37. Przedstaw wstęp do wybranej przez Ciebie epoki literackiej.

Pozytywizm

Rok 1864: jedna z najtragiczniejszych dat w naszej historii - upadło powstanie
styczniowe. Kraj jest wyniszczony wojną, wielu ludzi zginęło, wielu trafi na
Syberię. Dla pokonanych nie ma litości
wystarczy być podejrzanym o sympatie
dla powstania, by stracić majątek. Dramatyczna jest sytuacja wsi; uwłaszczenie
chłopów przeprowadzone przez władze carskie ma swoje określone skutki społeczne
i gospodarcze. Majątki szlacheckie, źle zarządzane lub po prostu nierentowne w
nowej sytuacji ekonomicznej, bankrutują. Chłopi stali się ludźmi wolnymi, ale
niema im kto powiedzieć, jak z tej wolności korzystać: ciemni analfabeci, nie
znający najprostszych przepisów prawa, łatwo dają się zastraszyć sprytniejszym
od nich pisarzom gminnym, wójtom czy ławnikom. Społeczeństwo potrzebuje
programu dostosowanego do nowych, ciężkich czasów. I program taki powstanie
dzięki kontaktowi z myślą europejską takich filozofów jak August Comte, Stuart
Mill, Herbert Spencer, czy Henry Thomas Buckle. Powstaje nowa epoka literacka,
zwana pozytywizmem, gdzie (romantyczny) etos walki narodowowyzwoleńczej
przemija, a pojawia się etos pracy.
To właśnie Comte najtrafniej skonkretyzował termin "pozytywny" w jego
sześciotomowym dziele "Kurs filozofii pozytywnej" i wg niego znaczy to:
Realny, zaprzecza wszystkiemu co cudowne;
Użyteczny, służący konkretnym działaniom;
Pewny i ścisły;
Względny (relatywny), co oznacza przeciwstawienie się wszystkiemu co absolutne.
Granice nowej epoki mają charakter tylko orientacyjny, a wyznaczają je
następujące wydarzenie
poczatek datuje się na lata 1863-64, czyli przebieg i
klęska powstania styczniowego. Natomiast końcowa granica, zwiastującą nową
epokę literacką
Młodą Polskę to lata dziewięćdziesiąte XIX-tego wieku
-wydanie tomiku wierszy Jana Kasprowicza (1894) i Kazimierza
Przerwy-Tetmajera(1891).
Pozytywizm, który najbardziej rozwinął się w Anglii, gdzie jego głównymi
przedstawicielami byli ww. filozofowie Mill, Buckle i Spencer, cechuje:
Niechęć do metafizyki;
Nastawienie socjologiczne i antyfeudalne;
Zaufanie do nauki (na metodzie empirycznej i wiedzy przyrodniczej);
Przekonanie, iż rozwój społeczeństwa jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i
postepu;
Ważną cechą postawy filozoficznej wielu pozytywistów był:
Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu,
która miała być jedynym kryterium poznania; teoria postępu oparta na empiryzmie
i ewolucji Darwina;
Agnostycyzm, mówiący o tym, iż do końca nie można poznać świata ani praw nim
rządzących;
Utylitaryzm, zakładający twierdzenie, iż to co robi człowiek musi być potrzebne
i użyteczne, musi on także wytrwale dążyć do celu jasno określonego na rzecz
wspólnego dobra;
Liberalizm, którego wykładnikiem jest tolerancja, czyli uznawanie czyjejś
odrębności;
Demokratyzm, mówiący o wzajemnym traktowaniu się na równi, nie wyznając własnej
wyższości.

Wiek XIX-ty często nazywany WIEKIEM PARY I ELEKTRYCZNOŚCI przyniósł ze sobą
wielka cywilizacyjną zmianę, przyroda nabiera celów utylitarnych, dostarczając
materiałów, podporządkowując się tym samym technice. Do największych zmian
należy - przekształcenie trybu życia z wiejskiego na miejski. Zmieniają się
oblicza miast. Na ulicach pojawiają się omnibusy, tramwaje konne
pod koniec
stulecia elektryczne, następnie kolej podziemna (metro), latarnie gazowe, po
czym elektryczne. Szybkiemu porozumiewaniu się służy telegraf, a następnie
telefon. Szczególne znaczenie w XIX-tym wieku nabrała szybko rozwijająca się
komunikacja kolejowa. Dowodem i symbolem technicznych możliwości wieku staje
się zbudowana w Paryżu w latach 1887-89 przez francuskiego inżyniera Gustaveła
Eiffla stalowa wieża
Wieża Eiffla.
Następują również widoczne zmiany w języku. Język, ówcześnie służący kontaktom
ekonomicznym oraz ideologią społecznym zmierza ku formom prostym,
komunikatywnym i logicznym. W połowie XIX-tego w. dokonuje się demokratyzacja
stylu, zanikają tradycyjne, retoryczne formy "wysokiego stylu". Mowa codzienna,
potoczna staje się normą dla języka prasy i literatury.
Pokolenie młodych, którzy mówią o sobie "my" i wyraźnie przeciwstawiają się
pokoleniu "starym", odrzucą ukochane w przeszłości idee romantyczne, gdyż byli
przeciwni kolejnemu powstaniu. Młodzi twierdzą, iż społeczeństwo jest
organizmem i wszyscy powinni pracować dla wspólnego dobra. Bogacące się
jednostki mają uszczęśliwiać zbiorowość. Mówi się o emancypacji i konieczności
kształcenia kobiet z warstwy ziemiańskiej, o asymilacji mniejszości narodowych,
tolerancji wobec Żydów. Ludzi światłych i odpowiedzialnych zobowiązuje się do
szerzenia oświaty na wsi: praca u podstaw miała zmienić panującą tam sytuację.
Pozytywiści marzyli o nowoczesnym rolnictwie, polskich fabrykach, szczęśliwym,
zgodnym społeczeństwie; opisywali te wizje w artykułach, nowelach, powieściach
tendencyjnych.
Epoka pozytywizmu charakteryzuje się również powstaniem i rozwojem prasy,
która wychowuje czytelnika, przekazuje mu wiedzę i kształtuje jego poglądy,
demokratyzując tym samym stosunki społeczne. Obok form publicystycznych
wprowadza się również teksty literackie, powieść w odcinkach i ilustracje.
Powstał nowy zawód
dziennikarz, choć nie było jeszcze szkol dziennikarskich.
Wielu wybitnych pisarzy działało jako publicyści, felietoniści, reporterzy,
krytycy wpływający na wysokość poziomu intelektualnego gatunków
publicystycznych. Często uprawiane gatunki to: felieton, kronika, tzw. listy z
podróży, eseistyka. Dziennikarstwo dawało także regularne zarobki, było
warsztatem literata i miarą kulturoznawczą. Artykuły głównie w formie esejów
dzielimy na programowe i polemiczne (problematyka społeczna) oraz rozprawki
popularnonaukowe i eseistyka krytycznoliteracka. Najwybitniejsi publicyści to:
Świętochowski, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i Konopnicka.
W epoce pozytywizmu wyróżnia się dwa podstawowe prądy: realizm i naturalizm.
Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na założeniu, że dzieło literackie
jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków,
przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, dokładnym odwzorowaniem typowych
charakterów.
Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika Centrum nurtu
realistycznego stanowiła Francja, ale również Rosja (Tołstoj, Gogol,
Dostojewski) i Anglia (Dickens).
Kierunkiem, który rozwijał się niemal równolegle z realizmem, był naturalizm.
Naturaliści postulowali całkowity obiektywizm naukowy, brak komentarza
autorskiego, analityczność i obnażanie ukrytych mechanizmów sterujących
ludzkimi postawami. Ta ostatnia cecha była wynikiem poważnego potraktowania
odkryć Karola Darwina i przekonania, że społeczeństwo można badać, odkrywać na
wzór dociekań naukowych. Czołowy przedstawiciel tego kierunku, Emil Zola,
pisał: "Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury i człowieka,
bezpośrednia obserwacja i pojmowanie tego, co istnieje." Naturalizm, bardziej
niż miało to miejsce w realizmie, uwypuklał znaczenie jednostki, jej przeżyć,
świata wewnętrznego. Naturaliści w szczególny sposób eksponowali biologizm,
zwierzęce instynkty w człowieku, dlatego wymowa większości utworów była
jednoznacznie pesymistyczna.
Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu to:
nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej,
najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w
krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy,
szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli
jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens
przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i
ośmieszaniu postaw negatywnych;
opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta,
najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł
kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji,
rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem
narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt
widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści;
podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych
tendencji,
powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i
swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej
fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata
przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i
najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji;
artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju,
podejmował rozległą problematyką społeczną;
felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce,
utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna
kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne
opowiadanka;
reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem
konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem
mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie
informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych
czasach odkryciach.
Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu:
- Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów"
- Piotr Chmielowski - znany z działalności krytyka i historyka literatury.