda nam się zmieścid tyle treści w tak krótkim czasie, to jasnym staje się, że tego czasu na
zapoznanie siÄ™ ze studentami zostaje niewiele. Ponadto tradycyjne formy przedstawiania,
czyli prośba by każda osoba  coś o sobie powiedziała jest mało skutecznym narzędziem.
Nawet jeśli to prowadzący zaczyna taką autoprezentację (jest to podstawowy warunek) 
krótko opowiada o sobie, to studenci mogą czud się skrępowani, czy onieśmieleni. Pomaga tu
nieco zaproponowany wzór autoprezentacji, np.  Proszę podad swoje imię i nazwisko,
powiedzied czym się Paostwo interesują, dlaczego wybraliście właśnie taki kierunek
studiów . Można zastosowad krótkie wstępne dwiczenie pozwalające dowiedzied się czegoś o
swoich słuchaczach, np.  Gdybym był/a 7
Gdybym był/a& .
obrazem
planetÄ…
piosenkÄ…
kolorem
pogodÄ…
rośliną
zabawkÄ…
bajkÄ…
& to był(a)bym& &
Studenci zapisują na kartce, krótko odpowiedzi nie tyle biorąc pod uwagę to, jaką roślinę
czy bajkę lubią najbardziej, ale co im jest najbliższe, co mogłoby ich w jakiś sposób
przedstawiad. Następnie studenci odczytują swój w ten sposób stworzony alternatywny
6
Sytuacja, w której studenci nie znają się (nie mieli wcześniej w takiej grupie zajęć, są na
pierwszym semestrze, studiują w systemie niestacjonarnym) może bardzo silnie wpływać na
ich brak aktywności na zajęciach  wypowiedzi, dyskusji, dynamiki grupowej.
7
Jest to odmiana jednej z metod projekcyjnych zwanej chińskim portretem.
4
 portret . Dwiczenie to dostarcza wielu informacji o poszczególnych osobach  czy są
pracowici czy leniwi, czy posiadajÄ… wyobraz
nię, jaki mają system wartości, itd.
Inne dwiczenie pozwalające na poznanie się członków grupy, to wypowiadanie po kolei
swojego imienia, przy czym każda kolejna przedstawiająca się osoba powtarza imię
poprzedniej (poprzednich, tak że ostatni uczestnik musi powtórzyd imiona wszystkich od
początku). To dwiczenie ponadto pozwala także prowadzącemu szybciej zapamiętad imiona
poszczególnych osób.
Zamiast autoprezentacji można skorzystad także z przedstawiania się studentów
nawzajem. W tym celu otrzymują zadanie by w ciągu 5-7 minut zdobyd jak najwięcej
informacji o osobie siedzÄ…cej np. po jego/jej prawej stronie (w przypadku nieparzystej liczby
uczestników, sam prowadzący musi się do dwiczenia włączyd). Następnie prosimy, by każdy
zapisał na kartce podane przez nas uzupełnienia zdao w odniesieniu do osoby, z którą
właśnie rozmawiał, np.  Ta osoba najbardziej lubi& . ,  Jej/jego ulubiony kolor to& . ,  Nie
lubi, gdy& . ,  Wolny czas spędza & . , itp. Ważne jest, by osoby już w tym momencie się nie
komunikowały. Po uzupełnieniu zdao następuje prezentacja danej osoby przez jej sąsiada z
ławki. Studenci w tym dwiczeniu muszą wykazad się umiejętnością słuchania i zadawania
pytao, ale także intuicją czy umiejętnością analizowania otrzymanych danych, by na ich
podstawie wysnud wnioski dotyczące cech danej osoby. Z reguły niektórzy dowiadują się
czegoÅ› nowego o sobie, otrzymujÄ…c swego rodzaju feedback  informacjÄ™ o tym, jak sÄ…
spostrzegane przez otoczenie.
To dwiczenie można zastosowad także w prostszej formie: uczestnicy dobierają się w pary
i każda z osób mówi coś o sobie przez 5 minut. Następnie przedstawiają się nawzajem całej
grupie.
Zespoły zadaniowe
Ważną kwestią w pracy z grupami jest podziału grupy na zespoły zadaniowe. Zwykle
prosimy studentów by podzieli się sami  następuje najczęściej podział wynikający z
usadzenia na sali (osoby siedzące najbliżej siebie). Ten prosty sposób chod dośd wygodny i
zdecydowanie najszybszy ma swoje wady  dobierajÄ… siÄ™ zwykle osoby dobrze sobie znane, o
ustalonej hierarchii i wzajemnych systemach zachowao. To może mied swoje odbicie w
skuteczności ich działania (np. będzie pracowad 1-2 osoby na rzecz grupy 5-cio osobowej).
5
Rozwiązania w takich układach są często mało pomysłowe. Z kolei podział wg wybranej
metody losowania (losowanie przygotowanych wcześniej numerków; odliczanie do 3-4 i
łączenie w zespoły  jedynek ,  dwójek itd.; dobieranie grup wg wybranej zmiennej 
 osoby urodzone w grudniu ,  osoby, które jadły dziś pasztet na śniadanie ,  osoby o
imieniu zaczynajÄ…cych siÄ™ na K , itd. ) daje lepsze efekty, chod mogÄ… pojawid siÄ™ w nich
przeszkody o charakterze emocjonalnych i interpersonalnym. W takich sytuacjach pomaga
stałe monitorowanie prac poszczególnych grup. Warto też pamiętad o ilości osób w
zespołach  im liczniejsza grupa, tym mniejsza szansa na maksymalne zaangażowanie
poszczególnych jej członków.
Dla efektywnej pracy z grupÄ… warto znad podstawowe kwestie zwiÄ…zane z
konformizmem. Konformizm definiowany jest jako zmiana zachowania lub opinii pod
wpływem realnego bądz
wyobrażonego nacisku ze strony innych osób. Jest to zjawisko
bardzo powszechne  jesteśmy konformistami, gdy przechodzimy przez przejście dla
pieszych przy zapalonym zielonym świetle; gdy podczas zajęd siedzimy za biurkiem; gdy
kłaniamy się sąsiadom; gdy jemy nożem i widelcem (chodbyśmy mieli ochotę jeśd palcami
np. kurczaka); gdy dostosowujemy się do opinii tzw. większości lub opinii publicznej. Już
przysłowie wyrażało tę wiedzę o powszechnym konformizmie   jeśli wejdziesz między
wrony, musisz krakad jak i one . Nie zawsze, jak wskazano wyżej, bycie nonkonformistą jest
dobre czy bezpieczne. Wynika z tego zatem fakt, że zjawisko konformizmu samo w sobie nie
jest ani  dobre , ani  złe  ocena zależna jest bowiem od konkretnej sytuacji. Istnieją
czynniki, które zachowania konformistyczne nasilają/osłabiają; należą do nich:
jednomyślnośd grupy  im wyższa, tym silniejszy konformizm (jeśli zdecydowana
większośd w grupie ma podobne zdanie na jakiś temat, wówczas trudniej wyrazid
zdanie przeciwne);
poczucie bezpieczeostwa jednostki w grupie  im silniejsza pozycja danej osoby w
grupie, tym jest ona mniej podatna na zachowania zbiorowe (liderowi o wiele
łatwiej wyrażad pomysły nawet kontrowersyjne);
osobowośd jednostki  im wyższe poczucie własnej wartości, tym mniejsza
podatnośd na uleganie innym;
skład grupy  im bardziej komuś zależy na akceptacji w grupie, tym będzie
charakteryzował się wyższym konformizmem (czyli dostosowaniem się do
panujÄ…cych w grupie norm);
6
 sankcje, czyli to co grozi za zachowania niezgodne z oczekiwaniami innych lub (to
równie silny czynnik) jaka jest nagroda za działania zgodne z normami
grupowymi8.
Wykorzystanie różnych aspektów konformizmu może byd przydatna w pracy z grupą.
Jednym z nich jest wpływ grupy na zmianę zachowania poszczególnych członków. Wykazano
eksperymentalnie, że sam wykład na jakiś temat (bez względu na poziom wykładowcy)
wpływa na zmianę postaw w ok. 3%, zaś gdy ten sam temat poddawany jest dyskusji w
grupie, gdy jej członkowie są zaangażowani w decyzję grupową, wówczas wpływ na zmianę
postawy zwiększa się do 30%9. Związane jest to z pewnym zobligowaniem jednostki do
realizacji tego, co sama deklarowała wobec innych.
Jeszcze kilka słów na temat przywództwa w grupie. Kwestia ta jest związana z
sytuacją kierowania pracami grupy w dwóch aspektach: kierowanie grupą przez
prowadzącego zajęcia i kierowanie zespołami zadaniowymi, projektowymi przez
tymczasowych liderów wyłonionych samoczynnie lub wskazanych. Z pewnością wiele
poradników dostępnych na rynku wskaże na całą gamę cech przywódczych, jak np. sprawna
komunikacja, pewnośd siebie czy charyzma. Literatura przedmiotu opisuje wiele stylów
kierowania zespołami. Do jednych z najpopularniejszych należy podział na 3 style zarządzania
ludz
mi: styl demokratyczny (aktywna współpraca lidera z grupą), autokratyczny (wydawanie
poleceo i kontrola prac zespołu bez współpracy w realizacji zadania) i swobodny (mówiąc w
skrócie  nie przeszkadzanie grupie w działaniu). Robert Blake i Jane Mouton stworzyli z kolei
tzw. siatkę kierowania, wyróżniając style: bierny, demokratyczny, autokratyczny,
kompromisowy, przywódczy. Wybór stylu kierowania zależy od konkretnej sytuacji i osób,
którymi się zarządza10. Na przykład w grupach składających się ze specjalistów w danej
dziedzinie najlepszym stylem kierowania będzie styl swobodny lub bierny. Z kolei w grupie, w
której poziom motywacji i kompetencji jest niski potrzebny będzie lider autokratyczny.
8
E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów, Warszawa 2001.
9
Por. P. Hartley, op. cit., s. 94.
10
Więcej na ten temat można przeczytać między innymi w: M. Kostera, Zarządzanie
personelem, Warszawa 2006; T. Pomianek (red.), Zarządzanie zasobami ludzkimi, Rzeszów
1999.
7
Metody pracy z grupÄ…
Efektywnej pracy grupowej sprzyjajÄ… przede wszystkim:
jasno sprecyzowane cele (dokładnie zdefiniowane zadanie, procedury, środki),
wyraz
nie zdefiniowane role grupowe (kto za co odpowiada?, kto jest liderem?),
jednoznaczna, sprawna komunikacja (zwłaszcza w grupach większych, gdzie
utrudniona jest komunikacja face-to-face, chod i małych zespołach warto
wypracowad zasady komunikacji, by unikad wielu pułapek niezrozumienia),
zaangażowanie i zaufanie członków zespołu,
zrównoważony udział wszystkich jednostek w procesie realizacji celów
grupowych.
Do pracy z grupą należy się dobrze przygotowad  mied jasną koncepcję tego, czego
chcemy nauczyd studentów, jakie umiejętności mają zdobyd w trakcie zajęd, jaka metoda
będzie najskuteczniejsza dla określonej grupy czy omawianego zagadnienia. Wszystko trzeba
dokładnie zaplanowad, by uczestnicy mieli wrażenie jednolitej całości  by omawiana teoria
była przekazana i przepracowana według logicznego planu. Nie ma co liczyd na
spontanicznośd, która skądinąd jest także elementem dynamiki grupowej, ale może
prowadzid do  rozmycia zajęd i frustracji zarówno prowadzącego jak i studentów. Nie każda
metoda będzie pasowała do każdego tematu. Trzeba zaplanowad nie tylko układ zajęd, ale
także dokładnie kwestie techniczne: jaka sala będzie nam potrzebna?, w co wyposażona?,
jakich materiałów będziemy potrzebowad?, co muszą wcześniej przygotowad studenci?, ile
czasu nam to zajmie?, itp.
W tych przygotowaniach trzeba wziÄ…d po uwagÄ™ cztery czynniki:
żð cele spotkao (czego czÅ‚onkowie grupy powinni siÄ™ nauczyd albo jakie
umiejętności zdobyd),
żð treÅ›ci (dostosowanie iloÅ›ci i trudnoÅ›ci do potrzeb i możliwoÅ›ci uczestników),
żð uczestników (poznanie ich uÅ‚atwia komunikacjÄ™ i pomaga dobrad metody),
żð zastosowane metody (zależne od poruszanych tematów i samych
studentów)11.
11
Por. E. Wójcik, Metody aktywizujące w pedagogice grup, Kraków 2008, s. 13 i n.
8
Rys. Elementy pracy dydaktycznej
1.
4. Cele
Uczestnicy spotkań
3.
2.
Treści
Metody
W pracy z grupÄ… powinny pojawid siÄ™ takie elementy jak: z m o t y w o w a n i e j e j
c z ł o n k ó w (pobudzenie zainteresowania poprzez krótkie formy aktywizujące),
p r z e k a z a n i e i n f o r m a c j i (w formie wykładu, referatu, prezentacji), d y s k u s j e
g r u p o w e (pomagające w zadawaniu pytao, wyjaśniani ale także budowaniu wzajemnych
relacji i zredukowanie napięcia emocjonalnego czy onieśmielenia) oraz s p r a w d z e n i e ,
czyli element ewaluacyjny. Elementy te można ukÅ‚adad szereg: motywacja Ä…ð informacja Ä…ð
interakcje Ä…ð sprawdzenie. Można też stosowad system mieszany (np. informacja Ä…ð
motywacja Ä…ð interakcje Ä…ð sprawdzenie), w zależnoÅ›ci od rodzaju zespoÅ‚u, z jakim
przychodzi nam pracowad i omawianej tematyki12.
Rys. Elementy pracy z grupÄ…
12
Por. ibidem, s.19.
9
Motywacja Informacja
Interakcje Sprawdzenie
Omówione zostaną następujące metody pracy z grupą:
1. metoda diagnozy oczekiwao
2. metoda  5 z 25
3. ankiety aktywizujÄ…ce
4. burza mózgów
5. metoda zapoznawania z tekstem ( złote myśli )
6. nominalna technika grupowa
7. metoda 6  3  5
8. metoda  delphi
9. metoda sytuacyjna
10. inscenizacje
11. metoda projektowÄ…
12. dyskusje.
Metoda diagnozy oczekiwao
10
Cel: uświadomienie uczestnikom oczekiwao, obaw i swojej roli w zajęciach, a także
zdobycie informacji o potrzebach osób, biorących udział w zajęciach.
Przebieg: prowadzący prosi uczestników, by zastanowili się nad tym, czego oczekują
po zajęciach, czego chcieliby się nauczyd, dowiedzied, jaka forma zajęd im odpowiada, a także
jakie mają obawy i co mogliby wnieśd do wspólnych spotkao. Poszczególne osoby zapisują
swoje oczekiwania na rozdanych karteczkach (najlepsze byłyby samoprzylepne) i naklejają je
na duży arkusz. Po naklejeniu wszystkich oczekiwao, prowadzący omawia je i ewentualnie
dostosowuje program zajęd do zgłoszonych potrzeb.
Potrzebne materiały:
- karteczki samoprzylepne
- arkusz papieru.
W pracy na uczelni do zastosowania: na laboratoriach, warsztatach, lektoratach,
dwiczeniach.
Metoda  5 z 25 *ð
Cel: wprowadzenie studentów w temat spotkania, postawienie problemów do dalszej
dyskusji i pytao.
Przebieg: prowadzący przygotowuje listę zawierającą 25 (10, 15) cech, właściwości
omawianej kwestii, np. 25 cech skutecznego przywódcy, 15 cech dobrego zarządzania firmą,
10 cech filozofii starożytnej, 10 cech społeczeostwa informacyjnego, itp. Cechy powinny byd
zróżnicowane, nie pokrywające się zakresami nazw (rozłączne). Listę należy wydrukowad i
skserowad w ilości równej liczbie osób uczestniczących w zajęciach. Każdy z uczestników
otrzymuje taką listę i ma 3 minuty na to, by wybrad z niej 5 cech, które są według niego
najważniejsze (cechy te należy zakreślid). Następnie prowadzący dzieli grupę na małe
podgrupy (od 4 do 6 osób), które muszą uzgodnid i wybrad wspólnie, już jako grupa, pięd
najważniejszych cech z tej samej listy (czas: 10 min.). Wybór powinien byd uzasadniony i
przedyskutowany w grupach. Po dokonaniu wyboru jedna osoba z grupy zapisuje cechy na
kartonie lub tablicy, szeregując je od tych, które zebrały najwięcej głosów w grupie, po te z
*ð
W metodzie tej można modyfikować ilość cech do wyboru w zależności od specyfiki
tematu. A zatem może mieć ona alternatywy:  3 z 10 lub  5 z 15 , etc.
11
najmniejszą liczbą zwolenników. Następnie prowadzący porównuje i omawia wyniki prac
wszystkich zespołów13.
Potrzebne materiały:
- kartki z wydrukiem cech w ilości równej uczestnikom zajęd,
- karton, kartka z flipchartu lub duża kartka dla każdej z podgrup,
- markery, flamastry,
- ewentualnie magnesy lub taśma mocująca do zawieszenia kartonów .
W pracy na uczelni do zastosowania: na laboratoriach, warsztatach, lektoratach,
dwiczeniach.
Ankiety aktywizujÄ…ce
Cel: wstępne zainteresowanie (zaintrygowanie) uczestników problematyką zajęd.
Takie wstępne zastanowienie się nad problemem pobudza zainteresowanie nim. Może także
pomóc uczestnikom zajęd w uświadomieniu sobie wątpliwości dotyczących omawianej
problematyki lub pobudzid do zadawania pytao.
Przebieg: prowadzący rozdaje uczestnikom spotkania przygotowane wcześniej kartki
z pytaniami dotyczącymi osobistych opinii na temat, który ma byd poruszony na spotkaniu.
Przykładowe pytania na zajęciach poświęconych konformizmowi: Czy zdarzyło Ci się zmienid
zdanie pod wpływem namowy ważnych dla mnie osób? Jak zachowałbyś/łabyś się w sytuacji,
gdybym musiał/a wypowiedzied swoje zdanie, wiedząc, że pozostałe osoby w grupie mają
zupełnie inną opinię? Czy i jakie kary powinny spotykad osoby, które łamią przepisy drogowe?
Czy zdarzyło Ci się pójśd  na wagary  jak zachowali się inni studenci w tej sytuacji? Jeśli
grupa jest duża, prowadzący może poprzestad na rozdaniu ankiet, aby każdy z uczestników
mógł się samodzielnie zastanowid nad zadanymi pytaniami. Wówczas prowadzący traktuje
taką ankietę jako wstęp do omawianych następnie treści; może także zachęcid uczestników
do zadawania pytao, wyrażania wątpliwości. Natomiast jeśli grupa jest mniejsza, prowadzący
możne utworzyd 3-6 osobowe zespoły, które miałyby za zadanie omówienie poglądów
zawartych w ankietach (czas: ok. 10 min.). Następnie wybrane przez zespoły osoby
przedstawiają wyniki dyskusji wszystkim uczestnikom zajęd. W oparciu o tę analizę
prowadzący może przejśd do przygotowanego wcześniej wykładu na omawiany temat.
13
Por. ibidem
12
Potrzebne materiały:
- formularz ankiety.
W pracy na uczelni do zastosowania: na wykładach, laboratoriach, warsztatach, lektoratach,
dwiczeniach.
Burza mózgów
Cel: generowanie pomysłów, rozwiązao problemów.
Przebieg: Najpierw prowadzący zapoznaje uczestników z zasadami pracy metodą burzy
mózgów. Są to:
przestrzeganie limitu czasu (np. 10 min.);
brak oceny pomysłu swojego i innych podczas burzy mózgów (jakbyśmy
postawili w swoich umysłach niewidzialne bariery między generatorem
pomysłu a ich ewaluatorem  nie można ich krytykowad i komentowad);
brak cenzury  wszystkie pomysły są  dobre w tej fazie (każdy kolejny pomysł
może uruchomid całą ich lawinę);
ważna jest duża ilośd pomysłów (warto ustalid liczbę pomysłów na określony
czas);
każdy z uczestników może zgłosid dowolną liczbę pomysłów;
można rozwijad wcześniej zgłoszone pomysły;
notuje się same pomysły a nie ich autorów;
pomysły zapisuje się na tablicy lub na kartce.
Burza mózgów składa się z trzech etapów:
1. generowanie pomysłów (uczestnicy podają swoje pomysły rozwiązania problemu 
czas od 5 do 15 minut)
2. ocena tych pomysłów (po zgłoszeniu wszystkich propozycji następuje ich ocena pod
kątem trafności, adekwatności, możliwości zrealizowania, etc.)
3. wybór tego, który wydaje się byd najlepszy z uzasadnieniem.
PracÄ™ grupy powinna prowadzid jedna osoba (prowadzÄ…cy lub wyznaczona przez niego
osoba), która pilnuje czasu i przestrzegania zasad, a także zapisuje pomysły (jeśli jest taka
możliwośd - lepszą metodą jest ich nagrywanie). Burzę mózgów można realizowad z całą
13
grupÄ… lub w podgrupach  w tym drugim przypadku wybrana osoba prezentuje wyniki pracy
swojego zespołu.
Potrzebne materiały:
- kartki do zapisania pomysłów lub markery do tablicy.
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
Metoda zapoznawania z tekstem ( złote myśli )
Cel: ułatwienie zrozumienia i zapamiętania głównych tez tekstu omawianego na
zajęciach.
Przebieg: prowadzący prosi studentów o przeczytanie wyznaczonego tekstu jako
zadanie domowe na kolejne zaplanowane zajęcia z grupą. Następnie wybiera z niego
szczególnie ważne, ciekawe, inspirujące zdania i zapisuje (drukuje) je na kartkach formatu
zeszytowego. Kartek powinno byd więcej niż uczestników zajęd. Kartki te należy położyd na
stole przed rozpoczęciem zajęd. Prowadzący prosi studentów wchodzących na zajęcia o
wybranie jednej spośród rozłożonych kartek. Następnie każdy z uczestników kolejno czyta na
głos wybrane zdanie, dodając krótko dlaczego je wybrał. Prowadzący może po tej
prezentacji poprowadzid krótką dyskusję na temat tych wyborów i przejśd do analizy całego
tekstu.
Potrzebne materiały:
- Kartki z fragmentami zadanego tekstu (powinno byd ich więcej niż
uczestników zajęd).
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
Nominalna technika grupowa (Nominal Group Technique  NGT)
Cel: wyeliminowanie lub zminimalizowanie problemów związanych ze statusem i
dominacją niektórych członków grupy. Pomaga ona także w sytuacji, gdy członkowie grupy
się jeszcze dobrze nie znają, gdyż praca indywidualna daje większe poczucie bezpieczeostwa
poszczególnym jednostkom.
Przebieg: prowadzący przekazuje grupie dokładny opis problemu (egzemplarz dla
każdego z jej członków). Członkowie zespołu pracują samodzielnie (indywidualnie)  tworzą
14
własne pomysły rozwiązao. Prowadzący lub wyznaczona przez niego osoba sporządza listę
wszystkich pomysłów i następnie cała grupa ocenia każdy z nich (według ustalonych,
adekwatnych do problemu kryteriów). Następnie każdy uczestnik zajęd szereguje
indywidualnie wybrane pomysły, tworząc swoje własne  listy rankingowe . Po tym etapie
grupa wybiera ten pomysł, który otrzymał najwyższą pozycję w rankingach indywidualnych14.
Potrzebne materiały:
- kartki z opisem problemu dla każdego uczestnika
- kartki do flipchartu do zanotowania wszystkich pomysłów.
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
Technika 6  3  5
Cel: poszukiwanie rozwiÄ…zao danego problemu.
Przebieg: prowadzący dzieli grupę na sześcioosobowe zespoły. Każdy z uczestników
otrzymuje formularz z rubrykami do wpisywania pomysłów. Na dany sygnał każdy student
wpisuje w ciągu pięciu minut trzy pomysły w formularzu i następnie podaje go osobie
siedzÄ…cej po jego lewej stronie. Na otrzymanym od sÄ…siada formularzu studenci wpisujÄ…
kolejne 3 pomysły i tak 4 razy kartki obiegają zespół (czas: ok. 30 minut). Zaletą tej techniki
jest jej wydajnośd  z reguły powstaje wówczas od 80 do 100 pomysłów na rozwiązanie
problemu. Po zakooczonej fazie pierwszej 2- 3 wybrane osoby (np. po jednej z każdego
zespołu) zbierają wszystkie arkusze i szeregują pomysły (można to zrobid także poprzez
poprzecinanie arkuszy na pojedyncze pomysły i naklejenie ich na duże arkusze papieru
według ustalonych wcześniej kryteriów, odrzucając powtarzające się rozwiązania). Na
zakooczenie prowadzący omawia pomysły, oceniając ich przydatnośd i skutecznośd.
Potrzebne materiały:
- formularze z tabelką do wpisywania pomysłów
- ewentualnie nożyczki
- duży arkusz papieru do naklejenia pomysłów lub ich zapisania.
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
14
Techniki NGT i Delphi są omówione m. in. w: P. Hartley, op. cit, s. 162-163.
15
Delphi
Cel: podejmowanie decyzji lub przygotowywanie wspólnego projektu przez zespoły,
których członkowie nie mogą się bezpośrednio spotykad. Przebieg: technika ta wymaga
zorganizowanej pracy lidera zespołu lub koordynatora projektu (który zespół realizuje) oraz
dobrej komunikacji e-mailowej. Lider tworzy listę członków i dostarcza im drogą
elektroniczną opis problemu z prośbą o odpowiedz
(czyli propozycje rozwiązao każdego z
członków zespołu). Następnie zbiera on tą samą drogą odpowiedzi i ponownie rozsyła je do
wszystkich członków, by uzyskad komentarze do zaproponowanych rozwiązao. Te dwa
ostatnie etapy lider powtarza aż do osiągnięcia porozumienia co do wspólnego rozwiązania.
Potrzebne materiały:
- przygotowany opis sytuacji, problemu;
- lista uczestników z adresami e-mail.
W pracy na uczelni do zastosowania: technikę taką można zaproponowad zespołom
przygotowującym projekt zaliczeniowy, składających się z osób, które nie mogą często
spotykad się osobiście (np. dla studentów niestacjonarnych).
.
Metoda sytuacyjna
Cel: analiza i rozwiązywanie wybranych case studies, obejmujących różne aspekty
omawianego problemu.
Przebieg: opisy przypadków prowadzący może przygotowad sam bądz
skorzystad z
polecanych w literaturze przedmiotu, czasopismach fachowych lub innych z
ródłach.
Następnie wykładowca dzieli grupę na mniejsze 5-6 osobowe zespoły i rozdaje na kratkach
wydrukowane case y (dobrze jest przygotowad więcej egzemplarzy niż jeden na grupę, by
każdy uczestnik mógł spokojnie zapoznad się z treścią). W fazie wstępnej grupa ustala główne
pytanie (problem), następuje pierwsza analiza problemu i pierwsze pomysły rozwiązao.
Kolejna faza to zbieranie informacji  pojawiajÄ… siÄ™ pytania, grupa zdobywa dodatkowe
informacje, w efekcie powstaje pierwszy projekt rozwiązania. Zespół przygotowuje
uzasadnienie dla podjętej decyzji i wybiera osobę, która przedstawi swoje rozwiązanie
pozostałym grupom. Na etapie weryfikacji następuje omówienie wszystkich pomysłów i jeśli
16
to możliwe wyboru tego, który wydaje się według przyjętych kryteriów najlepszy (najtaoszy,
najszybszy, najładniejszy, najbardziej efektywny, najbardziej sprawiedliwy, itp.). Prowadzący
powinien przez cały czas trwania pracy z opisem przypadku koordynowad prace grup i na
koocu podsumowad pomysły rozwiązao powstałe w zespołach.
Potrzebne materiały:
- przygotowane na kartkach opisy sytuacji;
- kartki do notowania pomysłów rozwiązao.
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
Inscenizacje (odgrywanie ról  rollenspiele)
Cel: rozwijanie umiejętności komunikacyjnych, rozumienia motywacji i postaw innych
osób, umiejętności podejmowania decyzji i analizy sytuacji.
Przebieg: prowadzący przygotowuje teksty z opisem sytuacji, z którym powinni byd
zaznajomieni wszyscy członkowie grupy, a także z opisem ról (funkcji) do odegrania. Opisy ról
i sytuacji otrzymują wybrane osoby (przez dydaktyka lub te, które się same zgłaszają). Każda
z osób, która będzie odgrywad daną rolę przygotowuje się sama lub w wyznaczonych
wcześniej zespołach. Pozostałe osoby będą obserwatorami  prowadzący powinien
wyznaczyd kategorie obserwacji (używane argumenty, komunikaty niewerbalne, styl
negocjacji, etc.). W tym czasie (lub wcześniej  przed zajęciami) osoba prowadząca zajęcia
przygotowuje  scenę  może byd to stolik do negocjacji, wolne miejsce do dyskusji
pasażerów,  gabinet szefa w rozmowie kwalifikacyjnej czy  sala konferencyjna . Po tym
etapie poszczególne osoby zajmują miejsca na przygotowanej  scenie . Przebieg takich
inscenizacji bywa dośd dynamiczny, czasami uczestnicy w trakcie dyskusji przechodzą
głównego tematu na wątki poboczne i dlatego ważna jest na tym etapie rola osoby
koordynującej (prowadzącej zajęcia). Po zakooczeniu inscenizacji następuje faza dyskusji
oceniającej - najpierw prowadzący powinien zapytad osoby biorące czynny udział w grze, jak
się czuli w tych sytuacjach?, co ich zaskoczyło?, co było trudne?, a następnie głos zabierają
obserwatorzy (mogÄ… swobodnie siÄ™ wypowiadad lub w oparciu o przygotowane formularze
oceny, które wcześniej rozdaje prowadzący). Bardzo ważny jest etap omówienia zadania 
17
nie wolno go pomijad, więc jeśli mamy mało czasu lepiej poszukad innej metody niż
realizowad inscenizacjÄ™ bez podsumowania.
Uwagi dodatkowe: metoda ta wymaga dobrego przygotowania opisu przypadku z
podziałem na role, a także zaangażowania członków grupy. Czasami trudno jest namówid
studentów do odgrywania ról, zwłaszcza, gdy osoby się nie znają, albo nie są zainteresowane
zajęciami. Jednak ciekawie przygotowany  scenariusz , czy  życiowy problem do odegrania
może zachęcid ochotników.
Potrzebne materiały:
- kartki z opisem sytuacji i ról do odegrania;
- formularze oceny;
- ewentualnie przedmioty do aranżacji sceny.
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach.
Metoda projektowa
Cel: dogłębna analiza problemu w pracy samodzielnej lub grupowej. Może byd
realizowana samodzielnie przez studenta lub w zespołach projektowych i wymaga więcej
czasu (np. semestru). Jest to czas potrzebny do zgromadzenia odpowiedniej ilości informacji,
przestudiowania problemu, wykonania niezbędnych prac badawczych i przygotowaniem
opracowania wyników w odpowiedniej formie (lub wykonania przedsięwzięcia), a następnie
zaprezentowania ich na forum grupy.
Przebieg: prowadzący w pierwszej fazie realizacji projektu określa jego ramy
merytoryczne i przedstawia propozycje tematów. Następnie przydziela tematy
poszczególnym zespołom. Studenci po dyskusji w grupach przygotowują wstępny opis
projektu: jego cel, proponowaną formę realizacji i następnie prezentacji. W kolejnej fazie
studenci ustalają z prowadzącym szczegóły  ostateczne brzmienie tematu, przydział zadao
dla poszczególnych członków, z
ródła zbierania danych, terminy konsultacji, termin
zakooczenia prac i prezentacji wyników, kryteria oceny projektów. W czasie gdy studenci
realizują projekt rola prowadzącego sprowadza się do konsultowania prowadzonych działao.
Po zakooczeniu prac studenci w wyznaczonym terminie prezentujÄ… przygotowane projekty.
Oceny może dokonad sam prowadzący lub włączyd w to całą grupę albo wybrane  jury
według przyjętych wcześniej kryteriów (zawartośd merytoryczna, stopieo realizacji
18
założonych celów, forma prezentacji, zaangażowanie poszczególnych członków zespołu w
jego realizacjÄ™).
W pracy na uczelni do zastosowania: na dwiczeniach, laboratoriach, warsztatach,
lektoratach.
Dyskusje
Cel: stymulowanie studentów, rozwijanie umiejętności dobierania argumentacji,
analizowania dostępnych informacji, krytycznego podejścia do oceniania faktów, poznanie
postaw innych ludzi, wymianę poglądów, a także nauczenie się zespołowego podejmowania
decyzji. Nie jest to wbrew pozorom metoda łatwa w zastosowaniu i często jej efekty nie są
współmierne z założonymi celami. Metoda ta polecana jest, gdy chcemy zapoznad studentów
z problemami, które nie posiadają jednoznacznego rozwiązania (by skonfrontowad różne
stanowiska), lub gdy mamy omawiad zagadnienia szczególnie trudne (wówczas dyskusja
może ujawnid trudności w zrozumieniu).
Przebieg: prowadzÄ…cy przedstawia studentom zasady prowadzenia efektywnej
dyskusji, zaznaczając, że dyskusja jest uporządkowaną wymianą myśli na jakiś temat,
wymagającą umiejętności wyrażania swojego zdania, dobierania argumentacji, a także
szacunku dla innych poglądów i osób. Nie może byd to zatem swobodna wymiana zdao, ale
dyskusja powinna byd dobrze zaplanowana. Nie można także podejmowad dyskusji na jakie
temat, nie posiadając w tej dziedzinie żadnej wiedzy. Prowadzący powinni podsumowad
każdą dyskusję.
Oprócz prowadzenia klasycznej dyskusji można zastosowad jej odmiany, np.:
Debata (czyli  za i przeciw )  daje możliwośd omawiania kontrowersyjnych
kwestii i zapoznanie siÄ™ z argumentacjÄ… obu stron;
Drzewo decyzyjne  zapis graficzny procesu podejmowania decyzji.  Drzewo
służy jako obraz problemu, możliwych rozwiązao i ich skutków. Grupę
dzielimy na podzespoły i każdy z nich ma za zadnie przedyskutowanie
zadanego tematu i narysowanie drzewa decyzyjnego: pieo to sytuacja
problemowa, gałęzie będą zawierad możliwe rozwiązania oraz ich plusy i
minusy, zaś w koronie drzewa wpisują podjętą ostatecznie decyzję. Po
19
zakooczeniu prac reprezentanci podgrup przedstawiają wynik prac całej
grupie. W wykorzystaniu drzewa decyzyjnego może pomóc załącznik nr 1.
Metaplan  jest graficznym przedstawianiem wyników dyskusji. Prowadzący
dzieli grupę na 4-6 osobowe zespoły. Wcześniej przygotowuje potrzebne
materiały: duży arkusz papieru (papier do flipchartu, pakowny), jeden karton
w kształcie chmurki, kilkanaście kartoników w różnych kolorach lub kształtach,
taśmę dwustronną lub klej. Prowadzący rozdaje poszczególnym zespołom
zapisany na kartce problem. Każdy z zespołów na dużym arkuszu papieru
przykleja przepisany na  chmurkę problem. Podczas dyskusji w członkowie
zespołów analizują problem według następujących kryteriów: 1) jak jest?, 2)
jak byd powinno?, 3) dlaczego nie jest tak jak byd powinno?, 4) wnioski.
Następnie na karteczkach różnego koloru bądz
kształtu (każdy kolor lub
kształt powinien odpowiadad jednemu z kryteriów, np. kartki zielone lub w
kształcie koła   jak jest ) zapisują swoje pomysły i przyklejają do arkusza w
odpowiednim miejscu (załącznik nr 2). Każdy zespół w ten sposób
przygotowuje plakat, a jej lider prezentuje wyniki pracy pozostałym grupom.
Rolą prowadzącego jest podsumowanie wszystkich wyników i prezentacji.
Podsumowanie
Prowadzący zajęcia pełni funkcję moderatora dyskusji i spoczywa na nim obowiązek dbania o
to, by każdy uczestnik miał szansę wypowiedzenia się. Z reguły bywa bowiem tak, że w
każdej grupie są  urodzone gaduły , czy  wszystkowiedzący czyli osoby, które będą chciały
(często nieświadomie) zdominowad dyskusję. Nie jest dobrym pomysłem niedopuszczanie
takich osób do głosu lub ciągłe przerywanie ich wypowiedzi, gdyż można w ten sposób
zniechęcid wszystkich członków grupy do wyrażania swoich opinii. W przypadku osób, które
uważają, że doskonale znają się na problemie, czy też wypowiadających nieprzemyślane
opinie warto ich wypowiedzi skonfrontowad z innymi osobami z grupy, pytajÄ…c czy ktoÅ› ma
inne zdanie, czy ktoś inaczej widzi dany problem. Można zastosowad także sposób
wypowiadania się po kolei wszystkim członkom grupy, przy czym warto pierwszą osobę
wybieramy na ochotnika bÄ…dz
przez losowanie. Warto też uczulad studentów na ogólne
zasady dyskusji jak np. nie krytykowanie czyichś poglądów bez uzasadnienia, nie przerywanie
20
innym, szacunek dla odmiennego zdania, dyskutowanie o problemie a nie o osobach i ich
cechach, nie przekrzykiwanie się i mówienie pojedynczo.
21
Załącznik nr 1: arkusz pomocniczy do drzewa decyzyjnego
DECYZJA
_______________________________
_______________________________
_______________________________
POZYTYWNE POZYTYWNE
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
SKUTKI
NEGATYWNE NEGATYWNE
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
ROZWI
ZANIA:
1. ______________________________ 2. _______________________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________
SYTUACJA WYMAGAJ
CA
PODJ
CIA DECYZJI
22
Załącznik nr 2: arkusz pomocniczy do Metaplanu
Problem
Jak jest? Jak powinno byd?
Dlaczego nie jest tak, jak byd powinno?
Wnioski
23
Uwagi koocowe
Przygotowanie zajęd z wykorzystaniem metod aktywizujących wymaga dobrego
przemyślenia i zaplanowania całego cyklu zajęd (dwiczeo, konwersatoriów, laboratoriów), by
wszystko było ze sobą w logicznym związku. Od nauczycieli akademickich zwykle nie wymaga
się przygotowywania konspektów zajęd, ale na początku swojej przygody z dydaktyką warto
dla siebie takie dokumenty przygotowad. Konspekt pozwala na utrzymanie dyscypliny
czasowej, przemyślenie doboru metod do prezentowanej treści, sposobu przekazania
problematyki czy w koocu może stanowid świetną  ściągawkę (zamiast np. 10 kartek
jednolitego tekstu).
Jeśli to możliwe przed zajęciami sprawdz
my w jakiej sali będziemy prowadzid zajęcia
 jak jest duża, jaki ma kształt, jak są ustawione stoliki/krzesła, jakie jest oświetlenie, gdzie
można będzie wyświetlid ewentualną prezentację, jaka jest tablica, itp., a także z jaką grupą
będziemy zajęcia prowadzid. Ilośd osób w grupie, rok studiów, kierunek, tryb studiowania 
te wszystkie czynniki mogÄ… decydowad o dobranych metodach, czasie realizacji zadao, etc.
W przygotowaniu efektywnych zajęd ważne jest staranne rozplanowanie czasu. W
proponowanych wyżej metodach wskazywałam na czas przeznaczany na niektóre z nich,
chod może to w dużej mierze zależed od dynamiki danej grupy i oczywiście ilości tych grup
(zespołów roboczych). Przygotowując dwiczenie grupowe bierzemy pod uwagę czas na
etap przygotowania - od 10 do 30 a nawet więcej minut (w zależności od
wykorzystywanej metody lub np. długości i skomplikowania przygotowanego
opisu sytuacji)
etap realizacji  czas uzależniony jest od wybranej formy (np. dyskusja,
inscenizacja)
etap podsumowania  zabiera od 10 nawet do 20 minut.
Polecana literatura:
K. W. Vopel, Poradnik dla prowadzących grupy, Jednośd, Kielce 2006
K. W. Vopel, Zakłócenia  blokady  kryzysy. Eksperymenty i dwiczenia do nauki i pracy
grupowej, Jednośd, Kielce 2005
K. W. Vopel, Przerwa, która daję siłę. Zabawy ułatwiające naukę. Dla dzieci, młodzieży i
dorosłych, Jednośd, Kielce 2003
24
E. Wójcik, Metody aktywizujące w pedagogice grup, Rubikon, Kraków 2008.
P. Hartley, Komunikacja w grupie, Zysk i S-ka, Poznao 2000.
25