Aresztowani Polacy we wrze niu 1939 r. na Starym Rynku
Miejsce: Bydgoszcz
Eksterminacja Iudno ci poIskiej w Bydgoszczy
w pocz tkowym okresie okupacji
Akcje eksterminacyjn mo na podzieli na trzy okresy
Bromberg Blutsonntag
(za W. Jastrz bskim):
( bydgoska krwawa niedziela )
1. Od 5 do 12 IX 1939 roku terror organizowa o wojsko
W dniach 3 4 wrze nia 1939 roku mie-
i policja w celu oczyszczenia zaplecza frontu. Najcz ciej szka cy Bydgoszczy prowadzili walk
z niemieck dywersj w mie cie. Zdaniem
egzekucji dokonywano w miejscach publicznych.
Niemców, akcja polska by a masakr
2. Do ko ca listopada 1939 roku w tym okresie inicjatywa
i eksterminacj niemieckich mieszka ców
dzia a zosta a przej ta przez policj bezpiecze stwa
Bydgoszczy. Hitlerowska propaganda po-
i Selbstschutz.
równywa a te zdarzenia do nocy w.
Bart omieja , czyni c z nich uzasadnienie dla
3. Do pewnej normalizacji dosz o pod koniec listopada
swoich ludobójczych planów. Akcja
1939 roku, g ówn role w akcjach eksterminacyjnych
patriotów polskich przeciwko niemieckiej
zacz o odgrywa gestapo. Cz ciej likwidowano poje-
V kolumnie sta a si pretekstem do
dyncze osoby, odst piono od mordów masowych, natomiast
masowego ludobójstwa, zgodnego z polity-
zacz to wysy a ludno polsk do obozów zag ady.
cznymi celami, jakie za o yli sobie nazi ci.
Kwestia krwawej niedzieli okre li a los
Od 1 do 25 IX 1939 roku w adza na terenach Polski nale a a
polskiej ludno ci w Bydgoszczy w ca ym
do naczelnego dowódcy wojsk l dowych gen. Brauchitscha.
okresie okupacji.
25 IX 1938 roku zosta a ona przekazana w r ce administracji
wojskowej Karola von Rundsteadta. 8 X 1939 roku zosta
wydany dekret o wcieleniu do Rzeszy ziem pó nocno-
zachodnich by ego pa stwa polskiego, odt d by y to tzw.



Kontekst historyczny
Od maja 1939 roku dzia a specjalny referat,
który zajmowa si prowadzeniem spisu
Polaków przewidzianych do aresztowania
i likwidacji po wkroczeniu wojsk niemieck-
ich. Utworzy on specjaln ksi g z nazwis-
kami. Wed ug A. M clewskiego znajdowa o
si na niej 11 tysi cy nazwisk. Z rejonu
Bydgoszczy poszukiwano 272 osób. Pod
koniec sierpnia Reinhard Heydrich powo a
pi specjalnych grup, które mia y na celu
znalezienie wymienionych osób. By y to
grupy operacyjne policji bezpiecze stwa
i s u by bezpiecze stwa ze specjalnymi
oddzia ami operacyjnymi. Podlega y one
Wehrmachtowi i G ównemu Urz dowi
Bezpiecze stwa Rzeszy (RSHA).
Aresztowani prowadzeni ulicami miasta
Gdy Wehrmacht wkracza na obszar Pomorza,
naczelny dowódca wyda odezw , mówi c
niemieckie tereny wschodnie. W tym okresie utworzono
o przej ciu w adzy wykonawczej przez
okr g Rzeszy Prusy Zachodnie, na którego obszarze znalaz a dowódców armii. Za wrogie dzia anie
uwa ano bierny opór, porzucenie pracy
si Bydgoszcz. 2 XI obszar ten zosta poszerzony o dodatkowe
i sabota . By a to zapowied zwalczania
tereny, tj. cz województwa warszawskiego, Wolne Miasto
wszelkimi rodkami wrogiej dzia alno ci.
Gda sk i obwód Kwidzy , wtedy tak e obszarowi temu
Zapowied dowolnego traktowania prawa
nadano ostateczn nazw : okr g Rzeszy Gda sk - Prusy
i siania terroru.
Zachodnie. Osob nadzoruj c ten obszar zosta Albert
5 wrze nia, z naruszeniem prawa mi dzynaro-
Forster.
dowego, wydano zarz dzenie o s dach
specjalnych na obszarach okupowanych.
5 wrze nia 1939 roku w godzinach przedpo udniowych do
12 wrze nia 1939 roku czo owi przywódcy
Bydgoszczy wkroczy y wojska niemieckie. Jak wspomina
Rzeszy ujawnili plany rozstrzeliwa Polaków.
Franciszka Bzamowa: ju w tym samym dniu zacz y si
Dotyczy y one inteligencji, dzia aczy
masowe aresztowania ludno ci polskiej, a w szczególno ci
politycznych i spo ecznych, kleru oraz ydów.
m czyzn [...]. Akcja trwa a do 19 wrze nia. By to czas 21 IX 1939 roku na konferencji w Berlinie
zosta y podj te decyzje o przysz o ci ziem
panowania chaotycznego terroru. Wojskowym komendantem
zachodnich Polski. Przyj to zró nicowane
miasta zosta genera Freiherr von Gablenz, zast piony ju 6
rozwi zania kwestii ludno ciowej inaczej
IX zast piony przez Walthera Braemera (komendanta obszaru
mieli by traktowani robotnicy-Polacy,
ty owego armii). Pierwszym tymczasowym burmistrzem
inaczej inteligencja. Zdecydowano uniesz-
zosta Nethe. Faktyczn w adze od 8 IX przej Werner
kodliwi i wys a do obozów koncentracy-
Kampe (powiatowy szef partii hitlerowskiej), pod koniec jnych politycznych przywódców oraz
sporz dzi listy nazwisk wybitnych osobist-
wrze nia mianowany nadburmistrzem Bydgoszczy.
o ci ycia spo ecznego, nauczycieli, by ych
W mie cie od 6 IX pojawiaj si grupy: Operacyjne
legionistów oraz powracaj cych z frontu
Einsatzgruppe IV (g ównym zadaniem tych grup by o zwalc- oficerów ludzi tych zamierzano aresztowa
i wywie .
zanie wszystkich wrogich Rzeszy i Niemcom elementów
W listopadzie 1939 roku szef 16 komendy
w zdobytym kraju, na ty ach walcz cych oddzia ów ),
operacyjnej S u by Bezpiecze stwa
oddzia y policji porz dkowej (Orpo) i funkcjonariusze
w Gda sku opracowa specjalny memoria
gestapo. W pierwszych dniach wrze nia utworzono z miej-
o stworzeniu z polskiego Pomorza niemieck-
scowych Niemców oddzia tzw. Hilfspolizei (hipo, policja
ich Prus Zachodnich. W tym celu wyznaczy
pomocnicza), na ich bazie powo ano Selbstschutz. Dwa
nast puj ce sposoby dzia ania:
miesi ce pó niej zosta on rozwi zany. Cz jego cz onków
1. Fizyczna likwidacja wszystkich tych
zasili a SS i policje.
elementów polskich które: a) w przesz o ci
wyst powa y po stronie polskiej w jakiejkolwi-
Do rozstrzeliwa dochodzi o w ró nych rejonach miasta:
ek przoduj cej roli albo b) mog by w
w koszarach 16 Pu ku U anów Wielkopolskich, w koszarach
przesz o ci nosicielami polskiego oporu. 2.
15 Pu ku Artylerii Lekkiej, na lotnisku przy ul. Jagiello skiej,



na stadionie miejskim, pod murem wi zienia przy ul. Wa y
Wysiedlenie lub przesiedlenie z Prus
Jagiello skie, na Bielawkach. Od 7 IX rozpoczynaj si
Zachodnich wszystkich osiad ych Polaków
egzekucje na Starym Rynku.
i Kongresowiaków . 3. Przeniesienie
rasowo lub z innych wzgl dów warto ciowych
Generalna rozprawa z bydgoszczanami rozpocz a si 8 IX
Polaków w G b Starej Rzeszy, o ile wchodzi w
1939 roku po wydaniu rozkazu przez gen. Braemera (wojskow-
gr utracona niemiecka krew i je li mo na
ego komendanta miasta). By on skierowany do oddzia ów
przypuszcza , e w czenie w niemiecki
wojskowych i policyjnych. Nakazywa rozpocz cie akcji
organizm odb dzie si bez tar .
oczyszczania miasta ze zbrodniczych elementów polskich .
Kwestia ydowska w Bydgoszczy
W Bydgoszczy mieszka o ponad 2000 ydów.
Na nast pny dzie Braeamer i nadburmistrz Bydgoszczy
Ju w pocz tkach okupacji hitlerowcy zacz li
Kampe wydali odezw , która natychmiast rozwieszono na
rozbiórk synagogi przy ulicy Jana
plakatach i opublikowano w dzienniku Deutsche Rundschau.
Kazimierza 7. ydów aresztowano i prze-
trzymywano w koszarach 15 Pu ku Artylerii
W nocy z 7 na 8 IX 1939 roku zdarzy y si nocne rozruchy
Lekkiej Blok VIII. Wkrótce do czono do
i strzelanina w mie cie. Podobne zaj cia nie b d pod adnym
nich ydów z Dobrzynia nad Drw c .
pozorem dalej tolerowane. Zarz dza si : 1. Ka dy, kto na
Wszyscy zostali zg adzeni w lesie
niemieckich o nierzy lub cywilnych strzela, albo kto na-
Rynkowskim, b d te w Dolinie mierci .
potkany b dzie z broni lub innym narz dziem zaczepnym,
W sprawozdaniu sytuacyjnym w Bydgoszczy
na dzie 14 XI bydgoski komendant wskazuje,
zostanie rozstrzelany. Tak samo rozstrzelany zostanie ka dy,
i Problemu ydowskiego w Bydgoszczy nie
kogo napotka si na maruderowaniu lub pl drowaniu. 2.
ma, poniewa miasto jest ca kowicie wolne od
Aresztowani w dniu 8 wrze nia w wi kszej ilo ci zak adnicy
ydów. W czasie akcji oczyszczaj cej
zostan równie rozstrzelani, je eli w dalszym ci gu na jakiego
wszyscy ydzi, którzy nie uwa ali za wskaz-
b d Niemca b dzie strzelane lub zaczepki na Niemców zost-
ane ju wcze niej uciec, zostali usuni ci .
an przedsi wzi te. Zak adników poka e si ludno ci na
rynku.[...]
5 wrze nia 1939 r. Aresztowani na Starym Rynku



5 wrze nia 1939 r. egzekucja na Starym Rynku
8 IX otoczono Stare Miasto, aresztowano wszystkich m czyzn, 100 spo ród nich zabito. 9 IX na
Starym Rynku odby a si pierwsza publiczna egzekucja. W wyniku przeprowadzonej akcji oczy-
szczaj cej do rana 9 IX zastrzelono co najmniej 400 osób, jednocze nie internowano od 400 500
osób. ( Liczba ta wzros a do 1400 w dniu 10 IX). Cz stym procederem by o wystawienie zak adni-
ków na rynku na widok publiczny. Stary Rynek od wkroczenia wojsk niemieckich sta si miejscem
ka ni. Jak wspomina Franciszek Romi ski: [...] w rod [tj. 6 IX] przed ko cio em sta o 6 osób
zak adników [...] stali tam d u szy czas. W pewnym momencie pad strza . By a to jawna prowokacj-
a. andarmeria polowa od razu otworzy a ogie do zak adników i po o y a ich pokotem. Widzia em,
e jeden z nich zosta lekko ranny. Dobito go drug salw . [...] Po jakiej godzinie Niemcy wyprow-
adzili z Magistratu jakiego cywila, któremu nacisn li na g ow czapk u a sk z bia ym otokiem
16 pu ku u anów i rozstrzelali go przy studzience tu pod oknami apteki. Zw ok nie pozwolili ruszy
i le a y one na miejscu egzekucji do nast pnego dnia.
Sp dzeni na Rynek ludzie byli traktowani w brutalny sposób. Bito ich kolbami, zmuszano do
ci g ego padania i wstawania. Ustawiano ich pod murem z podniesionymi r kami. Trwa o to naj-
cz ciej przez kilka godzin. Obok nich le a y cia a wcze niej pomordowanych.
Zdaniem wojskowego komendanta miasta sytuacja na tym obszarze wymaga a systematycznego
u ycia si i w dniu 9 IX rozpoczyna si mobilizacja oddzia ów wojska, które zosta y skierowane
w odpowiednie rejony w celu oczyszczania . Pierwszy obszar, który podlega tej akcji znajdowa
si w dzielnicach przy wzgórzu szwederowskim, przy piekarni i przy dworcu. Jeden z wcze niej
wymienionych wiadków F. Romi ski, zosta w dniu 10 IX aresztowany na Szwederowie.
Zeznawa : [...] sta em przed ko cio em na Szwederowie [ko ció Matki Boskiej Nieustaj cej
Pomocy na Ugorach] . Przez ca y czas musia em mie r ce podniesione. By o tu ze mn wielu
m czyzn, chyba wszyscy m scy mieszka cy Szwederowa. Niemcy mieli gotowe listy ludzi podej-
rzanych , g ównie cz onków Polskiego Zwi zku Zachodniego. [...] Wy onionych cz onków
Polskiego Zwi zku Zachodniego odprowadzano do rowu przeciwlotniczego przy ko ciele i tam



5 wrze nia 1939 r. Polacy aresztowani na ul. Wa y Jagiello skie
rozstrzeliwano na oczach wszystkich. Oficer dowodz cy plutonem egzekucyjnym dobija ofiary
z pistoletu.[...].
10 wrze nia, podczas odprawy dowódców Braemer wyda szczegó owe wytyczne post powania.
zostanie: 1. ka dy, kogo zatrzyma si z broni lub innym zdatnym do napa ci narz dziem przy sobie;
2. ka dy, kto stawia jakikolwiek opór, 3. ka dy przytrzymany, który podejmie prób ucieczki.
Ka dego, w którego mieszkaniu znajdzie si bro , nale y odda do zas dzenia s dowi specjalnemu.
Oddzia om nie wolno rozstrzeliwa takich ludzi natychmiast.
Wed ug opisu Braemera, od momentu jego przybycia do 11 wrze nia liczba rozstrzelanych si gn a
370.
Gdy wiadomo o sytuacji w Bydgoszczy dotar a do A. Hitlera, nakaza on (11 wrze nia) areszto-
wa 500 zak adników z Bydgoszczy i zastosowa najostrzejsze zarz dzenia (dora ne roz-
strzeliwania), a do ca kowitego uspokojenia .
G ównym wykonawc eksterminacyjnej polityki zarz du wojskowego na okupowanych terenach
Pomorza zosta po 15 IX 1939 roku Selbstschutz. Dzia alno poszczególnych grup wojska i policyj-
nych przyczynia a si do w czenia terenów Pomorza w obr b stworzonych pó niej struktur admin-
istracyjnych.
Do 10 IX Polaków rozstrzeliwano w ma ych grupach. Po 10 IX akcja eksterminacyjna w Bydgosz-
czy wesz a na nowy tor. Podj to dzia ania przeciw ludno ci, która bra a udzia w krwawej nie-
dzieli , a tak e prze ladowanie inteligencji (Intelligenzaktion).
Po wkroczeniu wojsk niemieckich na terenie miasta Bydgoszczy powsta S d Specjalny (Sonderge-
richt), który pod pozorem wymiaru sprawiedliwo ci rozlicza si z polskim spo ecze stwem.
Pierwsze wyroki zosta y wydane 11 wrze nia 1939 roku. Wed ug radcy ministerialnego
O. Rietsche: zadaniem s dów specjalnych jest ochrona narodu i pa stwa, zdecydowane odparcie
ataku ze strony wroga pa stwowego, utrzymanie w ryzach politycznych niepewnych i niespo-



kojnych elementów, wzmocnienie zaufania wszystkich przychylnie nastawionych do zdecydowa-
nego kierownictwa pa stwowego, mocne trzymanie cugli w r ku.
S d Specjalny zajmowa si g ównie rozliczeniem Polaków z wydarze z 3 i 4 IX 1939 roku, tzw.
krwawej niedzieli zwi zanej z dywersj niemieck . Zagro eni mogli si czu ci wszyscy, którzy
podczas tamtych dni pomagali o nierzom w odnalezieniu dywersantów, wskazali miejsce ich
zamieszkania, b d w sposób aprobuj cy wyrazili si na temat przeprowadzanych akcji. W okresie
od 11 IX do 31 XII 1939 roku s d zako czy 876 spraw, a 129 pozosta o otwartych. 100 osób ska-
zano na mier , a 10 otrzyma o kary do ywotniego wi zienia. Du y wp yw na dzia alno S du
Specjalnego mia a Specjalna Komisja Urz du Policji Kryminalnej Rzeszy. Jej przewodnicz cym
zosta dr Bernd Wehner.
Pomimo dzia a s du nadal dochodzi o do nielegalnych rozstrzeliwa na masow skale. Lasy
pod Tryszczynem zosta y zape nione zamordowanym Polakami. 14 pa dziernika 1939 r. przeprow-
adzono akcj aresztowania polskich nauczycieli. Aresztowano 186. Zostali umieszczeni w kosza-
rach 15 Pu ku Artylerii Lekkiej. Jak wspomina Józef Durek: Zaprowadzono nas do stajni, sk d
usuni to poprzednio wi niów nienauczycieli. W stajni by gnój, gnojówka i pe no robactwa. [...]
Co chwil wprowadzali nowych lokatorów do naszego bloku. [...] Kilka razy wo ano nas do badania
w kancelarii gestapo. Badanie to po czone by o z biciem. Podczas przes ucha poszukiwano
cz onków Polskiego Zwi zku Zachodniego i przeprowadzano selekcj uwi zionych, jednych
przeznaczaj c do likwidacji w tzw. Dolinie mierci, drugich do wysiedlenia na teren Generalnego
Gubernatorstwa, innych do zwolnienia z aresztu i zatrudnienia w szko ach. Od po owy pa dzier-
nika do po owy listopada 1939 roku rozstrzelano 120 nauczycieli. W sprawozdaniu sytuacyjnym z
17 XI 1939 roku stwierdzono, i Polskiej inteligencji, o której mo na przypuszcza , e mog aby
podj jak szczególn aktywn dzia alno , nie ma ju w Bydgoszczy . Razem zg adzono 250
osób (nauczycieli, ksi y oraz cz onków Zwi zku Zachodniego).
Z dniem 1 XI 1939 roku obóz dla internowanych znajduj cy si w miejscu, gdzie koszarowa 15
PAL, mia zosta opuszczony, poniewa Wehrmacht za da , aby odda go na pomieszczenia dla
wojska. Internowani zostali odes ani do Jachcic i do Radomia.
Halina Lewandowska w swoich wspomnieniach opowiada o wydarzeniach z pocz tku listopada,
które mia y miejsce w Fordonie: Widzia am, jak codziennie przyje d a y z Bydgoszczy samochody
ci arowe pe ne ludzi na egzekucje, które odbywa y si na tzw. Szybowisku (Dolina mierci) Po
ka dej egzekucji jej wykonawcy miejscowi cz onkowie Selbstschutzu przychodzili do restauracji
na libacje. Upijali si do nieprzytomno ci i opowiadali rozmaite wstrz saj ce szczegó y egzekucji.
W jednej z nich wymordowali np. oko o 400 ydów. Jak s ysza am, zabijano ofiary zazwyczaj
strza em w kark .
19 pa dziernika 1939 roku przeprowadzono akcj przeciwko dzia aczom Polskiego Zwi zku
Zachodniego aresztowano 91 osób. Na terenie Doliny mierci , oprócz nauczycieli i ydów,
mordowano równie inne grupy ludno ci o ró nych wyznaniach i zawodach z Bydgoszczy i spoza
miasta. Byli po ród nich m. in. o nierze.
W listopadzie mordowano polskich ksi y w lasku gda skim. Du ym wstrz sem dla bydgoszczan
by o aresztowanie, wywiezienie,a nast pnie zamordowanie (najprawdopodobniej w dniu wi ta
narodowego 11 listopada) prezydenta Bydgoszczy, Leona Barciszewskiego.
Form po redniej eksterminacji, stosowan przez okupanta wobec Polaków, by o wysiedlanie do
Generalnego Gubernatorstwa. Okres od wrze nia 1939 roku do pocz tku 1940 roku zapisa si
najtragiczniej w dziejach okupacji miasta.



Wybrana bibliografia
F. Berna , J. Mikulska-Berna , Bydgoski wrzesie , Warszawa 1968.
T. Esman, W. Jastrz bski, Pierwsze miesi ce okupacji hitlerowskiej w Bydgoszczy, Bydgoszcz
1967.
W. Grabowski, Polacy na ziemiach II RP w czonych do III Rzeszy, Biuletyn Instytutu Pami ci
Narodowej 2009, nr 8 9 (103 104), ss. 61 73.
J. Gumkowski, Zbrodnie hitlerowskie Bydgoszcz 1939, Warszawa 1967.
Historia Bydgoszczy, pod red. M. Biskupa, t. II, cz. druga 1939 1945, Bydgoszcz 2004.
T. Jaszowski, Hitlerowskie prawo karne na Pomorzu, 1939-1945, Warszawa 1989.
J. Ko odziejczyk, Prawda o krwawej niedzieli bydgoskiej , Bydgoszcz 1945.
P. Semków, Martyrologia Polaków z Pomorza Gda skiego w latach II wojny wiatowej, Biuletyn
Instytutu Pami ci Narodowej 2006, nr 8 9 (67 68), ss. 42 49.
E. Serwa ski, Dywersja niemiecka i zbrodnie hitlerowskie w Bydgoszczy na tle wydarze w dniu 3
IX 1939, Wydawnictwo Pozna skie 1981.