Czas. Stomat., 2005, LVIII, 3
Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży w aspekcie
profilaktyki próchnicy  na podstawie piśmiennictwa
Dental care for expectant mothers in the aspect of caries prevention
- on the basis of the literature
Justyna Opydo-Szymaczek, Maria Borysewicz-Lewicka
Z Katedry i Kliniki Stomatologii Dziecięcej AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. M. Borysewicz-Lewicka
Streszczenie Summary
Na podstawie piśmiennictwa, zostały przedstawione On the basis of the literature, the principles of a
założenia współczesnego modelu profilaktyki próchni- contemporary model of caries prevention for the ex-
cy u przyszłej matki. Zadaniem programu opieki sto- pectant mother have been presented. The purpose of
matologicznej nad kobietą w ciąży jest zapewnienie dental care for the expectant mother is to provide op-
optymalnych warunków w łonie matki dla rozwijają- timum conditions in the mother s womb for the devel-
cych się zawiązków zębowych płodu (poprzez sterowa- oping tooth buds of the foetus (by control of the diet
nie dietÄ… i suplementacjÄ™ witaminowo-mineralnÄ…) oraz and supplementation of vitamins and minerals) and to
obniżenie miana drobnoustrojów próchnicotwórczych decrease the level of cariogenic microorganisms in the
w jamie ustnej matki, tak, aby ograniczyć możliwości mother s oral cavity, so as to limit the possibility of
wczesnego infekowania nimi jamy ustnej niemowlÄ™- early infection of the infant s oral cavity.
cia. Advantage should also be taken of the period of
Okres ciąży należy także wykorzystać na kształtowa- pregnancy in order to form the appropriate health be-
nie właściwych zachowań prozdrowotnych w zakresie haviour as concerns hygiene and diet, which is impor-
higieny i diety ważnych dla zapobiegania próchnicy tant for the prevention of dental caries in the mother
zębów matki i jej dziecka. and her child.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
kobiety ciężarne, preprofilaktyka próchnicy pregnant women, primary-primary caries prevention
Ciąża jest okresem, w którym pojawia się wie- zębia (1, 2, 6, 16, 23).
le niekorzystnych czynników mogących mieć Stan zdrowia jamy ustnej matki ma istotny
wpływ na stan zdrowia jamy ustnej. Są to między wpływ na zdrowie dziecka i już w okresie ocze-
innymi zmiana nawyków żywieniowych, często kiwania na jego narodziny należy podjąć działa-
związana ze wzrostem spożycia węglowodanów, nia przynoszące pozytywne efekty zdrowotne w
zwiększeniem częstotliwości posiłków i pojada- przyszłości (3, 11, 12, 24, 25, 28). Ma to również
niem pomiędzy głównymi posiłkami oraz wystę- pozytywny wpływ na przebieg ciąży, gdyż z do-
pujące w pierwszym trymestrze niestrawność i niesień wiadomo że obecność ognisk zapalnych
wymioty. Występuje także wzrost stężenia hor- w jamie ustnej kobiety ciężarnej może być przy-
monów płciowych we krwi i zmiany w sekrecji czyną zwiększonego odsetka porodów przed-
śliny oraz w składzie płynu dziąsłowego wpływa- wczesnych i niskiej masy urodzeniowej nowo-
jące na odkładanie płytki bakteryjnej i stan przy- rodków (cyt. wg 1, 6, 23).
188
2005, LVIII, 3 Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży
Jak wynika z danych opublikowanych w pi- niu ameloblastów z niedostateczną mineralizacją
śmiennictwie tylko niewielki odsetek przyszłych szkliwa, zębiny i cementu korzeniowego, a tak-
matek objęty jest kompleksową opieką stomato- że opóz
nione wyrzynanie zębów i zmniejszenie
logiczną w okresie ciąży, w skład której wchodzi wielkości zębów trzonowych. Ważne jest także
leczenie oraz profesjonalne zabiegi profilaktyki zwrócenie uwagi na niedobory białek w diecie,
próchnicy zębów i chorób przyzębia u kobiety, a które mogą prowadzić do: zmniejszenia wielko-
także fachowe poradnictwo dotyczące prawidło- ści zębów, zmienionego kształtu koron, opóz
nie-
wej diety i pielęgnacji jamy ustnej nowo narodzo- nia wyrzynania trzecich zębów trzonowych, upo-
nego dziecka (1, 3, 11, 12, 28). śledzonego wapnienia zębiny, a więc zwiększonej
podatności na próchnicę (7).
Zachowanie odpowiedniego bilansu białko-
Dieta i suplementacja witaminowo-mi-
wo-węglowodanowo-tłuszczowego z ogranicze-
neralna
niem spożycia węglowodanów prostych, wzro-
Z uwagi na to, że zawiązki zębów zaczynają for- stem spożycia warzyw, owoców i nabiału stwarza
mować się już w okresie zarodkowym, a ich dal- optymalne warunki dla rozwoju zawiązków zę-
szy rozwój i początki mineralizacji są kontynu- bowych płodu. Dodatkowym argumentem, który
owane przez całą ciążę (8, 9), niezwykle istotne skłania do ograniczania konsumpcji węglowoda-
znaczenie ma odpowiednie komponowanie die- nów prostych w okresie ciąży, jest fakt, iż według
ty matki z uwzględnieniem zwiększonego zapo- niektórych autorów 4 miesiąc ciąży (według in-
trzebowania na białka, sole mineralne, a zwłasz- nych już 8 tydzień) to okres, w którym zaczynają
cza wapń i fosforany oraz witaminy, które od- się rozwijać receptory smakowe płodu (cyt. wg
grywają ważną rolę w procesie odontogenezy 11). Występujące w tym okresie upodobanie mat-
(7). Możliwość oddziaływania na odontogenezę ki do spożywania dużych ilości słodyczy, może w
w przypadku chorób systemowych matki, stoso- przyszłości zwiększyć skłonność dziecka do słod-
wania przez nią szkodliwych leków, czy też zda- kich pokarmów (11).
rzeń losowych jest ograniczona. Poprzez sterowa- W przypadkach, gdy dieta pacjentki nie za-
nie dietą matki, można jedynie eliminować nie- pewnia odpowiedniego dowozu witamin, mi-
korzystne objawy związane z niewłaściwą podażą kro- i makroelementów, lekarz prowadzący za-
składników pokarmowych. leca zazwyczaj suplementację witaminowo-mi-
Wpływ poszczególnych składników odżyw- neralną z zastosowaniem dostępnych na rynku
czych na stan zdrowia jamy ustnej znajduje od- preparatów stanowiących kompleks niezbędnych
zwierciedlenie w obserwowanych efektach ich w okresie ciąży składników. Jest to uznana i po-
niedoboru występujących w okresie rozwo- wszechnie stosowana metoda zapobiegania defi-
ju zawiązków zębowych. Wśród witamin, któ- cytom składników pokarmowych istotnych dla
rych rolę w rozwoju uzębienia uważa się za naj- prawidłowego rozwoju płodu.
ważniejszą wymienić należy: witaminy A, C i D. Ustalone zostały też poglądy na temat suple-
Hipowitaminoza A może prowadzić do hipo- mentacji związków fluoru. Zgodnie z dawniej
plazji szkliwa i atrofii odontoblastów z wytwa- propagowanymi poglądami zalecano stosowanie
rzaniem atypowej zębiny. Niedobór witaminy C u kobiety ciężarnej tabletek fluorkowych, przyj-
powoduje atrofię odontoblastów i nieregularne, mując że tą drogą zapewni się korzystne warunki
znacznie zredukowane odkładanie zębiny, a tak- dla mineralizacji zębów płodu (8, 9, 10). Dlatego
że kruchość naczyń w miazdze. W stanach nie- też w niektórych opublikowanych pracach znaj-
dostatecznej podaży witaminy D (jak również w dują się nadal schematy endogennej fluoryzacji
zaburzeniach równowagi wapniowo-fosforano- w okresie ciąży (3, 13, 22). Zagadnienie to jest
wej) obserwuje siÄ™ zaburzenia w funkcjonowa- przedmiotem dyskusji od wielu lat (8, 9, 10, 17,
189
J. Opydo-Szymaczek, M. Borysewicz-Lewicka Czas. Stomat.,
19, 20, 21, 27). Argumentem dla przeciwników neralizacja uszkodzeń szkliwa i cementu korze-
suplementacji jest istnienie bariery łożyskowej niowego), otrzymać można wykorzystując szero-
dla fluorków. W chwili obecnej nie jest znana jed- ką gamę dostępnych aktualnie na naszym rynku
noznaczna odpowiedz
na pytanie, jaka ilość flu- preparatów do fluoryzacji kontaktowej, apliko-
orków podawanych matce przenika do krążenia wanych na powierzchnie zębów (12, 13, 25, 28).
płodu i w jakim stopniu łożysko pełni funkcję re-
gulacyjną w przypadkach podwyższonej zawar-
Próchnica jako choroba zakaz
na
tości tego pierwiastka we krwi matki (4, 5). Jak
wynika z badań Chlubka i wsp. łożysko pełni rolę Badania nad zjawiskiem kolonizacji jamy ust-
magazynu nadmiarów fluoru, stanowiąc mecha- nej dziecka przez próchnicogenne szczepy bakte-
nizm ograniczający jego przenikanie do krążenia rii wniosły nowe spojrzenie na zagadnienie pro-
płodowego (5). filaktyki tego schorzenia (3, 12, 18, 24, 25). Z ob-
Grupa badaczy z amerykańskiego ośrod- serwacji wynikało, że obecność licznych ognisk
ka zaproponowała stosowanie u kobiety ciężar- próchnicy zębów w jamie ustnej matki, zwięk-
nej zwiększonych dawek fluorków tak, aby mo- sza ryzyko wystąpienia próchnicy wczesnej u
gły one, mimo tych ograniczeń, przeniknąć do dziecka. Wykazano, że z
ródłem zakażeń próch-
krążenia dziecka i wpływać korzystnie na jego nicogennymi szczepami bakterii zasiedlającymi
uzębienie (8, 9, 10). Postulowane stosowanie ta- jamę ustną dziecka są jego opiekunowie, najczę-
bletek fluorkowych, daje możliwość wytworze- ściej matka. Udowodniono przy tym, że ryzyko
nia krótkotrwale podwyższonego stężenia fluor- rozwoju zmian próchnicowych zwiększa wczesna
ków w surowicy matki zwiększając przez to ilość kolonizacja jamy ustnej i słabo zmineralizowa-
pierwiastka przenikającą do krążenia płodowego nych zębów mlecznych przez Streptococcus mu-
i potencjalnie wbudowywanÄ… w struktury zmi- tans (3, 12, 18, 24, 25, 28). Na bazie tych obser-
neralizowanych tkanek płodu. Dostarczenie do- wacji stworzono termin  pierwotnie pierwotnej
datkowej ilość fluorków w okresie mineralizacji profilaktyki próchnicy zębów , czy też  preprofi-
zawiązków zębowych płodu, mogłoby mieć, we- laktyki próchnicy , definiujący zabiegi i instruk-
dług ich opinii pozytywny wpływ na budowę zę- taże przeprowadzane u kobiety ciężarnej celem
bów mlecznych i pierwszych stałych zębów trzo- ograniczenia w przyszłości intensywności próch-
nowych (8, 9, 10). nicy zębów u jej nienarodzonego dziecka (24).
Przeprowadzone pod patronatem NIDR bada- Lekarz stomatolog, opiekujący się przyszłą mat-
nia kliniczne z randomizowaną grupą kontrol- ką powinien zgodnie ze współczesną koncepcją
ną, obejmujące 1400 kobiet ciężarnych i ich po- profilaktyki: ocenić stopień zakażenia bakteria-
tomstwo, nie potwierdziły skuteczności suple- mi próchnicotwórczymi jamy ustnej matki (ryzy-
mentacji fluorkowej w okresie prenatalnym (17). ko zainfekowania nimi dziecka), zastosować in-
W zwiÄ…zku z tym w raporcie ÅšOZ z 1994 roku, tensywnÄ… profilaktykÄ™ antybakteryjnÄ… (w sytuacji
omawiającym różne aspekty profilaktyki fluor- wskazującej na wysoki poziom infekcji) w połą-
kowej, zamieszczone zostało oświadczenie FDA czeniu z zabiegami leczniczymi przywracającymi
(Federation Dental Association), iż jak dotąd nie właściwy stan narządu żucia matki oraz uświa-
ma wystarczających dowodów na to, że stoso- domić matce drogi przenoszenia bakterii próch-
wanie tabletek fluorkowych u kobiet ciężarnych nicotwórczych na dziecko, tj. smoczki, łyżeczki,
zmniejsza podatność zębów dziecka na próch- pocałunki, (3, 12, 18, 25, 28).
nicę (27). Zaznaczyć też trzeba, że podkreślany Ryzyko infekcji u dziecka oszacować można
przy tym miejscowy efekt profilaktyczny wzglÄ™- wykonujÄ…c u matki ocenÄ™ stanu zdrowia i higie-
dem uzębienia samej kobiety ciężarnej, uzyski- ny jamy ustnej, szczególnie intensywności próch-
wany dzięki ssaniu tabletek fluorkowych (remi- nicy z podkreśleniem liczby aktywnych ognisk
190
2005, LVIII, 3 Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży
próchnicy (pierwotnej i wtórnej), a także zbiera- teryjnym, które mogą znalez
ć zastosowanie w
jąc wywiad odnośnie jej nawyków dietetycznych profilaktyce próchnicy zębów u przyszłej matki.
i higienicznych. Pomocne tu mogą być testy śli- Stanowią je stosowane profesjonalnie lakiery flu-
nowe oceniające miano bakterii próchnicotwór- orkowe oraz preparaty w postaci żelu, pianki, czy
czych w ślinie matki (Dentocult SM i LB) (12, 15, roztworów do płukania jamy ustnej. Nieco węż-
24). Test Dentocult LB, oceniajÄ…cy liczbÄ™ kolo- sza, aczkolwiek ciÄ…gle wzrastajÄ…ca jest oferta le-
nii Lactobacillus sp. służyć też może weryfikacji ków na bazie chlorheksydyny.
informacji na temat diety pacjentki uzyskanych Ponieważ ciąża jest okresem, który wymaga
w wywiadzie, gdyż miano tych bakterii w ślinie stosowania bezpiecznych dla płodu preparatów
wzrasta przy dużej podaży węglowodanów w die- leczniczych, przed zaleceniem środków do pro-
cie w okresie 2 tygodni poprzedzających badanie filaktyki próchnicy, należy rozważyć ich poten-
(15, 24). cjalny szkodliwy wpływ na przebieg ciąży i roz-
W przypadku istnienia ognisk zapalnych w ob- wój nienarodzonego jeszcze dziecka. Zgodnie z
rębie jamy ustnej, należy dążyć do ich eliminacji klasyfikacją ryzyka leków dla płodu, opracowa-
już przed okresem ciąży oraz w czasie jej trwa- ną przez FDA-USA, chlorheksydyna zaliczana
nia. Sanacja jamy ustnej kobiety powinna obej- jest do kategorii B, a więc do leków, w przypad-
mować leczenie próchnicy zębów, patologii mia- ku których badania na zwierzętach nie wykazały
zgi i zmian zapalnych przyzębia, z uwzględnie- ryzyka dla płodu, choć z oczywistych powodów
niem ochrony radiologicznej pacjentki i ograni- nie potwierdzono wyników tego badania u ko-
czeniem czasu trwania wizyt ze względu na nie- biet w ciąży (14, 26). Stomatologiczne preparaty
dogodną pozycję ciała, szczególnie w zaawan- chlorheksydyny aplikowane są miejscowo i ich
sowanej ciąży. Ograniczenie infekcji bakteriami profesjonalne wykorzystanie zalecane jest po za-
próchnicotwórczymi dokonuje się między inny- kończeniu organogenezy płodu (to jest w II i III
mi poprzez profesjonalne zabiegi profilaktyczne trymestrze ciąży). Zważywszy, iż przynoszą wy-
przeprowadzane w tym okresie. raz
ne korzyści matce i dziecku, bezpieczeństwo
Intensywny model zapobiegawczy, polegają- ich stosowania przy przestrzeganiu wskazań nie
cy na usuwaniu złogów nazębnych, kilkukrot- powinno budzić niepokoju.
nej aplikacji preparatów o działaniu reminerali- W piśmiennictwie znajdujemy doniesienia o
zującym i przeciwbakteryjnym (na bazie fluor- skuteczności różnych programów  pierwotnie
ków i chlorheksydyny), a nawet przeprowadza- pierwotnej profilaktyki prowadzonych u kobiet
niu lakowania bruzd u osób młodych z wysoką w ciąży, w odniesieniu do uzębienia dziecka (3,
aktywnością próchnicy, zalecany jest zwłaszcza 12, 28). Gunay i wsp. (12) przeprowadzili kilku-
w przypadkach występowania wysokiego miana fazowy program profilaktyki próchnicy, na który
bakterii próchnicotwórczych u matki, wynikają- składały się: dwie wizyty u stomatologa w 3 (lub 4
cego z obecności niewyleczonych zębów i stanów miesiącu) i w 8 miesiącu ciąży oraz kolejne wizy-
zapalnych przyzębia. Celem zabiegów jest likwi- ty w odstępach półrocznych począwszy od 6 mie-
dowanie miejsc kolonizacji drobnoustrojami pa- siąca aż do 4 roku życia dziecka. Podczas pierw-
togennymi oraz zmniejszenie ich liczebności w szej wizyty przeprowadzano instruktaż dotyczą-
płynie jamy ustnej. Niezwykle istotne znaczenie cy prawidłowych nawyków higienicznych i die-
ma także motywacja pacjentki z kształtowaniem tetycznych, usuwanie złogów nazębnych i aplika-
właściwych zachowań prozdrowotnych w zakre- cję lakieru fluorkowego oraz płukanie roztworem
sie higieny i diety matki, a w przyszłości także chlorheksydyny, a także w razie potrzeb leczni-
dziecka (12, 24). czych kobiety kierowano do ich własnego leka-
Na rynku dostępnych jest wiele preparatów rza stomatologa. Podczas drugiej wizyty kobie-
o działaniu remineralizującym i przeciwbak- tom uświadamiano fakt, iż próchnica zębów jest
191
J. Opydo-Szymaczek, M. Borysewicz-Lewicka Czas. Stomat.,
chorobÄ… zakaz
ną oraz uczono jak zapobiegać in- rowych), usunięciu złogów nazębnych i miejsco-
fekcji jamy ustnej dziecka przez bakterie próch- wej aplikacji roztworu NaF i jodyny trzykrotnie
nicotwórcze. w okresie ciąży w odstępach kilkudniowych oraz
Kolejne fazy programu odbywały się już po
ponownie 6 miesięcy po narodzinach dziecka za-
urodzeniu dziecka. Matki odwiedzały gabinet
proponowali ostatnio Zenata i wsp. (28). W pro-
stomatologiczny z dziećmi, otrzymując porady
gramie uwzględniono także instruktaż higieny
z zakresu pielęgnacji jamy ustnej dziecka i pra- oraz szkolenie dotyczące etiologii próchnicy zę-
widłowych zwyczajów żywieniowych oraz indy-
bów. Autorzy stwierdzili, iż aplikacja roztworu o
widualnÄ… profilaktykÄ™ w postaci profesjonalne-
działaniu antybakteryjnym u matek przyczyniła
go oczyszczania zębów i aplikacji lakieru fluor-
się do redukcji odsetka dzieci z aktywną próch-
kowo-chlorheksydynowego. Porównanie stanu
nicą zębów i liczby powierzchni zębów ze zmia-
zdrowia dzieci objętych programem profilaktyki
nami próchnicowymi (28).
z grupą kontrolną dowiodło wysokiej skuteczno-
Jak wynika z piśmiennictwa (3, 12, 28)  pier-
ści podjętych działań polegającej na znaczącej re-
wotnie pierwotna profilaktyka u kobiet ciężar-
dukcji liczby kolonii Streptococcus mutans oraz
nych przynosi wyraz
ną poprawę stanu uzębienia
niższej frekwencji i intensywności próchnicy w
potomstwa. Z drugiej strony badania wykonane
porównaniu z grupą kontrolną (12).
u polskich kobiet ciężarnych wskazują na wyso-
Brambilla i wsp. (3) oceniali skuteczność 30-
ki odsetek stanów zapalnych przyzębia, obecność
-miesięcznego programu profilaktyki próchni-
licznych ubytków próchnicowych, korzeni z mia-
cy przeprowadzonego u 65 kobiet z wysokimi
zgÄ… w stanie rozpadu zgorzelinowego i wysokie
(>105 CFU/ml) wyjściowymi liczbami kolonii
wartości wskaz
ników płytki nazębnej w tej popu-
Streptococcus mutans w ślinie. Kobiety wyselek-
lacji (1). Celowym zatem jest rozpowszechnianie
cjonowano podczas pierwszej wizyty w gabinecie
w naszym kraju programu opieki stomatologicz-
stomatologicznym w 3 miesiącu ciąży i podzielo-
nej nad przyszłą matką, obejmującego zabiegi
no losowo na dwie grupy. W grupie badanej prze-
lecznicze, profilaktyczne i poradnictwo z zakre-
prowadzono instruktaż odnośnie prawidłowych
su diety i pielęgnacji jamy ustnej w okresie ciąży
nawyków dietetycznych oraz higienicznych, pro-
i w pierwszych latach życia dziecka.
fesjonalne usunięcie złogów nazębnych oraz za-
Zadaniem programu byłoby, jak wynika z
lecono endogennÄ… profilaktykÄ™ fluorkowÄ… w po-
wcześniej przedstawionych zaleceń (3, 7, 12, 18,
staci tabletek o zawartości 1 mg F codziennie po-
24, 28), zapewnienie optymalnych warunków dla
cząwszy od końca 6 miesiąca ciąży, a także stoso-
rozwijających się w łonie matki zawiązków zę-
wanie płukanki fluorkowej (0,05%) i chlorheksy-
bowych (poprzez sterowanie dietÄ… i suplemen-
dynowej (0,12%) w trzech 20-dniowych cyklach
tacjÄ™ witaminowo-mineralnÄ…) oraz konsekwent-
z 10-dniowymi przerwami począwszy od końca
ne zmniejszenie podatności zębów dziecka na
6 miesiąca ciąży aż do porodu. Grupa kontrolna
próchnicę, a także obniżenie ilości drobnoustro-
nie używała płukanki fluorkowej i chlorheksydy-
jów próchnicotwórczych w jamie ustnej matki i w
nowej. Stosowana profilaktyka w grupie badanej
ten sposób ograniczenie infekowania nimi jamy
przyczyniła się do znacznego obniżenia liczby ko-
ustnej dziecka.
lonii Streptococcus mutans w jamie ustnej matki
i opóz
niła, przeciętnie o 4 miesiące, kolonizację
Piśmiennictwo
jamy ustnej dziecka przez próchnicogenne szcze-
py (3).
1. Borakowska-Siennicka M.: Stan przyzębia i hi-
Schemat profilaktyki polegajÄ…cy na sanacji
gieny jamy ustnej u kobiet ciężarnych. Nowa Stomat.,
jamy ustnej ciężarnych pacjentek (z wykorzysta-
2002, 4, 22, 199-203.  2. Borysewicz-Lewicka M.:
niem wypełnień z materiałów (szklano-jonome- Zagrożenia zdrowia jamy ustnej kobiet w okresie
192
2005, LVIII, 3 Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży
ciąży. Prz. Stom. Wieku Rozw., 1997, 20, 4, 5-7.  3. Quintessence Publishing Co., Switzerland, 1993. 
Brambilla E., Felloni A., Gagliani M., Malerba A., 17. Leverett D. H. i wsp.: Randomized clinical trial
Garcia-Godoy F., Strohmenger L.: Caries prevention
of the effect of prenatal fluoride supplements in pre-
during pregnancy: results of a 30-month study. JADA,
venting dental caries. Caries Res., 1997, 31, 3, 174-
1998, 129, 871-877.  4. Chlubek D., Mokrzyński S.,
179.  18. Milgrom P.: Psychological and behavioral
Machoy Z., Samujło D., Węgrzynowski J.: Fluorki w
issues in early childhood caries. Community Dent.,
organizmie matki i płodu. A
ożyskowy transport flu-
Oral Epidemiol., 1998, 26, 1, 45-8.  19. Opydo-
orków. Gin. Pol., 1994, 65, 611-615.  5. Chlubek
Szymaczek J.: Endogenna profilaktyka fluorkowa u
D., Poręba R., Machaliński B.: Fluoride and calci-
kobiet w ciąży. Klin. Perinatol. Ginek., 2001, 23, 112-
um distribution in human placenta. Fluoride, 1998,
-117.  20. Opydo-Szymaczek J.: Współczesne po-
31, 3, 131-136.  6. Ciejak M., Sporniak-Tutak K.,
glÄ…dy na endogennÄ… profilaktykÄ™ fluorkowÄ… u kobiet
Malinowski J.: Opieka stomatologiczna kobiet ciÄ™-
w ciąży. Stom. Współcz., 2000, 6, 24-28.
żarnych- na podstawie piśmiennictwa. Czas. Stomat.,
2003, LVI, 5, 338-343.  7. Darby M. L., Bushee E. 21. Opydo-Szymaczek J.: Kontrowersje zwiÄ…zane
J.: Mosby s Comprehensive review of dental hygiene.
z endogenną profilaktyką fluorkową w okresie ciąży.
Biochemistry, Nutrition and Nutritional Counseling.
Post. Farmakoter., 2001, 2, 3/4, 71-73.  22. Podlewski
Mosby-Year Book, St. Louis, 1991.  8. Glenn F. B.,
J. K., Chwalibogowska- Podlewska A.: Leki współ-
Glenn W. D., Duncan R. C.: Fluoride tablet supple-
czesnej terapii. Split Trading, Wydawnictwo
mentation during pregnancy for caries immunity:
Fundacji Büchnera, Warszawa 1999.  23. Pytko-
A study of the offspring produced. Am. J. Obstet.
Polończyk J., Grabska A.: Różne aspekty opieki sto-
Gynecol. 1982, 143, 560-564.  9. Glenn F. B., Glenn
matologicznej u pacjentek w ciąży  na podstawie pi-
W. D., Duncan R. C.: Prenatal fluoride tablet supple-
śmiennictwa. Czas. Stomat., 2003, LVI, 5, 315-320.
mentation and improved molar occlusal morpholo-
 24. Suhonen J., Tenovuo J.: New methods of car-
gy: part V. J. Dent. Child., 1984, 1, 19-23.  10. Glenn
ies prevention. Phillip J., 1989, 6, 5, 279-286.  25.
F. B., Glenn W. D.: Optimum dosage for prenatal flu-
Tenovuo J., Hakkinen P., Paunio P., Emilson C. G.:
oride tablet supplementation: Part IX. J. Dent. Child.,
Effects of Chlorhexidine-Fluoride Gel Treatments in
1987, 6, 445-450.
Mothers on the Establishment of Mutans Streptococci
in Primary Teeth and the Development of Dental
11. Gonzaga H. F., Buso L., Jorge M. A., Gonzaga
Caries in Children. Caries Res., 1992, 26, 275-280.
L. H: Intrauterine Dentistry: An Integrated Model of
 26. USA-FDA: Summary of safety-related drug la-
Prevention. Braz. Dent. J., 2001, 12, 2, 139-142.  12.
beling changes approved by FDA. The FDA medi-
Gunay H., Dmoch-Bockhorn K., Gunay Y., Geurtsen
cal products reporting program, MedWatch, 1997.
W.: Effect on caries experience of a long-term preven-
 27. WHO: Fluorides and oral health: Rapport of
tive program for mothers and children starting dur-
a WHO Expert Committee on Oral Health Status
ing pregnancy. Clin. Oral Invest., 1998, 2, 137-142. 
and Fluoride Use, WHO, Geneva, 1994.  28. Zanata
13. Jańczuk Z.: Tabletki Natrium fluoratum w profi-
R. L., Navarro M. F., Pereira J. C., Franco E. B.,
laktyce próchnicy zębów. Terapia i leki, 1987, 25-27,
Lauris J. R. P., Barbosa S. H.: Effect of caries preven-
104-111.  14. Kmieciak-Kołada K., Tomala J. (red.)
tive measures directed to expectant mothers on car-
: Farmakoterapia w okresie ciąży. Wydawnictwo
ies experience in their children. Braz. Dent. J., 2003,
Lekarskie PZWL, Warszawa, 1998.  15. Kruszyńska-
14, 2, 75-90.
Rosada M., Borysewicz-Lewicka M.: Testy ślinowe
jako metoda indywidualnej oceny czynników ry-
Otrzymano: dnia 9.III.2004 r.
zyka próchnicy zębów. Stom. Współcz., 1996, 3, 2,
121-126.  16. Lang N. P., Karring T.: Proceedings
of the 1st European Workshop on Periodontology. Adres autorek: 60-812 Poznań, ul. Bukowska 70.
193